Танловга!

Муҳаммад Саид Соғужий “Этикоф” бобида қуйидагиларни айтадилар:

“Эътикоф” луғатда “турмоқ”, “тутиб турмоқ” деган маъноларни англатади. Шариатда эса махсус жой бўлмиш масжидда рўзадор ҳолда эътикоф нияти ила туриш, қолишдир. Эътикоф агар ихлос ва гўзал ният билан қилинса, савоби улуғ амаллардандир. Ато ибн Абу Рабоҳ айтади: “Этикоф ўтирувчи худди бировнинг эшигида ўзининг улкан ҳожатини раво қилишларини сўраб: “Менинг ҳожатимни чиқармагунингизча ўрнимдан турмайман”, деётган кишига ўхшайди. Шу боис, Аллоҳнинг уйида эътикоф ўтирган одам то гуноҳларимни кечирмагунингча ўрнимдан турмайман, дегандек бўлади.

Зуҳрий айтади: “Инсонлардан ажабланаман, қандай қилиб эътикофни тарк қилишди экан. Набий саллоллоҳу алайҳи васаллам бир ишни тарк қилиб, гоҳо уни қилар эдилар. Аммо, эътикофни то вафотларига қадар тарк қилмадилар”.

У уч қисмга бўлинади:

1. Вожиб – назр қилинган эътикоф
2. Суннат - рамазоннинг охирги ўн кунлигидаги эътикоф
3. Мустаҳаб – ўн кунликдан бошқа исталган пайтдаги эътикоф

Чунки, рамазон ойининг охирги ўн кунлигидаги эътикоф кифоя қилиш йўли билан суннати муаккададир. Набий саллоллоҳу алайҳи васаллам бунга қаттиқ амал қилганлар. Саййида Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: “Набий саллоллоҳу алайҳи васаллам рамазоннинг охирги ўн кунлигида то Аллоҳ таоло жонларини қабз қилгунча эътикоф ўтирар эдилар. У кишидан сўнг аёллари эътикоф ўтиришарди”.[1]

Эътикоф ўтирувчи рамазоннинг охирги ўн кунлигида масжидга кириб, ҳайитнинг ҳилолини кўрганда қайтиб чиқади.

Назр эътикофини қилган одам энг камида бир кун масжидда ўтириши керак. Умар роизияллоҳу анҳу Набий саллоллоҳу алайҳи васалламга: “Эътикофни назр қилган эдим”, деганларида, У зот: “Эътикоф ўтир ва рўза тут”, деганлар.[2] 

Жамоати, имоми ва муаззини бор масжидда эътикоф ўтирилади. Ва бу афзал ҳамдир. Аёл киши эса уйининг масжидида, намоз ўқийдиган ерида эътикоф ўтиради. Эркаклар борасида эътикофнинг ҳукмлари, уйида эътикоф ўтирган аёлга ҳам тенг жорий қилинган.

Эътикоф ўтирган одам масжиддан фақатгина узр ва ҳожатлар учунгина чиқади. Масалан, инсоний эҳтиёж бўлмиш ҳожатга бориш, нажосатни кетказиш, жунубликдан ғусл қилиш; зарурий эҳтиёж бўлган масжиднинг қулаши, ўзи ёки нарсанинг ҳалок бўлишидан қўрқиб чиқиши ёки золим мажбурлаб масжиддан чиқариши – эътикоф ўрнидан чиқишга сабаб бўлади. Лекин, ўша заҳотиёқ бошқа масжидга бориб ўтиради. Шарий узр – жума намозига бориш учун ҳам чиқади. Ўзи ўтирган жойида жума адо қилинмаса, бошқа масжидга боради, намоздан фориғ бўлгач, у ерда ортиқча қолиб кетмайди.

Агар эътикоф жойида узрсиз бир соатга бўлса ҳам чиқадиган бўлса, эътикоф бузилади.

Эътикоф ўтирган одамнинг еб-ичиши, олди-сотдиси, никоҳи, ражъати масжидда бўлиши керак. Набий саллоллоҳу алайҳи васаллам ҳам масжидда еб-ичганлар, гаплашганлар. Олди-сотди ҳам гаплашиш кабидир. Аммо масжидга олди-сотди қилинган товарни олиб кириш макруҳдир. Эътикоф ўтирмаган одамга мутлоқ масжидда нарсани олиб келмаса ҳам олди-сотди қилиш макруҳ саналади.

Эътикоф ўтирган одам гапирса, фақат яхши сўзларни сўзлайди. Тилини инсонга кераксиз бўладиган сўзлардан сақлайди. Гапирмасдан жим ўтириб эътикоф қилиб ҳам бўлмайди. Бу бизнинг шариатимизда савоб олиб келадиган иш эмас, аксинча макруҳдир.

Этикоф ўтирувчига яқинлик ва унга олиб борадиган номаъқул ишларни қилиш  ҳаром саналади. Чунки, Аллоҳ таоло баён қилиб айтади:

وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ

“Масжидларда эътикоф ўтирган ҳолингизда яқинлик қилманг”. (Бақара, 187)

Яқинликка олиб борадиган ишлар ўпиш, қучоқлаш ва шу каби ишлардир. Ҳажда ҳам худди шундай. Рўзада бунинг акси бўлиб, ҳаром ҳисобланмайди. Унинг рукни фақат яқинликдан тийилишдир. Олиб борувчиларидан эмас.

Эътикоф ўтирган одам хоҳ кундузи бўлсин, хоҳ кечаси бўлсин, қасддан бўлсин, ёддан чиқариб бўлсин, оилавий алоқа қилса, эътикофи ботил бўлади. Агар аёлини ўпиши, ушлаши билан эркаклик қуввати тушиб кетадиган бўлса ҳам, эътикоф бузилади. Агарда суюқлик тушмаса, гарчи ҳаром ишни қилган бўлсада, эътикоф бузилмайди. Ёддан чиққан ҳолатда ҳам эътикоф бузилишининг сабаби – эътикоф ҳолати эслатиб турувчи, маълум ва очиқ ишдир. Яъни инсон ғофил қоладиган вазият эмас. Ҳажда ҳам худди шундай. Ҳаж қилаётгани эсидан чиқиб қолиши мумкин эмас. Рўзада бунинг акси бўлиб, эсдан чиқариб яқинлик қилиб қўйса, рўза бузилмасди. Рўзадорлик ҳолати ёдда тез турадиган ҳолат эмас.

Агар бир неча кунларнинг эътикофини назр қилса, кечалари ҳам кириб кетади.  Рўзада кунни назр қилса, кундузининг ўзи киради, кечаси рўзага кирмайди. Кечалари рўзага хосланмаган. Эътикофда эса тунлари ҳам унга эргаштирилган, хосланган.

Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳга кўра, эътикофга киришиш ила, у лозимий – тугатиб, давом эттириб қўйиш шарт бўладиган ишга айланади”.  (Матн тугади)

Этикоф ўтирган одам нималар қилагани афзал?

Эътикоф ўтирган хоҳ эркак бўлсин, хоҳ аёл бўлсин, беш вақт намози, нафл, қазолар ўқийди. Қуръон тиловати, зикр, истиғфор ва тавбани кўпайтиради. Гарчи масжидда саҳарлик ва ифторлик қилиш мумкин бўлсада, дангасаликка ва уйқуга сабаб бўладиган даражада кўп еб-ичмайди. Луқмасига эътибор беради. Гаплашиш жоиз бўлсада, уни кўргани келганлар билан гапни қисқа қилади. Ўзи билан машғул бўлади. Иложи бўлса замонавий жиҳозлари – телефон ва планшетни ўчириб қўяди. Интернетда вақтини кетказмайди.

Аёл кишилар ҳам рамазонда савоб ишлаб, Аллоҳга яқин кишилардан бўлиб олишга ҳаққилари бор. Уларни кундалик оғир ишлар билан банд қилиб, кези келса, далаларда ишлатиб, кетмон чоптириб, керак-нокерак ерларни тозалатиб, мунтазам меҳмонга олиб бориб вақтини хайф қилмаган маъқул. Аксинча, оила юмушлари ва фарзанд тарбияси билан бирга тутаётган рўзаларига кўмак берайлик. Эътикоф ўтиришга сиздан рухсат сўрасалар, Аллоҳ розилиги йўлида қўлингиздан келса шароит қилиб беринг. Уларни ҳам ёлғиз Аллоҳга юзланиб муножаат қилишларига сабабчи бўлиб қолинг. Зеро, қанчадан-қанча аёллар эътикоф нималиги у ёқда турсин, рўза тутмайди, рамазонни назар-писанд қилмайди. Қуръондан узоқда. Шу боис, Аллоҳ томон чўзилган қўлларни қуруқ қайтарманг!

“Фиқҳул ҳанафий ва адиллатуҳи” китобидан

Хадичаи Кубро аёл-қизлар билим юрти

 ўқитувчиси Н.Саидакбарова таржимаси

[1] “Саҳиҳул Бухорий”

[2] “Сунани Дорақутний”

Танловга!

Бугунги кунда кўпчилигимиз рўза тутиш деганда ейиш, ичиш ва жинсий эҳтиёждан сақланиш маъносинигина тушуниб қолганмиз. Рўза тутишдаги бор эътиборимиз ҳам ана шу уч нарсага қаратилган. Тўғри, аъзолар ҳам рўза тутиши, гуноҳлардан рўза тутиш ва бошқа рўзалардан ҳам хабаримиз бор, аммо улардан сақланишга бўлган эътиборимиз ҳукмий рўзанинг шартларига нисбатан анчагина камроқ бўлиб қолган. Аслида, биз рўзанинг баданий шартлари билан биргаликда руҳий ҳолатимизни ислоҳ этадиган жиҳатларини ҳам ўрганиб, барчасига бирдай эътибор қаратишимиз лозим. Бунинг учун биз ҳадиси шарифларни диққат билан мутолаа қилишимиз мақсадга мувофиқ бўлади.

Маълумки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳар бир сўзларини юксак маҳорат ва кўп маъноларни ифода этадиган шаклда баён этар эдилар. У зотнинг рўза ҳақидаги ҳадисларини мутолаа қилар эканмиз қуйидаги ҳадис эътиборимизни тортди:

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ:  أنّ النبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قال:  «مَنْ لَمْ يَدَعْ قَوْلَ الزُّورِ وَالْعَمَلَ بِهِ فَلَيْسَ لِلَّهِ حَاجَةٌ فِي أَنْ يَدَعَ طَعَامَهُ وَشَرَابَهُ» رواه الترمذي.

Абу Ҳурайра (р.а)дан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ким ёлғон сўз ва унга амал қилишни тарк қилмас экан Аллоҳ унинг таоми ва шаробини тарк этишига муҳтож эмас», дедилар. Термизий ривояти.

Ҳадиси шарифда келган “зур” сўзини биз “ёлғон” дея таржима қилдик. Аслида ўзбек тилида бу сўзнинг тўғридан-тўғри маъносини бир сўз билан ифодалаш мушкул. Ушбу сўз барча ёмон – ғийбат, чақимчилик, ёлғон гувоҳлик бериш, умуман олганда, барча гуноҳ бўладиган сўзларни ўз ичига олади.

Ҳадиси шарифнинг лафзларига эътибор қаратсак биз учун керакли маъноларни уқиб олишимиз мумкин бўлади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам турли хил ҳаром этилган сўзлардан тийилмаган инсоннинг амалини “рўза тутиш” эмас, “таоми ва шаробини тарк этиши” деб атадилар. Бундан тушунишимиз мумкинки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ушбу тоифадаги амални ҳатто рўза қаторига ҳам қўшмадилар. Бу эса турли хил ёмон сўзларни тарк этиш шарт эканлиги, акс ҳолда тутилган рўзанинг савобига жуда катта салбий таъсир этишини билдиради. Аммо ушбу ҳадис ёлғон гапирган инсон рўзасини бузиши керак деган маънони англатмайди. Ҳофиз Ибн Ҳажар ушбу ҳадис шарҳида Ибн Баттол (р.ҳ)дан қуйидаги маънода берилган шарҳни келтириб ўтганлар: “Ушбу ҳадис рўзани тарк этишга буюриш маъносида эмас, аксинча, ёлғон ва шу каби сўзларнинг оқибатидан огоҳлантиришдир. Ҳадисдан ирода этилган маъно ёлғон сўзлар аралашган рўзанинг қабул бўлмаслиги ва ана шундай нарсалардан саломат бўлган рўза эса қабул бўлишидир”.

Демак, барча гуноҳлар биз тутаётган рўзага ўз таъсирини ўтказади, улар сабаб кун иссиғида, қийналиб қилган амалларимизнинг савоби камаяди, ҳатто гуноҳлар кўпайиб кетса бутунлай савобсиз қолиш эҳтимоли ҳам йўқ эмас. Шундай экан, азиз биродарим, рўза билан биргаликда ўз нафсимизни тарбия қилайлик, агар ўзимизда шундай ёмон одатни сезсак, дарҳол тавба қилиб уни йўқотишга қаттиқ ҳаракат қилайлик. Зеро, гуноҳдан ҳақиқий тавба қилган инсон худди гуноҳ қилмаган кишидек бўлиб қолади.

Ийсохон Яҳё тайёрлади

Танловга!

Аллоҳ таолонинг марҳаматини қарангки, бу йилги Рамазон ойи бошқа йилдаги Рамазон ойларга қараганда файзли ва кўтаринки руҳда ўтмоқда. Мана шундай Рамазон кечаларининг бирида ифторлик қилиш учун чақирилган жойга борар эканман, Аллоҳ таолонинг раҳматидан умидвор бўлиб, шундай муборак Рамазон ойида рўзадорларга ифторлик қилиб беришни ният қилган киши ким экан ўзи деган савол менинг хаёлимни қамраб олди. Сабаби, Зайд ибн Холид Жуҳаний розияллоҳу анҳу: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилган ҳадисида: «Ким рўзадорга ифторлик қилиб берса, унга рўзадорнинг ажрича ажр берилади, лекин рўзадорнинг ажридан бирор нарса камаймайди» - деб бобомиз Имом Термизий ҳазратларининг  ривоят қилган ҳадислари кўз ўнгимда гавдалана бошлади. Мен рўза тўғрисида ўқиган китобда мана шу ҳадисни шарҳлаб уламоларимиз рўзадорга ифторлик қилиб берган инсонга Аллоҳ таоло рўза тутган инсоннинг савобидан бошқа савоб беришлигини зикр қилиб ўтишган эди. Мен мана шундай савобга эга бўладиган инсоннинг уйига ифторлик қилиш учун боряпман деган хаёл билан чақирилган жойга келганимни ҳам сезмай қолибман.

Ҳовли ташқарисида ифторликни савобини умид қилиб, ёшлари ҳам анча жойга бориб қолган отахон бизларни чиройли муомала билан очиқ чеҳрада кутиб олди ва уйига олиб кирди. Ичкарига кирар эканман Аллоҳнинг мана шундай кунларга етказганига шукрлар айтдим. Ифторлик дастурхонига ўтирар эканман Аллоҳ таолонинг биз инсонларга берган неъматларига ич-ичимдан шукрлар айтар эдим. Мана ҳамма оғзини очадиган пайт ҳам яқинлашиб қолди. Шу пайт бирданига бизлар ўтирган жойга узоқдан савлат, виқор, шаҳдам қадамлар билан бошига дўппи кийган, устида оқ куйлак, эгнига чакмон кийиб олган, устидаги кийимлари ўзига ярашган бир инсон кириб келар эди. Мен хаёлимда бу инсон шу маҳалланинг имоми бўлса керак деб уйладим. Имом домла ичкарига кирар экан ҳаммага: «Ассаламу алайкум ва роҳматуллоҳи ва боракатуҳу» деб салом бериб, уй эгаси кўрсатган жойга бориб ўтирди. «Ифторликка ҳали вақт бор экана» - деб қолди уй эгаси. Ва ҳамма келган инсонлар имом домладан рўзанинг фазилатлари ҳақида ва кимларга рўза тутиш фарз эканлиги туғрисида мавъиза килиб беришини сўради. 

Имом домла ҳам келганларнинг илтимосларини инобатга олган ҳолда ва оғиз очиш учун вақт бор эканлигидан фойдаланиб, рўзанинг фарз бўлиши ҳақида нозил бўлган ояти карима билан мавъизасини бошлади:

«Аллоҳ таоло Қуръони каримнинг Бақара сураси 183-оятида: «Эй иймон келтирганлар! Сизлардан аввалгиларга фарз қилинганидек, сизларга ҳам рўза фарз қилинди. Шоядки тақводор бўлсаларингиз». Демак, бу ояти каримадан кўрсак буладики, Аллоҳ таоло ўзининг суюкли мўмин бандаларига Рамазон рўзасини тутмоқликни фарз қилди. Ва Рамазон ойида кимки рўза тутадиган бўлса, ўзига тақво деб аталган улуғ бир фазилатни касб қилишини ҳам зикир қилиб ўтди.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу Пайғамбаримиз соллаллаҳу алайҳи васалламдан ривоят қилинган ҳадиси қудсийда ҳам: «Одам боласининг ҳамма амалининг (савоби) ўзи учундир. Аллоҳ азза ва жалла: «Магар рўза Мен учундир. Унинг мукофотини Мен берурман. У (Одам боласи) шаҳвати ва таомини Мен учун тарк қилур. Рўзадорнинг оғзидан чиқадиган ҳид Аллоҳнинг наздида мискнинг ҳидидан да яҳшироқдир», дэди» дейилган. (Имом Бухорий ривоят қилган).   

Демак, инсоннинг рўза тутишдан бошқа қилган ҳамма амали ўзи учун бўлади. Фақатгина рўза Аллоҳ учун бўлади. Рўза тутишдан бошқа барча амалларда у хоҳласа, хоҳламаса ҳам ҳўжакўрсинлик, ўзгаларнинг ҳаваси, мақтови пайдо бўлади. Мисол учун, намоз ўқимоқчи бўлган одам, намозга таҳорат қилганида, намоз ўқишлик учун жой ҳозирлаганда, намоз ўқиб бўлганидан сўнг инсонлар ҳаёлида бу инсон намоз ўқимоқда, таҳорат қилмоқда, демак бу инсон яхши инсон экан, бу инсонни ҳурмат қилиш керак деган тасаввур уйғонади. Шунга ўхшаш закот берган инсон ҳам ҳарчанд уринмасин, закот берган кишининг ҳаққига дуо қилади. Ҳажда ҳам ҳудди шундай. Ҳаждан қайтганидан сўнг гуруҳ-гуруҳ кишилар зиёратига келади. «Ҳожи ака» ёки «Ҳожи она» дэган ном билан чақирилади.

Рўзада эса, биз юқорида санаб ўтган нарсаларнинг бирортаси ҳам йўқ. Кечаси ҳеч ким кўрмайдиган вақтда саҳарлик қилади. Кундузи эса ҳамма билан баробар ўзининг иши билан юраверади. Ифтор вақти кираётганда ҳам, ҳеч кимсиз ёлғиз ўзи қолганида ҳам рўзадор Аллоҳ таоло кўриб турганини ҳис қилиб, оғзини очиб юбормайди. Мана шуларнинг ҳаммаси рўза Аллоҳ учун тутилишининг белгисидир.

Шунинг учун ҳам Аллоҳ таоло учун холис ниятда тутилган рўзанинг савобини ёлғиз Аллоҳ таолонинг Ўзи беришлигини ваъда қилди.

Рўзанинг фазилатлари ҳақида гапирадиган бўлсак:

1. Рўза тутмоқлик инсонларни гуноҳлардан сақлайди. У рўза тутган пайтида Аллоҳ ҳаром қилган ишлардан, тийилади. Рўза уни гуноҳлардан, иллатлардан, ҳар-хил ёмон ишлардан, энг муҳими мусулмон инсонни дўзахга тушишдан сақлайди.
2. Рўза тутаётган инсон тилини фаҳш сўзларни айтишдан ва бақир-чақир қилишдан тиймоғи лозим. Аслини оладиган бўлсак, рўза тутишдан бошқа вақтларда ҳам мусулмон инсон тилини ёмон фаҳш сўзларни айтишдан сақламоғи лозим. Айниқса, рўза пайтида ҳар-хил уятсиз, фаҳш сўзлардан тийилмоғи керак. Сабаби бу – рўза тутган инсонга мутлақо тўғри келмайди. Агар рўза тутган инсон билан кимдир бақир-чақир қилмоқчи бўлса, бундан сақланишнинг иложи бор. Кимдир уни сўкишни хоҳласа ёки унга ёмон, фаҳш сўз айтмоқчи бўлса, «мен рўзадорман» десин деб айтиб ўтган эди, бундан ХIV аср аввал Расули акрам соллаллаҳу алайҳи васаллам. Бу билан ўша инсон рўза тутган одам билан уришиш мумкин эмаслигини эслатади. Ва натижада ўша инсон уришишни ва сўкишни муборак Рамазон ойида ва Рамазон ойи тугагандан кейин бошқа ойларда ҳам сиз сабабли ташлайди.
3. Рўза тутган одамнинг оғзидан чиқаётган ҳид Аллоҳнинг наздида мушукнинг ҳидидан хушбуйроқдир. Маълумки, овқат еб бўлгандан сўнг озроқ вақт ўтиб, таом ҳазм бўлиш жараёнида оғиздан ҳид чиқади. Ҳаммамизга маълум ўша ҳид мақтовга сазовор ҳид эмас. Лекин, Пайғамбаримиз соллаллаҳу алайҳи васаллам рўзадорнинг оғзидан чиқадиган арабчада «халуф» деб аталадиган ўша ҳид Аллоҳнинг ҳўзурида мушку анбарнинг ҳидидан ҳам афзал экани таъкидланган. Ҳаттоки бу нарсани Пайғамбаримиз соллаллаҳу алайҳи васаллам қасам ичиб: «Муҳаммаднинг жони қўлида бўлган зот ила қасамки, албатта, рўзадор оғзининг ҳиди Аллоҳнинг наздида мушкнинг ҳидидан хушбуйроқдир» деб айтганлар.
4. Рўза тутган инсон учун икки ҳурсандчилик бор. Улардан биринчиси оғзини очган пайтда бўлса, бошқаси Роббисига мулоқот ила юзланганда рўзасидан ҳурсанд бўлади. Дарҳақиқат, куни билан рўза тутиб, вақти келганида ифтор қилган инсон ҳурсанд бўлади. Очлик, ташналикдан сўнг ҳалол таомга етишганида масрур бўлади. Охиратда эса, Аллоҳнинг олдида тутган рўзаси учун жаннатга киритилганидан хурсанд бўлади. Бу фақат рўза тутган инсонларга насиб этади.

Рўза тутишликнинг юқорида санаб ўтган фазилатларидан ташқари яна фазилатлари жуда ҳам кўп. Фақатгина бу ерда рўза тутган инсонга тегишли бўлган афзалликларнигина санаб ўтдилар.

Имом домланинг сўзини шунчалик даражада жон қулоғимиз билан эшитган эканмиз,  ҳаттоки оғиз очадиган вақт ҳам аста-секин ўтиб бораётганини сезмай қолибмиз.    

Мана ҳамма орзиқиб кутган оғиз очадиган вақт ҳам келди. Имом домла сўзини тугатиб ҳамма рўза тутканларни ҳаққига дуо қилди. Ифторлик дастурхонида ҳаммамизга маълум бўлган миллий таомларимиздан тортиб то пишириқлари-у сомсаларгача бор. Оғиз очиб бир нарсалар қоринга борганидан сўнг инсон ифторликдан олдин «ҳа бу нарсалардан дастурхонда ҳозир ҳеч вақо қолмайди, ҳаммасини еб қўяман» деб уйлайди-да лекин, ўша нарсаларга қорни эмас биринчи бўлиб кўзи тўяди. Инсон Рамазон ойида бошқа ойларда иштаҳа билан танавул қиладиган нарсаларини бу ойда ейишга унчалик таъби унамайди. Сабаби, нафс инсонни Рамазон ойида қорнини ўзи яхши кўрган нарсаларидан ҳам тийишга ундаб туради. Ҳамма ифторлик қилиб бўлгач имом домла шунча рўзадорларга қилиб берган ифторлигини даражаси савоби ҳақида рўзадорларга ва инсонларга гапириб берди. Рамазон ойининг фазилатлари, у ойда Аллоҳ таолонинг муборак каломи нозил бўлгани, бу ойда минг ойдан афзал қадр кечасининг борлиги, закот беришнинг фазилати, бошқа ойларда инсонларни гуноҳ қилишга чорлаб, ундаб турадиган жин ва шайтонларнинг кишанланиши, муҳтож инсонларга ёрдам бериш, бу ойда рўзадорни оғзини бир хурмо билан очтириб ифтор қилиб берса ҳам буйнини дўзахдан озод қилиб қолиш керак эканлиги борасида инсонларга тушунчалар бериб уларни кенгроқ қилиб шарҳлаб, ҳикоялардан мисоллар келтириб ҳалққа тавсиялар берди.

Имом домла сўзининг охирида бундай неъматларни рўзадорларга ато қилган Аллоҳ таолога чексиз ҳамду санолар айтди. Аллоҳ таолонинг берган неъматларига шукр қилиш керак. Нимагаки, инсон ўзи яшаб турган ён атрофидаги қийинчилик, тартибсизлик, уруш-жанжалларга назар соладиган бўлса, бундай жаннатмакон ўлкада тинч-хотиржам, ота-онаси, қариндош-урўғи, суйикли жуфти ҳалоли, шириндан-шакар фарзандлари бағрида соғ-омон уйнаб-кўлиб юрганига шукр қилиши керак. Бошқа давлатларга назар соладиган бўлсак, уларнинг ҳеч бири бизларга ўхшаб эрталабдан туриб, бемалол меҳрибон, раҳмли аёлининг таёрлаб қуйган саҳарлик дастурхонига ўтириб, қулидан чойни ичиб, бомдод намозини ўқиб, бемалол ишига бориб келиб, туни билан ибодат қилиб чиққан одамнинг савобини олай деб таровиҳ намозларига бориб, беш маҳал намозини тўла-тўкис адо етиб юрган давлатлар ва инсонлар камдан-кам. Шунинг учун ҳам биз бундай тинч-тотув ҳаётга етказганига шукр қилиб, қўлимиздан келганича яхшилик қилишка ҳаракат қилишимиз керак.   

Фойдаланилган манбалар:

• Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф роҳимаҳуллоҳнинг «ҚУРОНИ КАРИМ ва ўзбек тилидаги маънолари таржимаси» китоби. «Ҳилол-Нашр» нашриёт босмахонаси, 2015-ийл. 640 бет. Бақара сураси 2-пора, 28-бет.
• Имом Термизий роҳимаҳуллоҳнинг «Сунану Термизий» китобининг «Рўза мавзуси, ким рўзадорга ифторлик қилиб берса» бобида келтирилган. 807-ҳадис.
• Имом Бухорий роҳимаҳуллоҳнинг «Саҳиҳул Бухорий» китобининг «Либос мавзуси, миск ҳақида зикир қилинган ҳадислар боби»да келтирилган. 5927 ҳадис. 
• Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф роҳимаҳуллоҳнинг «Ҳадис ва Ҳаёт» китоби IX жуз. 

Имом Бухорий номидаги Тошкент ислом институти 1-курс талабаси Ҳайтмурат Ережепов.

Танловга!

Биринчи Тошкент тиббиёт институтининг стоматолигия бўлими. Рўза ойи бўлишига қарамай талай кишилар шифокорга навбат кутишмоқда. Кимдир тиш олдиргани, кимдир тиш солдиргани, яна кимдир фарзанди ёки набирасини етаклаб ҳамроҳ бўлиб келган. Дам институт ўқувчилари, дам шифохона ходимлари йўлакдан у ер-бу ерга юриб, навбат кутаётганларни чалғитгандай бўлади. Навбат кутиш, турли-туман дориларнинг ҳиди, ғиз-ғиз ишлаётган аппаратларнинг тўхтовсиз овози, рўзадорлик, куннинг иссиғи баъзиларнинг юзига чарчоқ солган, бетоқат қилган. Кимдир эса енгил мудроқ уйқуда. Ҳеч ким биров билан ортиқча гаплашишга тоқати ҳам, хоҳиши ҳам йўқ. Иши битса-ю, тезроқ шу зерикарли маскандан кета қолса...

“Шарақ” этиб йўлак эшиги очилди. Бир хилликдан безиб турган беморлар дарҳол ўша томонган қаради: Ораста кийинган, ҳусни жамоли ўзига ярашган ўрта ёшлардаги бир келин қайсидир кабинет шифокори етовида кириб келди. Ҳақиқатда гўзал ва хушбичим бу аёл кўпчиликнинг эътиборини тортди. У “кутиб туриши” кераклиги ишорасини олгач, шифокорининг хонаси олдидаги ўриндиққа оҳиста ўтирди. Аммо, ёнидаги ёши катталарга салом бермади. Чиройли сумкачасини очди. Катта телефонини қўлига олиб, тинмай жиринглаётган қўнғироққа жавоб қилди: “Алло, ҳа, нима двурасиз? Ўзи ҳози келдим. Қаттан етиб бораман, очерд кутвомман. Шунақа даҳмазалариз боракан, олдинроқ этмисми?! Бопти-бопти, нервим чиқди уже, неварезга телефонни беринг! Алло, Малишка, манга қара, бувинг кечга ифторга опа-сингилларини чақирибди. Ҳаммаёқни ялаб чиқ, айвон, меҳмонхона, коридорни пелесос қил. Баняларни уборка қил. Хўўш, брусчаткаларни геллаб юв. Бувингмас, ўзинг столни накриват қиб қўй. Сервисларни ишлат, додам замонидаги тарелкаларни обчиқиб таша. Овқатни ўзим бориб қиламан. Сан компот қайнатиб қўйсанг бўлди. Нима-а? Мактабим? Этган ишларимга улгурсанг, кетавер. Пока что, уйда бўласан. Ман-ми? Зубнойдаманку дура! Бўттан чиқиб, бир-икки ишим бор. Потом уйга бораман. Всё! Бувингга эътибор қима, билиб-билиб ишини қил!” Кўринишидан мулойим ва латофатли кўринган бу келинчакнинг дағал овози-ю, қаттиқ зардалари кўпчиликни лол қолдирди. Очиғи буни кутмаганди. 

Келинчак асабийлашганча телефонини ўчирди. Сумкачасидан кичкина “coca-cola”ни олди. “Писсс” этиб гази чиққан ичимликка кўпчилик қараб қўйди. Индамай бошига кўтарганча ичимликни сипқирди, унга ҳам қониқмади шекилли, “криешки” қарсилдоғини олди. “Қасур-қусур” қилиб қотган нонларни атрофдагиларга безрайиб қараганча ея бошлади. Ичкаридан шифокор ҳамшираси чиқиб, “Киринг, синглим”, деди. У шошганча, қолган ичимлигини тикка туриб ғарғара қилганча, ичиб олди. Доктор хонасига кириб кетди.

Ёши катталар бош чайқаганча: “Афсус, гўзал аёл, аммо бетарбия ва одобсиз экан. Рўза тутмасанг ҳам, рўзадорларни, рўза ойини, ўзингдан катталарни ҳурмат қилса бўларди... Ким табия берган экан-ааа?!” дея ачиниб қўйишди.

Ҳақиқий гўзаллик ва фусункорлик Аллоҳнинг буйруқларига бўйинсуниб, шариатга амал қилишдадир. Зеро, қанчадан-қанча хурлиқо ва таманнолар борки, турмуш ўртоқлари уларнинг бадфеъллари, итоатсизликлари ва ёмон хулқлари учун суймайдилар, аксинча кўнгиллари безиллаб туради. Уларнинг мисоли далада чиройли очилган сассиқ гулларга ўхшайди. Алҳол, қанчадан-қанча чиройи у даражага етмаган, вазни, қомати хушбичим бўлмаган солиҳа аёллар борки, жуфти ҳалоллари уларни кафтиларида тутадилар, меҳр аямайдилар. Ширинсўз ва итоаткор аёллари ёнига шошиладилар. Бу каби аёллар жамбулни эслатади. Ўзи жозибадор бўлмасада, мазаси ва фойдаси учун қишин ёзин рўзғордан аримайди.

Хадичаи Кубро аёл-қизлар билим

юрти ўқитувчиси Н.Саидакбарова

Оламларнинг Робби бўлмиш Аллоҳга ҳамдлар бўлсин! Анбиё ва расулларнинг сўнггиси бўлмиш Пайғамбаримиз Муҳаммадга ҳамда у зотнинг оила аъзоларию саҳобаларига дуруд ва саломлар бўлсин!

Ҳаж – ҳожининг ҳаётидаги янги туғилиш, янги бошланиш ва янги даврдир. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам шундай деганлар: “Ким Аллоҳ учун ҳаж қилса, фаҳш сўз айтмаса ва фисқу фасод қилмаса, худди онаси туққан кунидек қайтади”[1], деганлар.

Ҳа, ҳожи ҳаж ибодатидан онаси туққан кундаги каби гуноҳлар ва маъсиятлардан пок-покиза бўлиб уйига қайтади. Жаннат башоратини олиб ватанига қайтади. Мана шундай руҳият, мана шундай ҳиссиёт билан ўз юртига қайтган ҳожини бир кўз олдингизга келтиринг-а: у замин устида худди жаннат аҳлидан бўлган кишилардек юради. Бегуноҳ фаришталардан биридек гуноҳлардан покланиб, бегуноҳ бўлиб юради. Мана шундай фазилат, мана шунингдек неъмат Аллоҳ таолога шукур қилишга, тоат-ибодатни кўпайтиришга, шундай буюк амални ҳар йили такрорлаб туришга арзимайдими?! Албатта арзийди. Аммо...

Мусулмон одам бир йилда бор йўғи бир мартагина ҳаж қилиш имконига эгадир. Ҳажнинг савоби улуғ бўлгани боис агар иложи бўлса, ҳар йили ҳаж қилсам дейди. Бироқ у ҳар йили ҳаж қилишга қанчалар иштиёқманд бўлмасин қилган ҳажларининг адади ўз умрининг йиллари ададидан кўпроқ бўла олмайди. Шунинг учун бўлса керак, бирон бир мусулмон ҳақида “фалончи эллик марта ҳаж қилган”, деб эшитсак бунинг маъноси шу бўладки, у таваллуд топганидан бошлаб ҳар йили бир марта ҳаж қилган, деб фараз қиладиган бўлсак унинг умри эллик йилдан кам эмас экан.

Аммо мусулмон банда ўзининг ҳаёт йилларидан кўпроқ ҳажларнинг савобини қўлга киритиши мумкинми? Бошқача таъбир билан айтадиган бўлсак, банда қандай қилиб минг ёки беш минг марта ёхуд ундан кўпроқ ҳаж қилганнинг савобига эришиши мумкин?

Бунинг йўли бор ва у Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам уларнинг савоби ҳажнинг савоби билан баробардир, деб айтиб кетган солиҳ амалларни қилишга иштиёқманд бўлишдир. Хўш, у ҳолда савоби ҳажнинг савобига тенг бўладиган ўшандай амаллар борми? Бор, албатта. Ҳозир мен сизга савоби ҳажнинг савоби билан баробар бўлган бешта амални айтиб бераманки, савобларимизни кўпайтириб, тарозимизни оғир қилиб олишимиз учун уларни бизга Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам туҳфа қилиб кетганлар. Кимки мана шу амалларни кўп қиладиган, масалан, минг марта ҳаж қилганнинг савобини қўлга киритадиган бўлса, демак, у минг йил яшаган ва ҳар йили бир марта ҳаж қилган бўлади.

Биринчи амал: Рамазонда умра зиёратини амалга ошириш:

Жобир розияллоҳу анҳу ривоят қилади:

“Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам:

“Рамазонда қилинган бир умра бир ҳаж билан баробардир”[2], дедилар”. Бошқа бир ривоятда эса: “Мен билан бирга қилган ҳаж билан баробардир”, деганлар.

Иккинчи амал: ҳар йили шахсий давлатидан бир нечта одамларни ҳажга юбориш:

Агар ҳажнинг савобини олмоқчи бўлсангиз, у ҳолда сизда ҳаж қилишни орзу қилиб, шу орзуси ушалмай юрган инсонларни излаб топиш ва ўз ҳисобингиздан ҳажга юбориш имконияти мавжуд. Бу иш орқали сиз ўз уйингизда ўтириб ҳам ҳажнинг савобини қўлга киритасиз. Қолаверса, ана шу ҳажнинг савобини ота-онангиздан бирига бағишлаб юборишингиз ҳам мумкин. Бу билан сиз ҳаж қилдирганлик савобига ота-онага яхшилик қилганлик, уларни ўзингиздан устин қўйганлик савобини ҳам қўшган бўласиз. Чунки, ҳажнинг савоби вафот этиб кетган кишига бориб етади. Зеро, Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос розияллоҳу анҳу ўзининг кофир ҳолда ўлиб кетган бобосининг номидан садақа қилмоқчи бўлиб, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва салламдан қул озод қилганликнинг савоби марҳумга бориб етиш-етмаслиги ҳақида сўраганида у зот: “Агар марҳум мусулмон банда бўлган бўлса ва сизлар унинг номидан  қул озод қилсангиз ё унинг номидан садақа берсангиз ёки унинг номидан ҳаж қилсангиз, ўша нарса унга етиб боради”[3], дедилар.

Учинчи амал: ишроқ намозини ўқишда бардавом бўлиш:

Бу хусусда Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадиси шарифда шундай келган:

“Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ким Бомдод намозини жамоат билан ўқиса, сўнгра қуёш чиққунига қадар Аллоҳни зикр қилиб ўтирса, сўнгра икки ракаат намоз ўқиса, унинг учун бир ҳаж ва бир умранинг савобидек савоб бўлади”, дедилар”. Анас розияллоҳу анҳу шундай дейди: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Тўлиқ. Тўлиқ. Тўлиқ”, дедилар”[5].

Утба ибн Абд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

“Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ким Бомдод намозини жамоат билан адо этса, сўнг ўша ерда ўтирса, ҳатто Аллоҳ учун Зуҳо намозини ўқиса, унинг учун ҳаж ва умраси тугал бўлган ҳаж ва умра қилгувчининг савобидек савоб бўлади”, дедилар”[6].

Суннатнинг мана шунисига амал қиладиган одамлар жуда ҳам озчиликдир. Бунинг бир қатор сабаблари бор ва уларнинг энг асосийси туннинг ярмидан кўпига қадар бедор ўтиришдир. Бу нарса, албатта, қуёш чиққунга қадар масжидда ўтириб, ана шу Зуҳо намозини адо этишга тўсиқ бўлади. Шундай экан, сизу биз бир ҳаж ва бир умардек мана шундай буюк савобни қўлга киритишимиз учун кўмак бўладиган сабабларни маҳкам ушлашимиз лозим. Лоақал дам олиш кунларида бўлса-да, шу ҳадисга амал қилиб қўйишимиз керак. Чунки ишга боришим керак, дарсга боришим керак каби ҳар хил баҳоналар бўлмайди у кунда. Ана шундай қилсак ҳар ҳафта иккита ҳаж ва иккита умранинг савобига эга бўламиз. Худди икки йил яшаган ва шу икки йил ичида бир мартадан ҳаж ва умра қилган бўламиз.

Уйида намоз ўқийдиган ва Бомдодни масжидда жамоат билан ўқиб, қуёш чиққунигача зикр қилиб ўтириб, Зуҳо намозини ўқиб, мана шу савобга эга бўлишга иштиёқманд муслима аёлларимиз нима қиладилар? Улар уйларида намозни ўқийдилар, қуёш чиққунига қадар жойнамозлари устида зикр қилиб ўтирадилар сўнгра икки ракаат намоз ўқийдилар. Ана шунда айрим уламолар айтиб ўтганлари каби улкан ажру савобларга эга бўладилар. Модомики, бомдод намозини ўқиган жойида қуёш чиққунигача Аллоҳни зикр қилиб ўтирар экан худди мусулмон эрлар сингари тугал бир ҳаж ва умранинг савобига эга бўладилар дея Аллоҳдан умид қиламиз. Зеро, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам мусулмон аёлнинг ўз уйида ўқиган намози унинг масжидларда ўқиган намозидан кўра яхшироқ эканини баён қилиб кетганлар.

Тўртинчи амал: масжидларда бўладиган амру маъруфларда ҳозир бўлиш:

Абу Умома розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

“Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам:

“Ким масжидга борса, у ерда яхшиликни таълим олиш ёки таълим беришдан бошқа истаги йўқ бўлса, унга қилган ҳажи мукаммал бўлган бир ҳожининг савобидек савоб берилади”, дедилар”[7].

Демак, масжидларда бўладиган ҳар битта амру-маъруфларда иштирок этадиган бўлсак мукаммал бир ҳаж қилганнинг савобига эга бўламиз экан.

Мана шундай амру-маъруфларда иштирок этишга дангасалик қиладиган кишиларни кўрамиз. Агар бирортамизга саёҳатга чиқиш ва минг километр узоқликда турган бирор ажойиб нарсани кўриб келиш таклифи берилса, албатта ўша ерга борамиз. Аммо ўзимиздан бир неча қадам масофада турган масжидда амру-маъруф бўлаётганини эшитиб қолсак, ўша ерга боришга дангасалик қиламиз, пайсалга соламиз. Фалон масжидда амру маъруф бўлар экан, хатми Қуръон бўлар экан деб эшитсак ҳам эътиборсизларча муносабатда бўламиз.

Салафи солиҳларимиз – раҳимаҳумуллоҳ – илм талаб қилиб узоқ сафарларга чиқишган. Бугун эса одамларга дарс ўтаман, амру маъруф қиламан, улар билан илмий суҳбат олиб бораман, деб, узоқ масофалардан уламоларнинг ўзлари келишаяпти. Аммо бизда ўша ерга боришга қизиқиш йўқ. Ахир илм талабида ўз уйидан чиққан киши то уйига қайтиб келгунига қадар Аллоҳнинг йўлида бўлишимизни биламизку?! Одамлар Аллоҳни зикр қилиш учун тўплансалар, сўнг ундан тарқаладиган бўлсалар, уларга қарата “Гуноҳларингиз кечирилган ҳолда ўрнингиздан туринг”, дейилишини билмаймизми?! Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг: “Ким илм талабида бир йўлга чиқадиган бўлса, Аллоҳ унинг учун жаннатга олиб борадиган йўлни осон қилиб қўяди”, деганларини кўп бора эшитганмизку.

Бундан ташқари масжидларда бўладиган амру маъруфларда иштирок этганимиз учун тўлиқ бир ҳажнинг савобига эга бўлишимиз бор. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам қуйидаги сўзлари билан бизга худди шундай башорат берганлар:

“Ким масжидга борса, у ерда яхшиликни таълим олиш ёки таълим беришдан бошқа истаги йўқ бўлса, унга қилган ҳажи мукаммал бўлган бир ҳожининг савобидек савоб берилади”[8].

Шундай экан илм мажлисларига бориб, динимиз аҳкомларини таълим олсак бизга муносиб иш бўлади. Савоби ҳажнинг савобига баробар келадиган амалларга, шундай  ишларни кўпроқ қилишга иштиёқманд бўлсак тўғри иш қилган бўламиз. Шуни англаб олишимиз лозимки, бундай амаллар бизнинг зиммамиздаги фарз ҳажни соқит қилмайди, албатта. Бизнинг савобларимизни зиёда қилади, холос.

Савоби ҳажнинг савобига баробар бўлган амалларнинг сўнгиси – бешинчиси бу: фарз намозларни масжидда адо этиш:

Абу Умома розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

“Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар:

“Ким уйидан таҳорат олган ҳолда фарз қилинган намоз(ни адо этиш учун масжид)га чиқадиган бўлса, унинг ажру савоби худди эҳромдаги ҳожининг ажру савобидекдир. Ким Зуҳо намозига чиқадиган бўлса, Зуҳо намозидан бошқа  мақсади йўқ бўлса, унинг ажру савоби умра қилгувчининг ажру савобидекдир. Ўртасида беҳуд гап-сўзларни қилмай намоз орқасидан намоз ўқиш иллиййинда ёзиб қўйиладиган (яъни мақбул) бир амалдир”[9].”

Мазкур ҳадиси шариф масжидда жамоат билан ўқилган намознинг яна бир савобига далолат қилмоқда. Яъни, ҳаммамизга маълумки, қаерда бўлса ҳам, ҳатто уйда оила аъзоларимиз ёки уйга келган меҳмонларимиз билан жамоат бўлиб фарз намозни адо этадиган бўлсак йигирма етти даража савобга эга бўламиз. Аммо мана шу намозни масжидда ўқишга ҳаракат қилган одамнинг савоби тўлиқ бир ҳажнинг савобига қадар бориб етади.

Мана шу нарсани фарз намозларни масжидда ўқишга дангасалик қиладиган кўпчилик мусулмонлар билмайдилар. Биз  намозни жамоат билан адо этаяпмиз, бинобарин, йигирма етти даража саобга эга бўламиз, деган важ билан  уйда ёки бирор йиғинда тўпланиб, намоз ўқиётганларини кўрамиз. Аслида улар жуда ҳам катта савобдан маҳрум бўлаётганларини билмайдилар. Бундан ташқари намоз ўқиш учун сабабсиз масжидга чиқмаганларнинг ўқиган намозлари қабул бўлмаслиги ёхуд ажру савоби мукаммал бўлмаслиги ҳақидаги огоҳлантиришлар мавжуд. Ана шулардан бири Ибн Аббос розияллоҳу анҳу ривоят қилган ушбу ҳадиси шарифдир:

“Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ким азонни эшитиб, масжидга келмайдиган бўлса, унинг намози йўқдир. Узри бўлса, бундан мустаснодир”, дедилар”[10].

Ҳақиқатда фарз намозларни масжидда адо этишга иштиёқманд бўлган мусулмон ҳар куни бешта ҳажнинг, бир йилда тахминан 1800 та ҳажнинг, ўн йилда ўн саккиз мингта ҳажнинг савобига эга бўлади ва ҳоказо.

Намоз вақти телевизор қаршисида ёки интернетда ўтирадиган кишилар бундай буюк савобни англаб етганларида эди! Шунда ҳам улар масжидда жамоат билан намоз ўқишга рағбат қилмасликлари мумкинми?!

Мусулмон одам намоз ўқийман деб, уйидан чиқадиган бўлса, устидан яхшиликлар мўл-кўл бўлиб ёғилади. Босган ҳар бир қадами учун бир яхшилик ёзилади. То уйига қайтиб келгунига қадар фаришталар унинг учун истиғфор айтиб турадилар. Уйидан чиққан лаҳзадан бошлаб намоз ўқишнинг савоби ёзилиб боради. Ўқиган намозининг савоби йигирма етти даража кўпайтириб берилади ва тўлиқ бир ҳажнинг савобига ҳам эга бўлади.

Аллоҳ таолонинг фазлу карамига, ўзимизнинг эса бу ишлардаги нуқсонимизга бир эътибор беринг-а?!

Аллоҳ таоло бачамизга тоат-ибодатларни осон қилиб ва зийнатлаб қўйсин. Ўзимизнинг охиратимиз учун зарур бўлган мана шундай савобли ишларни кўпроқ қилиб олишимизда мададкоримиз бўлсин ва бизларга тавфиқ берсин. Бизларга ана шундай савобли амалларнинг башоратини бериб кетган суюкли Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламга сон-саноқсиз дуруд ва саломлар бўлсин.

Диний манбалар асосида имом Бухорий халқаро  илмий тадқиқот маркази кичик илмий ходими Алоуддин Ҳофий тайёрлади.

[1] Имом Бухорий (1521) ва Имом Муслим (1350) ривояти.

[2] Имом Бухорий ва имом Муслим ривояти.

[3] Абу Довуд ривояти.

[5] Имом Термизий ривоят қилган.

[6] Ат-тарғиб ват-тарҳибда келган. Саҳиҳ.

[7] Табароний, Ҳоким, Абу Нуайм, Ибн Асокирлар ривояти. Саҳиҳ.

[8] Табароний, Ҳоким, Абу Нуайм, Ибн Асокирлар ривояти. Саҳиҳ.

[9] Абу Довуд ривояти. Саҳиҳ.

[10] Ибн Можа ривояти. Саҳиҳ.