www.muslimuz

www.muslimuz

Шу кунларда юртимиздаги масжидларда жамоат намозлари вақтинча ўқилмай тургани сабабли дезинфексия ишлари олиб борилмоқда.
Ана шундай тадбирлардан бири Наманган шаҳридаги “Имом Бухорий” жоме масжидида ҳам ташкил этилиб, унда соҳа мутахасислари масжид хонақоҳи, ҳовлиси, масжиддаги мебелларни, шунингдек, тахоратхоналарни дезинфексия қилишди. Масжид айвонига каронавирусдан сақланиш бўйича тавиялар тахтачаси осиб қўйилди.

 

 

 

 

 

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати

Навоий вилоятидаги жамоат жойлари, хусусан, бозорларда имом-хатиблар савдогар ва харидорларга коронавирус шароитида мусулмон кишиларнинг вазифалари тўғрисида кенг кўламли тушунтириш-тарғибот ишларини олиб боришмоқда.
Жумладан, Кармана тумани деҳқон бозорида туман бош имом-хатиби туман раҳбарияти билан бирга савдогар ва харидорларга коронавирус тарқалишида эҳтиёт чораларини кўриш, ваҳима қилмаслик, балки унга муносиб тайёргарлик кўриш ҳақида, бундай ҳолатда нарх-навони сунъий оширмаслик ва бу орқали халқ ўртасида ваҳима кўтариб юборилишига сабабчи бўлиб қолмаслик, шахсий гигиенага қатъий амал қилиш, айниқса, жамоат жойларини ҳам ҳар доимгиданда тоза сақлаш ҳақида тушунча бердилар.
Шунингдек, Навоий шаҳридаги “Саҳоват” дехқон бозорида, Конимех тумани бозорларида имом хатиблари ҳам маъруза қилишмоқда.

 

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати

Қирғизистонда COVID –19 каронавируси аниқланмади. Шундай бўлсада мамлакат бош вазири Муҳаммадкали Абилгазиев вирус тарқалиб кетишининг олдини олиш мақсадида айрим чекловлар ўрнатилишини маълум қилди: “Инфекцияни олдини олишнинг иложи йўқ. Вирус қўшни давлатларда пайдо бўлган. Мамлакатда қаттиқ карантин чоралари жорий этилади. Мактаб ва университетларда дарслар бекор қилинади. Оммавий тадбирлар тақиқланади. Чет элликлар кириши учун чегаралар ёпилади”.

Шу муносабат билан Қирғизистон бош муфтийси Мақсат ҳожи Токтомушев мусулмонларга мурожаат билан чиқди. Унда жумладан бундай дейилади: “Ислом дини қийинчиликка эмас, енгилликка асосланган. Қуръони каримда марҳамат қилинади: “Аллоҳ сизларга енгилликни хоҳлайди ва сизларга қийинчиликни хоҳламайди” (Бақара, 185-оят). Бошқа ояти каримада: “...ўз қўлларинг билан ўзларингни ҳалокатга ташламанглар...” (Бақара сураси, 195-оят), дейилган.

Пайғамбаримиз (соллолоҳу алайҳи ва саллам) ривоят қилинган бир-неча ҳадисларда мусулмон киши ўзига ҳам, ўзгага ҳам зиён бермаслиги айтилган. Демак, инсон ўзи ва бошқаларга зиён бўлувчи нарсалардан узоқ бўлиши зарур экан. Шу боис дунёдаги мусулмон мамлакатлари диний фатволарини ҳисобга олиб, каронавируснинг одамлар говжум жойларда тарқалишининг олдини олиш учун Қирғизистон мусулмонлари идораси тегишли ечимларни қабул қилди”.

Ушбу фатвога кўра, эндиликда Қирғизистонда ҳолат барқарорлашгунча масжидларда жума намозлари ўқилмайди, балки унинг ўрнига пешин намозлари уйларда ўқилади. Масжидлар ёпилмайди, аммо намоз вақтларини билдириш учун масжидларда азон айтилиб туради. Масжидларда даъват ишлари вақтинча тўхтатилади. Жаноза намозлари марҳумнинг яқин қариндошлари иштирокида уйларда ўқилади.

“Бундай қийин вазиятларда Қирғизистон диний бошқармаси Яратган Аллоҳ таолога юзланиб, гуноҳларга кечирим сўраб, товба қилиб, дуо қилишга чақиради. Элимиз хавфсизлигини сақлаш учун Қирғизистон ҳукумати томонидан қабул қилинган чараларга амал қилиш ҳар бир кишининг бурчи, элимиз бошига келган қийинчиликдан фойдаланиб, кундалик озиқ-овқат ва бошқа турли нарсаларнинг нарх-наволарни атайлаб кўтариш орқали содир бўладиган катта гуноҳ ишларга йўл бермаслигимиз керак”, дейилади мурожаат якунида.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати

** Таровеҳ ***

Таровеҳ намози эркак ва аёлларга суннати муаккададир. Жамоат билан ўқилипш суннати кифоядир (яъни, баъзиларнинг масжидда жамоат билан ўқиши билан бошқалар уйларида ёлғиз ўқишлари мумкин бўлади).

Таровеҳ ўқиш вақти хуфтон намози вақти кирганидан то тонг отишидан бир оз аввалги пайтгачадир. Витр намозини таровеҳдан олдин ўқиш ҳам, кейин ўқиш ҳам дурустдир. Туннинг сўнгги учдан бир қисмига ёки иккинчи ярмига кечиктириши мустаҳабдир. Тун ярмидан кейинга қолдирилиши мақруҳ эмас.

 

*** Ракатлари сони ва адо қилиш тартиби ***

Таровеҳ намози йигирма ракат бўлиб, ўнта салом билан ўқилади.

Изоҳ: Таровеҳ намози, рўзанинг эмас, балки ўқилган вақтнинг суннатидир. Чунки, Пайғамбаримиз, соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Аллоҳ таоло сизларга Рамазонда рўза тутишни фарз қилди, мен эса кечаларнинг иҳёсини (таровеҳ ва бошқа ибодатлар билан ўтказилишини суннат қилдим» деганлар. Бунга кўра, бемор ё мусофир бўлиб, рўза тута олмаган кунлари ҳам таровеҳ ўқиш суннатдир.

Ҳар тўрт ракат таровеҳ намозидан сўнг, таровеҳ билан витр намози орасида ҳам тўрт ракат намоз ўқиш миқдорича ўтириш мустаҳабдир. Рамазони шарифда Қуръони каримни таровеҳ намозларида бир марта хатм қилиш суннатдир. Фақат жамоатни зериктириб қўядиган бўлса, уларга малол келмайдиган даражада ўқилади. Чунки қисқа ўқиш билан кўпроқ жамоатни жалб қилиш жамоатни зериктириб қўядиган даражада кўп қироат қилишдан афзалдир. Шунингдеқ, жамоатга малол келса ҳам, имом (ташаҳҳудда) “Аттаҳийёту”дан сўнг салавотларни ўқиши ва ҳар икки ракатнинг бошида санони ҳамда руку ва саждалардаги тасбеҳларни тарк қилмайди. Фақат жамоатга малол келган тақдирда (салавотлардан кейинги) дуони ўқимайди. Таровеҳ ўз вақтида ўқилмаса, ёлғиз ҳолда ҳам, жамоат билан ҳам қазоси ўқилмайди.

 

*** Каъбада ўқиладиган намоз ***

1. Каъбанинг хоҳ ичида, хоҳ устида бўлсин, фарз ва нафл намоз ўқиш дурустдир. Чунки Каъбанинг барча томонлари қибладир. Устида намоз ўқийдиган кишининг сутра қилиши шарт эмас. Фақат Каъба устида намоз ўқиш одобга зид бўлгани учун макруҳ.

2. Каъба устида ва ичида, орқаси имомнинг юзига бўлмаган жамоатнинг имомга иқтидо қилиши дурустдир, акс ҳолда, ножоиздир.

3. Каъба эшиги очиқ бўлганида, унинг ичидаги имомга ташқаридан иқтидо қилиш дурустдир.

4. Имом ва жамоатнинг Каъба ташқарисида ҳалқа шаклида намозга туришлари ҳам дурустдир. Фақат имом томонда Каъбага имомдан ҳам яқинроқ турган кишининг иқтидо қилиши дуруст эмас.

 

*** Мусофирнинг намози ***

Ўртача юришда йилнинг энг қисқа кунларида дам олиш онлари билан биргаликда узоқлиги уч кунлик йўл бўлган жойга сафарга чиқиш баъзи ҳукмларнинг ўзгаришига сабаб бўлади. Ўртача юриш деганда қуруқликда туянинг ёки пиёдаларнинг юриши назарда тутилган. Тоғда ҳам шунга муносиб бўлган масофа кўзда тутилади.

Денгизда эса ҳаво мўътадил пайтда мазкур вақт ичида босиб ўтиладиган масофа эътиборга олинади.

Изоҳ: Бу эски таъбир бўлиб, ўша даврларда елканли кемалар ҳаво ёрдамида ҳаракат киларди. Шамол қаттиқ эсса, кема тез, секинлашса секин, ҳаво мўътадил пайтда кема қуруқликдаги туя, пиёдалар тезлигида ҳаракат қиларди. Мана шу тезликда уч кунлик йўлга чиққан киши мусофир ҳисобланарди. Ҳозирги кунда эса, ҳар соатда қанча-қанча йўл босиб ўтувчи улкан кемаларнинг тезлиги сафар учун ўлчов бўла олмайди. Шунинг учун ўлчов ҳамон қуруқликдаги туя ёки пиёданинг меъёрий юришидир. Сафар қандай воситада амалга оширилишидан қатъи назар, тахминан туя миниб ёки пиёда юришда уч кунлик масофа босиб ўтилдими, киши мусофир ҳисобланди.

 

*** Намознинг қисқартирилиши ***

Сафарга чиқишга қарор қилган киши ўзи яшаётган жойнинг уйларидан ва шаҳар четидаги қабристон, отлар югурадиган майдонга ўхшаш шаҳарга туташ бўлган жойлардан ўтгач, тўрт ракатли фарз намозларни икки ракат қилиб қисқартириб ўқийди.

Агар мазкур қабристон ва югуриш майдонлари ораси далалар ёки отилган бир (камон) ўқи етгулик (тахминан 400 қадам) очиқ бўш жой билан ажралиб турган бўлса, улардан ўтиш шарт эмас.

 

*** Сафарнинг шартлари ***

Сафар нияти қуйидаги уч нарса билан дуруст бўлади:

1. Йўловчининг сафарга чиқишига қарор қилишда эркин ва мустақил бўлиши.

2. Балоғатга етган бўлиши.

3. Сафар йўлининг уч кунлик масофадан кам бўлмаслиги.

Демак, ўзи яшайдиган шаҳар ё мавзенинг уйларидан узоқлашмаган йўловчи ёки эри билан бўлган аёл, қўмондонига тобе бўлган аскар каби бошқага итоат қилган шахслар хўжаси сафарга ният қилмаган ёки уч кундан кам муддатга ният қилган бўлса, намозни мусофир каби ўқимайди. Йўлга чиқиши ва иқомат борасида тобе бўлганларнинг эмас, балки уларнинг амирларининг ниятлари эътиборлидир.

 

*** Мусофир намозининг ҳукми ***

Мусофирнинг намозни қаср қилиб ўқиши бизнинг ҳанафий мазҳабда азиматдир.

Изоҳ: «Азимат» луғатда бир нарсага қатъий қарор қилмоқ ва уни бажаришга бор кучи билан интилмоқ деганидир. Фиқҳ истилоҳида эса, шаръий амр ва наҳийларни, ҳеч қандай узрли сабабларга эътибор қилмасдан, асл шаклида адо қилмоқдир. Бунинг зидди бўлган рухсат эса, узрли сабаблар туфайли шаръий амр ва наҳийларни қулайлаштирувчи, рухсат берилган йўлни танлашдир. Масалан, таҳоратда ҳар сафар оёқни ювиш азимат, маҳси кийганида масҳ тортиш рухсатдир.

Тўрт ракатли фарз намозларини тўлиқ ўқиган йўловчи, агар илк қаъдада ўтирган бўлса, намози саҳиҳдир. Фақат (вожиб бўлган саломни кечиктиргани учун) макруҳдир (бу ҳолатда сўнгги икки ракат нафл ўрнига ўтади). Биринчи қаъдада ўтирмаган бўлса, фарзни тарк этгани учун намози саҳиҳ бўлмайди. Фақат учинчи ракатга тураётганида муқимликка ният қилса, намози саҳиҳ бўлади. Лекин вожиб бўлган биринчи ташаҳҳудни тарк этгани учун саҳв саждаси қилиши керак.

 

*** Қаср муддати ва муқимликка ният ***

1. Йўловчи ўз диёрига қайтгунича ёки бирор шаҳар ёхуд қишлоққа 15 кун қолишга ният қилгунича намозларини қаср ўқийди.

2. Агар бир жойда 15 кундан оз муддат қолишга ният қилса ёки ҳеч қандай ният қилмасдан, эрта-индин кетаман, деб йиллар давомида ўша жойда қолса ҳам, намозларини қаср ўқийверади.

3. Бирортасида кечаси тунашни қарор қилмаган икки шаҳарда, чўл ва адирларда ҳамда бадавийлар яшайдиган жойларда иқоматни ният қилиш дуруст эмас.

4. Шунингдек, (уруш пайтида) душман ерларида бўлган аскарларимиз ҳам (қанча қолишларини билмаганлари учун) иқоматни ният қилишлари дуруст эмас.

5. (Давлатга қарши чиққан) бир тоифани қуршовга олган ва у ерда кутаётган аскарларнинг ҳам (қанча қолишларини билмаганлари учун) иқоматни ният қилишлари жоиз эмас.

 

** Мусофирнинг муқимга ва муқимнинг мусофирга иқтидо қилиши **

Мусофир муқимга намоз вақтида иқтидо қилиши дуруст. Бу ҳолда у муқим каби намозни тўлиқ ўқийди. Вақт чиққач, мусофирнинг муқимга иқтидо қилиши дуруст эмас. Хоҳ вақт ичида бўлсин, хоҳ вақт чиққанидан сўнг бўлсин, муқимнинг мусофирга иқтидо қилиши дурустдир.

Мусофир муқимларга имом бўлса намозни бошламас-дан аввал ёки салом бергач, «намозингизни тамомланг, мен мусофирман» дейиши мустаҳабдир. Муқим мусофирга иқгидо қилганида мусофир намозни тамом қилганидан сўнг қолган икки ракатини қироат қилмасдан тамомлайди.

 

*** Вақтида ўқилмаган намозларнинг қазоси ***

Мусофир қазо қилган тўрт ракатли намозни муқим бўлганида ўқиса ҳам, икки ракат ўқийди. Муқим қазо қилган тўрт ракатли намозни сафарда ўқиса ҳам тўрт ракат ўқийди.

 

*** Ватан ҳақида ***

Кишининг туғилиб ўсган, уйланган ёки давомли яшаш мақсадида у ердан ажралишни хоҳламаган жойи ватани аслий дейилади.

Кишининг (камида) 15 кун ёки ундан ҳам кўпроқ муддат яшашга ният қилган жойи ватани иқомат дейилади.

Ватани аслий бошқа бир жойни ватани аслий қилиб олиш билан кучдан қолади.

Ватани иқомат ўзига ўхшаган бошқа жойда яшашга ният қилиш ёки у ердан йўлга чиқиш ёки ватани аслийга қайтиш билан бузилади.

 

*** Бемор кишининг намози ***

1. Бемор, тамоман туролмаса ёки қаттиқ оғриқ туфайли туриши қийин бўлса, ёки касаллигининг кучаниши ёки узоққа чўзилишидан қўрқса, намозини ўтириб, руку ва сажда қилган ҳолда ўқийди. Ўзига энг қулай шаклда ўтиради, булардан бошқа ҳолларда кучи етганича тик туриб ўқийди.

2. Бемор намозини ўтирган жойида руку ва сажда қилган ҳолда ҳам ўқий олмаса, имо-ишора билан ўқийди, фақат сажда қилиш учун бошини рукуда эгганидан кўпроқ эгади. Акс ҳолда намози дуруст бўлмайди.

Изоҳ: Чунки Пайғамбаримиз, соллаллоҳу алайҳи ва соллам бир беморнинг зиёратига бориб, олдига ёстиқ қўйиб, унинг устига сажда қилаётганини кўрадилар ва олдидан ёстиқни оладилар. Бемор ёстиқни такрор олдига олганида ёстиқни яна унинг олдидан оладилар ва «Агар кучингиз етса, ерда намоз ўқинг, кучингиз етмаса, имо-ишора билан ўқинг ва саждада бошингизни рукудагидан кўра кўпроқ эгинг», дейдилар.

3. Бемор сажда қилиши учун бирор нарса баланд қилиб

қўйилмайди. Бирор нарсани кўтариб қўйса, саждада бошини рукуда эгганидан кўра кўпроқ эгса, намози дуруст бўлади. Акс ҳолда, намози дуруст эмас.

4. Беморнинг ўтириб намоз ўқишга ҳам кучи етмаса, чалқанча ёки ёнбошлаб ётган ҳолда имо-ишора билан намоз ўқийди. Бу ҳолда чалқанча ётиб ўқиш яхшироқдир. Юз қиблага қараб туриши учун беморнинг бошига ёстиқ қўйилади. Агар кучи етса, оёқларини қиблага узатмаслиги

учун оёқларини йиғиштириб олади. 

5. Имо-ишора билан ҳам намоз ўқишга кучи етмаган бемор, ўзига айтилаёган нарсаларни тушунса, намозини кечиктиради (сўнгра қазосини ўқийди). «Ҳидоя» соҳибига кўра бу дурустдир. Фақат яна «Ҳидоя» соҳиби «Тажнис» ва «Мазил» номли асарларида имо-ишора билан намоз ўқишдан ожиз қолиш муддати беш вақт намоздан ортиқ давом этса, бемор айтилган нарсаларни тушунса ҳам, намоз ўқиш мажбурияти ундан соқит бўлади, деганлар, «Қозихон» ва «Муҳит» муаллифи ҳам буни тасдиқлаганлар. Шайхул-Ислом ва Фахрул-Ислом ҳам бу нуқтаи назарни ихтиёр қилганлар. «Зоҳирийа» китобида фатво шунга дейилган. «Хулоса» китобининг соҳиби ҳам мазкур ҳукмни ихтиёр қилган, «Йанобиғ», «Бадоиъ» ва «Вал-волижий» асарларининг соҳиблари ҳам бу фикрни тўғри деганлар. Барчасини Аллоҳ раҳмат қилсин.

 

*** Турли масалалар ***

1. Боши билан имо-ишора қилишга кучи етмаган киши кўзи, қоши ёки қалби билан имо қилиб намоз ўқимайди чунки сажда қош, кўз ва юрак билан эмас, бош билан қилинади.

2. Тик туриб ўқишга кучи етиб, руку ва сажда қилишга кучи етмаган киши намозини ўтирган жойида имо-ишора билан ўқийди.

3. Соғлом киши намоз ўқиётганида тоби қочса, кучи етган шаклда имо билан бўлса ҳам намозини тамомлайди.

4. Ўтирган жойида руку ва сажда қилиб намоз ўқиётган киши, намоз асносида ўзини яхши ҳис қилса, ўрнидан туриб намозини давом эттиради ва шу тарзда тамомлайди. Руку ва сажда қилолмасдан имо билан ўқиётган киши (ўзини яхши ҳис қилса) намозни бошидан қайта ўқиши керак.

5. Эсини йўқотган ва хушидан кетган кишининг бу ҳолати беш вақт намоз мобайнида давом этса, ўзига келгач, бу намозларининг қазосини ўқийди. Беш вақтдан кўпроқ давом этса, қазосини ўқимайди (ундан соқит бўлади).

 

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

Намоз ва рўзанинг каффорати;

Киши қачон каффорат учун васият қилади?

Қанча каффорат берилади?

Фидя (товон) кимга тўланади?

Ўз вақтида ўқилмаган намозларнинг қазоси;

Тартибни бекор қиладиган сабаблар;

Турли масалалар;

Фарз намозига етишиш бўлими;

Суннатнинг қазоси;

Жамоат ва унинг фазилати;

Турли масалалар;

Саҳв саждасининг ҳукми;

Вожибни билатуриб, тарк қилиш;

Саҳв саждасининг ўрни;

Саҳв саждаси қачон соқит бўлади?

Кимлар саҳв саждаси қилиши лозим?

Намоздаги баъзи хатолар;

Намоз шубҳа билан қачон бузилади?

Шубҳанинг кўп бўлиши;

Тиловат саждаси, сабаби, ҳукми, вақти;

Тиловат саждаси кимларга вожиб, кимларга вожиб эмас?

Тиловат саждасининг вақти ва шакли;

Жойни ўзгартирадиган сабаблар;

Жойни ўзгартирмайдиган сабаблар;

Турли масалалар;

Тиловат саждасининг саҳиҳ бўлиш шартлари;

Адо этиш тартиби;

Шукр саждаси;

Ҳар балонинг даф қилиниши ҳақида;

Бу ҳақида ўн тўрт асрдан бери айтиб келинади

 

Бугунги кунда дунё бўйлаб коронавирус тарқалиши муносабати билан соғлиқни сақлаш вазирлиги томонидан вирус тарқалишининг олдини олиш бўйича турли кўрсатмалар келмоқда. Энг кўп таъкидланаётган чоралардан бири “Аксириш чоғида оғизни қўл ёки салфетка билан тўсиш” экани эслатилмоқда.

Буни қарангки, аксириш чоғида оғизни қўл ёки бирор нарса билан тўсиш ҳақида севикли Пайғамбаримиз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг кўрсатмалари келган бўлиб, у зот соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзлари ушбу кўрсатмаларига амал қилиб, бизга ибрат бўлганлар.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу ривоят қилади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам агар акса урсалар, оғизларига қўлларини ёки кийимларининг бир учини қўярдилар ва овозларини пасайтирардилар ёки беркитардилар” Абу Довуд ва Имом Термизий ривояти.

Ушбу ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг аксирганда бажарадиган одоблари зикр қилинмоқда. У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам акса урсалар қўллари ёки кийимларининг бир учи билан оғизларини тўсиб, овозларини пасайтирар эканлар.

Киши аксирганда оғзидан таом қолдиқлари, сўлак ва ҳоказо нарсалар ташқарига отилиши, яқинроқда турган кишига тегиши мумкин. Суҳбатдошингиз аксириб, қўли билан оғзини беркитмаганда, ундан учиб чиққан сўлакнинг сизга тегишини тасаввур қилиб кўринг. Қўлни қўйиш ёки бирор нарса билан беркитиш орқали ўша ноқулай ҳолатнинг олди олинади.

Агар аксираётган киши бирор касалликка, жумладан, грипп, коронавирусга чалинган бўлса, аксириш орқали турли зарарли вируслар атрофга учиши, суҳбатдошга етиб бориши, касаллик кенг тарқалишига боис бўлиши мумкин. Қўлни қўйиш ана шу тарқалишнинг олдини олади.

Инсон бехосдан аксирганда овози баландлаб кетади. Бундай кескин ва баланд овоз атрофдагиларни чўчитиб юбориши, кексалар, ҳомиладор аёллар ва ёш болаларнинг қаттиқ қўрқиб кетишига олиб келиши мумкин. Бордию ўша жойда кимдир ухлаётган бўлса, унинг чўчиб уйғониши ва бошқа ҳолатлар кузатилиш мумкин. Овозни пасайтириш орқали эса одамлар чўчиб кетишининг ҳамда  аксирувчининг оғиз бўшлиғидаги баъзи аъзолари шикастланишининг олди олинади. 

Биргина набавий кўрсатмада шунча фойда, одоб бор. Саломатликни сақлаш, турли ҳолатлар келиб чиқишининг олдини олиш учун ушбу суннатга амал қилишимиз лозим.

Олимлар, мутахассислар, шифокорлар бугун инсониятга касалликлардан сақланиш чораси сифатида эълон қилаётган кўрсатмалар бундан ўн тўрт аср олдин Ислом динида айтиб қўйилган ва унга амал қилиб келинмоқда.

Аллоҳ таоло барчамизни Ўзининг ҳидоятидан айирмасин ва хотимамизни чиройли қилсин!

 

Нозимжон Ҳошимжон тайёрлади

 

 

Мақолалар

Top