Покистонда чоп этиладиган етакчи «The National Herald Tribune» газетаси саҳифасида «Улуғбек – юлдузлар ҳукмдори, Самарқанд фарзанди» сарлавҳали мақола босилиб чиқди, деб хабар бермоқда «Дунё» АА. Унда Соҳибқирон Амир Темур авлодидан бўлган Улуғбек ўзининг астрономия ва математикадаги ноёб зеҳнияти ва ихтирочилик муваффақиятлари билан жаҳонда донг таратгани билан боғлиқ тарихий маълумотлар қаламга олинган.

«Улуғбекнинг отаси Шоҳруҳ Амир Темурнинг тўртинчи ўғли бўлган, у 1407 йили Самарқанд узра назоратни қайта тиклаб, салтанатнинг катта қисми, жумладан, Эрон ва Туркистон узра ҳукмронлик қилган. Улуғбек илм-фан ва санъатга меҳр қўйган эди. У мусиқачи, шоир, файласуф, ҳофиз ва моҳир овчи ҳам бўлгани баробарида астрономия ва математика бўйича нодир иқтидор эгаси эди.

1417 йили астрономия илмларини илгари суриш мақсадида Улуғбек мадраса қуришни бошлади. У ўз даврининг олий таълим маркази бўлган. Самарқанддаги Регистон майдонида жойлашган мазкур мадрасанинг қурилиши 1420 йили ниҳоясига етган. Улуғбек ўз даврининг энг илғор олимларини ўқитувчи вазифаларига тайинлаган.

У, шунингдек, Самарқанд ҳудудидан ташқарида тахминан 30 метр баландликда жойлашган тепаликда ўзининг расадхонасини ҳам яратган. Ушбу иншоот модерн давригача бўлган энг катта расадхоналардан бири бўлиб, жуда чиройли, мармарлар билан безатилган эди», - деб ёзади газета.

Мақолада Мирзо Улуғбек коинотшуносликда фойдаланган ноёб асбоб-ускуналар, қуёш, сайёра ва юлдузларни кузатиш борасида кашф этган ихтиролар ҳақидаги атрофлича маълумотлар ўз ифодасини топгани баробарида у ўн бешинчи асрнинг энг муҳим астрономи бўлгани ҳақли равишда эътироф этилган.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати

Аллоҳ таоло инсонни фақат моддий манфаатлар орқасидан қувадиган ёки фақат руҳий ибодатлар билан машғул бўладиган қилиб яратгани йўқ. Балки, ҳар икки тарафга ҳам ҳожати тушадиган ва ҳар икки тарафни тўғри бошқариб борса, камолга етадиган қилиб яратган. Ҳаддан ташқари руҳий нарсаларга берилиб кетишдан кўра ўртача ҳолатда бўлиш инсон жамиятига мос нарсадир. Бу таълимот фақат Исломда бор, холос.

Исломнинг бу борадаги таълимотларига амал қилган мусулмонларнинг ҳаёти кўпига мусулмонмас кишиларни, олимларни ҳам қувонтирган. Ўшандай кишилардан бири машҳур шотландиялик олим Уильям Монтгомери Уоттдир. У ўзининг дунёга машҳур «Исломнинг ўрта аср еропасига таъсири» номли китобида, чиройли яшаш санъати сарлавҳаси остида жумладан қуйидагиларни ёзади:

«Айтиш керакки, Ислом ҳашаматга ружу қўйишни қоралайди. Бироқ бу бобда баён этилган кўпгина фактлар жуда қизиқарлидир».

Испаниядаги араблар қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ва фойдали қазилмаларнинг кўплиги ҳеч бўлмаганда бой одамлар учун ҳаёт қувончларини кўпайтириш йўлида фойдаланганлар. Бироқ камбағалроқ табақалар ҳам мамлакатнинг бойликларидан маълум улуш олар эди. Севильядаги Алькасарнинг ёки Гранададаги Альгамбранинг чиройига мафтун бўлган сайёҳ замондошимиз бу қасрларнинг собиқ эгалари қанчалар ҳашаматга бурканганлигини тасаввур ҳам қила олмайди, адабий тадқиқотчилар эса бу фаровон ҳаётнинг намуналарини ўша даврнинг ҳикоя ва шеърларидан топишлари мумкин.

Мусулмон Испаниясида ички бозор учун ҳам, импорт учун ҳам зеб-зийнат ва бошқа ҳашамат ашёлари ишлаб чиқарувчи турли касб-ҳунарлар ривожлангани ажабланарли ҳол эмас. Улар орасида айниқса ажойиб юпқа мовут матолар, каноп ва ипак газламалар бўлиб, уларнинг баъзи намуналари бугунги кунгача сақланиб қолган. Испанияда мўйна саноати ҳам жуда ривожланган бўлиб, улардан либосларнинг бир қисми сифатида ҳам, ташқи қоплама сифатида ҳам фойдаланилар эди. Кулолчилик ҳамда кошин (кафель) ишлаб чиқариш гуркираб ривожланар, бу технологиялар ҳам Шарқдан олиб келинган эди. IX асрнинг иккинчи ярмида Қуртубада биллур ишлаб чиқаришнинг сирлари кашф қилинди. Бу ўлкада мис ва бронзадан нафис идишлар ва турли ҳайкалчалар ясовчи усталар жуда кўп эди. X асрга келиб Қуртуба олтин ва кумушга ишлов бериш ва заргарлик санъати бўйича Византия билан рақобатлаша бошлади. Кўзни қамаштирувчи марварид маржонлар, билакузуклар, сирғалар ва бошқа турфа хил тақинчоқлар ўша давр усталарининг маҳорати ва бадиий савияси нақадар юксак бўлганини кўриш мумкин. Фил суягидан ясалган санъат асарлари ҳақида ҳам худди шу фикрни билдириш мумкин. Ана шундай ҳунармандчилик йўналишларидан бири ёғоч ўймакорлиги бўлиб, бу санъат асарлари садаф ва фил суягидан ясалган нақшлар билан безатилар эди. Терига ишлов бериш ва чарм билан ишлаш бўйича ҳам жуда кўп безак ишлари мавжуд бўлиб, улар орасида китобларга муқова ясаш асосий ўрин эгаллар эди.

Бу гўзал санъат асарларини биз ҳозир мағрибий (мавритан) деб атайдиган ажойиб биноларда учратамиз. Бу бинолар маҳаллий хом ашёлар ёрдамида қурилган. Ҳатто мавритания меъморчилигига хос бўлган тақасимон пештоқнинг шакли ҳам вестготларнинг иморатларидан андоза олинган бўлса керак. Шундай бўлса-да, испан тилидаги кўпгина сўзлар қурилиш техникасига оид кўпгина янгиликлар айнан арабларга хослигидан далолат беради. Ҳатто иморат, уй (alarife, albanil) сўзлари ҳам араб тилидан кириб келган. Улар қаторига alcazar, alcoba, azulejo, azotea, baldosa, zaguan, aldaba, alfeizar, falleba каби сўзларни ҳам киритиш мумкин.

Маълумотларга кўра, Испанияга византиялик усталар олиб келинган, бироқ бу ерда барибир Шом меъморчилигининг таъсири кучли, зеро Испанияда мусулмон усталар ҳам ишлашган. (Арабларнинг меъморчиликка таъсири ҳақида қуйидаги манбага қаранг: Americo Castro. The Structure of Spanish History, Princeton, 1954, 97 ва кейинги бетлар).

Ҳақиқий фаровон ҳаётни ташкил қилувчи бу унсурларни бир жойга жамлашдан аввал жамиятда ёки ҳеч бўлмаганда унинг олий табақаларида ўта нозик таъб шаклланиши лозим эди. Бунда айниқса Шарқнинг Мадинаи мунаввара ва Бағдод каби марказларининг таъсири жуда муҳим бўлган.

«Олам ва одам, дин ва илм» китоби асосида тайёрланди

Бухоро вилояти "Файзобод" масжиди имом-хатиби

Отабек домла Авезов

Бир соҳанининг тасдиқлаш мезони бошқасидан, бир илмники бошқа илмникидан фарқ қилади. Масалан, Қуръони каримнинг ишончлилиги тавотур мезони билан тасдиқланади. (Тавотур – ривоят қилувчиларнинг ҳар бир табақасида ёлғонга келишиб олишлари мумкин бӯлмайдиган даражадаги кӯпчилик томонидан хабарнинг етказилиши. Бу тасдиқлаш мезонининг энг юксак талаби бӯлиб, ишончлиликнинг энг юқори даражасини ифода этади. Шу боис, бу мезон энг олий калом бӯлмиш Аллоҳнинг каломи Қуръони карим учун шарт қилиб қӯйилган). Шунинг учун оҳод йӯли билан (яъни, тавотур даражасига етмаган шахсларнинг хабар бериши орқали) ривоят қилинган қироат кӯринишларига "шозлик" (яъни камлик, озчиликка тегишли) деб ҳукм қилинади. (Бинобарин, бундай шоз қироатларни "Қуръон" деб қатъий равишда ҳукм қилиш жоиз бӯлмайди).

Ҳадисларда эса оҳод хабарлар қабул қилинаверади. (Зеро, ҳадисларнинг аксарияти оҳод йӯли билан ривоят қилинган бӯлиб, улар шаръий ҳукмлар учун Қуръони каримдан кейинги иккинчи шаръий манба ва далил сифатида эътироф этилади).
Аммо, ёзилган китоблар ва айтилган фикрларнинг ӯз эгаларига нисбат берилиши масаласига келсак, илм аҳллари орасида ана шу китоб ёки фикрнинг ӯз соҳибига нисбат берилгани ва унинг машҳурлиги билан ёки бу нисбат эгасининг шогирдлари ва издошлари томонидан унинг эътироф этилиши билан тасдиқланаверади. Агар мазкур нисбат соҳибининг шогирдларидан бирор киши ана шу нисбатни инкор этмаса, у собит бӯлади. Чунки кишининг шогирдлари у инсонни ва унинг айтган фикрларини бошқалардан кӯра яхшироқ билади.

Мана шу ӯринда икки ҳолатда йӯл қӯйилаётган хатолик равшан бӯлади:
1) Айрим уламоларга уларнинг шогирдлари ва издошлари билмаган фикрлар, йӯналишларни ва ҳатто, ӯз фикридан қайтганликни нисбат бериш. Масалан, Имом Ашъарий ёки бошқа имомларга (ӯз китобларида ёзган фикрларидан) қайтганликни нисбат бериш хатоси учраб турибди.

2) Нисбатнинг санадидаги баъзи кишиларни "заиф" ҳисоблаш оқибатида айрим китобларни ӯз эгаларига нисбат берилишини инкор этиш хатоси содир бӯлмоқда. Масалан, ровийларнинг баъзиларини "заиф" ҳисоблаб "Ал-Фиқҳул-акбар" китобини Абу Ҳанифа (роҳимаҳуллоҳ)га нисбатини инкор қилувчилар чиқиб қолди. Ҳолбуки, бир китобни ӯз соҳибига нисбатини тасдиқлашда ҳадиснинг ишончлилигини тасдиқлаш учун талаб қилинадиган шартлар талаб қилинмайди. Балки, бу нисбатнинг машҳурлиги ва нисбат эгасининг шогирдлари томонидан у инкор этилмаганининг ӯзи бу нисбатнинг ишончлилигини тасдиқлаш учун кифоя қилади.

Доктор Аҳмад Даманҳурий.

Таржимон ва изоҳлар муаллифи Мир Араб олий мадрасаси ӯқитувчиси Маҳмудов Асрорхон.

Ҳазратимиз Усмонхон Алимов раҳимаҳуллоҳ муфтийлик лавозимида бошқалардан кўра энг узоқ муддат фаолият юритдилар, десак, хато бўлмайди. У киши 15 йил давомида Ўзбекистон мусулмонлари идорасида дин йўлида хизмат қилдилар.
Биз кўп сафарларда бирга бўлдик. Ҳазрат ким билан қандай муомала қилишни билардилар, замонавий тил билан айтганда, ақлли дипломат эдилар. Дунё саҳналаридаги нутқлари ҳам ғоят тушунарли, чиройли эди. Бир сўз билан айтганда, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муносиб авлодлари эдилар. У кишининг хатти-ҳаракатларида гўзал пайғамбарона хулқни кўрардингиз.

Муфтийлик фаолиятлари давомида ҳазратнинг раҳбарликлари остида кўпгина хайрли ишларни биргаликда амалга оширдик. Жумладан, энг аввало масжидлар обод бўлди, бунда таҳоратхоналарга алоҳида эътибор қаратилди, янги-янги масжидлар бино қилинди. Яна кўплаб маърифий, диний, тарбиявий руҳдаги китобларни чоп этдик. Хусусан, у кишининг қаламларига мансуб бўлган “Тафсири Ирфон” китобини алоҳида тилга олиш зарур. Ё бўлмаса, Қуръон мусобақаларининг кенг кўламда, омма ичида ўтказилганини ҳам таъкидлаш жоиз.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси ўзини-ўзи боқсин, бировга қарам бўлмасин, деган мақсадда Қибрай туманида ёрдамчи хўжалик ерларини обод қилиш, иссиқхоналар қилиш, полиз экинларини етиштириш, отхоналар ва бошқа чорва фермалари, тикув цехлари каби ишлаб чиқаришларни ҳазратнинг ташаббуслари билан амалга оширдик. Идора биноси ҳам қайта таъмирланиб, замонавий кўринишга эга бўлди.
Хусусан, Диний идора нашриёти қошида “Шамсуддинхон Бобохонов” номли босмахонани ташкил қилиш муфтий ҳазратларининг катта ниятлари бўлган эди. “Болам, шу босмахона тезроқ ишга тушса, у ерда мусҳафлар ва бошқа диний китоблар чоп этилганини кўрсам”, дегандилар. Мана, Аллоҳга шукр, бу хайрли ишимизни ўз кўзлари билан кўрдилар.

Ҳазрат авлиё инсон эдилар. Охирги йилларда мўлжаллаган ишларимизни тез-тез битиришимизни истардилар. “Мени яқинда тополмай қоласизлар. Шунинг учун хайрли режаларимизни тезроқ амалга оширайлик”, деб таъкидлардилар...
Ўзлари туғилиб ўсган Самарқанд вилояти Иштихон туманидаги “Эшони Темирхон Тўра” жоме масжидини қайта таъмирлаб, ёнидаги қабристонни ҳам обод қилганимиздан сўнг мени ёнларига чақирдилар. Ўшанда дадаларининг қабрлари олдидаги жойни кўрсатиб: “Болам, мени вақти келиб шу ерга дафн этинглар. Бу сенга васиятим”, деб тайинлагандилар.

Ҳа, ҳаммасини сезган эканлар. Шу масжидни таъмирлаётганимизда ҳам “Тез-тез ишни тугатинглар”, деганлари ҳамон қулоғимда. Бетоб бўлганларида ёнларида туриб, вафотларидан сўнг у кишини олиб келиб, ўзлари кўрсатган ерга, яъни дадаларининг ёнларига дафн этдик – васиятларини бажардик, алҳамдулиллоҳ.

Ҳазрат билан бошлаб қўйган яна талайгина хайрли ишларимиз бор. Худо хоҳласа, уларни бекаму кўст бажаришга, охирига етказиб, руҳларини шод этишга ҳаракат қиламан.
Аллоҳ таоло ҳазратимизни раҳматларга буркасин. Қилган хайрли, эзгу ишларининг ажрларини ўзларига ҳамроҳ қилсин. Ўзи ҳаммамиздан рози бўлсин, динининг йўлида хизматларимизни давомли этсин. Омин!

Рустам ҳожи ЖАМИЛОВ,
Ўзбекистон мусулмонлари идораси Иш бошқарувчиси