Кеча, 4 апрель куни “Ўзбекистон ҳаво йўллари” МАК зиёрат туризми доирасида HY202 рейси билан бир гуруҳ сайёҳларни Лондондан Тошкентга олиб келди. Бу ҳақда МАК матбуот хизмати хабар берди.

Келиб чиқиши бангладешлик бўлган сайёҳларни Ислом Каримов номидаги “Тошкент” халқаро аэропортида МАК вакиллари ҳамда оммавий ахборот воситалари кутиб олишди.

Меҳмонлар қисқа экскурсия сафари давомида Тошкент, Самарқанд ва Бухоро шаҳарларининг тарихий диққатга молик жойларини, шунингдек, Ўзбекистондаги Ислом динининг муқаддас қадамжоларини зиёрат қилишди.

- Ажойиб мамлакатингизда ўзгача руҳ билан сақланиб келинаётган меъморий ёдгорликлар, қадимий анаъналар ва урф-одатларингиз ҳақда кўп эшитганмиз ва, айниқса, ўзбек халқининг меҳмондўстлиги ҳақда, - деди журналистлар билан суҳбатда саёҳат ташаббусчиси, гуруҳ етакчиси, Манчестер университети ўқитувчиси Маҳсуд Афзал. – Биз азалдан ўлкангизга келиш ва у билан танишишни истар эдик. Бугун ана шундай имконият туғилиб турганидан бағоят хурсандмиз.

ЎМИ Матбуот хизмати

Ўзининг ўзгармас қонуни бўлган қуръони каримда бандаларига ҳақиқий тарбия йўлини баён қилиб берган оламларнинг тарбиячиси Аллоҳ таолага чексиз ҳамду санолар бўлсин. Олий хулқлар билан хулқланган, мақталинган хулқларни батамом қилиш учун юборилинган Муҳаммад мустафо соллаллоҳу алайҳи васалламга беадад дуруду саловатлар бўлсин. Аллоҳ уларни ўз пайғамбарига суҳбатдош қилиб, динини улар билан қоим қилишни ихтиёр қилган, Муҳаммадийя дорилфунунининг талабалари бўлган энг саодатли авлод бўлмиш саҳобалардан Аллоҳ рози бўлсин.

Ислом шариати инсониятнинг шахсини тарбиялаш, келажак авлодни етиштириш, салоҳиятли уммат барпо қилиш, дунёда ҳам, охиратда ҳам саодатманд бўлишни кафолатини берган ягона диндир. Бу шариат инсониятнинг барча мушкулларини, барча замонларда, барча маконларда уларнинг хилма хиллигига қарамай еча оладиган, муолажа қиладиган ягона диндир. Бу шариат ўзидан олдин келган бирон бир низом, бирон

бир тузум ёки     қонун-қоидалар жамламаган хусусиятларга эгадир. Чунки бу дин, бу тузум, бу қонун раббонийдир,  илоҳийдир!. Бу шариатнинг қонунлари, ҳукмлари, асослари қосирлик, ожизлик, маданият, ҳолат, замон ва макон, меҳр-шафқат, ҳавои-нафс, кайфият ва тараққиётга қараб таъсирланишга маҳкум бўлган инсон тарафидан эмас, балки барча коинотни барпо қилган, шу жумладан инсонни ҳам яратган, уларнинг Роббиси бўлган,   уларга нима фойда-ю,  нима уларнинг даражасини кўтаради, уларга нима рухсату, нима уларни ислоҳ қилади, уларга нима зарару, нима уларнинг даражасини туширишини ўта яхши билган Роббилари тарафидан асос солингандир. Бу ҳақида Қуръони каримда шундай марҳамат қилиб айтади;

“Яратган зот ўзи билмайдими?, ваҳоланки у дақиқларгача билгувчи ва хабардор зотдир”.(мулк сураси 14-оят)

Оддий ожиз инсон бирон нарса ихтиро қилса, унинг қандай ишлаши, нимага  аҳамият қилса соз туриши, нима сабабидан, қачон, қандай бузилишини билади-ю , бутун борлиқни йўқдан пайдо қилган Зот ўз бандаларининг ҳолини билмайдими?. Бу шариатнинг аввалги ва асосий мақсади инсонларни Роббиси билан боғлашдир. Токи инсонлар ўз Роббисини ҳақиқий таниш билан танисин, Унга ҳақиқий тақво қилиш билан тақво қилсин, ҳақиқий ибодат қилиш билан ибодат қилсинлар. Чунки улар шунинг учун яралгандирлар. Бу ҳақида Қуръони каримда шундай дейилган:

 “Жин ва инсонни фақат менга ибодат қилишлари учунгина яратдим” Зориёт-56 оят.

 Бу ибодат фақат якка шахсларгагина хос бўлиб қолмасдан, балки шариатнинг бошқа ҳукмларини ҳам ўз ичига олади. У ҳукмлар хоҳ оилавий бўлсин, хоҳ маданий,  хоҳ жиноий, хоҳ халқаро бўлсин. Бу шариатдан мақсад, инсонлар роҳат-фароғатда яшашлари, ўзаро бўган келишмовчиликларда, хусуматда, ҳатто энг оз бўлган манфаъатли нарсаларда ҳам ҳур ва тенглиги кафолатланади. Кучли билан кучсизга бир хил муомала қилинади. Бу шариат раббоний бўлганлиги учун бунинг ҳукмларини қабул қилишликда мусулмонман деган киши учун ихтиёр бўлмайди. Чунки бу -иймон тақозосидир. Чунки бу -ислом шартномасидир. Бу борада Қуръони каримда шундай дейилган:

“Ёки китобнинг баъзисига иймон келтириб баъзисига куфр келтирасизларми?! Сизлардан ана шундай қилганларнинг жазоси бу дунёда фақат хор бўлишларидир, охиратда эса,  шиддатли азобга қайтарилурлар”. Бақара-85

Ушбу оят гарчи яҳудийлар ҳақида нозил бўлган бўлса ҳам, биз мусулмонлар учун ибратдир. Бундай қабиҳ сифатлар ҳозирги кунда мусулмонликни даъво қилгувчилар орасида тарқалмоқда.  Ислом бир-бирини тўлдирувчи турли амаллардан иборатдир. Намоз ўқиб закот бермаса, эътиқод исломий бўлса-ю, яшаш христианча бўлса, бўлмайди. Тўлиқлигича исломий бўлиши керак. Ислом шариати Раббоний бўлганлиги учун мусулмонлар қалбида унга нисбатан ҳурмат, эгилиш, итоатни топамиз. Инсонлар тарафидан ўрнатилган қоидаларда эса, бу қадар ҳурмат топилмайди.

 “Ишончи комил қавмлар учун Аллоҳдан ҳукми яхшироқ ким бор?” (Моида-50).

Аллоҳнинг ҳукми билан банданинг ҳукми орасида Аллоҳ билан бандачалик фарқ бор. Шуунинг учун шариатни фақатгина диний ишларда эмас , балки дунёвий ишларга ҳам татбиқ қилмоқ лозим. Агар фақат диний ишларгагина татбиқ қилиб, дунёвий ишлардан ажратилса буддиц ёки насронийлардан фарқ қолмайди. Ислом ундай эмас. У ҳаёт учун мукаммал дастур.  Унда ақида ҳам, ибодат ҳам, муомалат ҳам мавжуд. У инсоннинг ҳаётида ва жамиатида интизомни ўргатадиган кўрсатмадир. Ақида ва фиқҳ китоблари сўзимизнинг далилидир.  Буни маҳкам тутган кишигина саодатли ҳаёт кечиради. Қуръони каримда шундай дейилган:

Яъни, “Батаҳқиқ, сизларга Аллоҳдан нур ва ойдин китоб келди. У билан Аллоҳ ўз розилигини истаганларни салом йўлларига бошлар ва уларни Ўз изни ила зулматлардан нурга чиқарар. Ҳамда сироти мустақимга ҳидоят қилар”. Моида 15-16.

Усбу оятдаги “нур”дан мурод Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам ва Ислом динидир. “Китоб”дан мурод эса,  Қуръони каримдир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай марҳамат қилганлар: Яъни, “сизларга икки ишни қолдирдим, маҳкам тутсангиз ҳеч адашмайсиз. Аллоҳни нг китоби ва расулининг суннатидир”. Дарҳақиқат бу икки нарса инсониятни зулматлардан нурга олиб чиқадиган, унга икки дунё саодати кафолатини берадиган ягона кўрсатмадир. Бунинг учинчиси йўқ. Қолган қонун-қоидалар ҳам мазкур икки нарса асосида ва шу икки нарсанинг мақсадини кўзлаган ҳолда тузилсагина инсониятнинг манфаъатига хизмат қилади. Шариатнинг хилофида ҳаёт кечириб фожиали офатларга учраган, ҳаром-ҳаришни билмай турли дардлар орттирган, кучли кучсизга зулм қилган, оилалар бузилиб фарзандлар етим қолган, одоб-ахлоқ нималигини билмай тарбия топиб отасига қўл кўтарган, етти ухлаб тушга кирмайдиган жиноятлар содир бўлганини кўрганда Исломнинг нақадар катта неъмат эканлиги билинади. Шунинг учун бошқа ишларимиз қатори фарзанд тарбиясида ҳам шариати Исломияни асосий дастур қилиб олсак кутилган натижага аниқ, тез ва осон эришамиз. Чунки бу услуб тажрибадан кўп ўтган самарали услубдир.  Ушбу услуб билан Расулуллоҳ энг пешво уммат саҳобалар авлодини тарбияладилар. Расулуллоҳ саҳобаларга иймон, ислом ва амални тенг олиб боришни ўргатдилар.  У зот ўнлаб, юзлаб, минглаб Қуръонлар чоп қилдилар.  Уларни саҳифаларга сиёҳ билан чоп қилмади, балки саҳобаларнинг қалбларига нур билан битиб қўйдилар. Саҳобалар ерда юрадиган, таом ейдиган тирик Қуръонлар бўлиб етишдилар. Инсонлар уларни кўрганларида Исломни кўргандек бўлар эдилар. Тарихга мурожаъат қилинса тасдиғи топилади. Буюк саҳобий Абдуллоҳ ибн Масъуд саҳобаларнинг фазли ҳақида шундай деганлар:

“Ким иқтидо қилмоқчи бўлса Расулуллоҳнинг саҳобаларини танласин, чунки улар бу умматнинг энг қалблари пок, илмлари чуқур, такаллуфлари оз, ҳидоятлари тўғри ва ҳолатлари гўзал кишиларидир. Аллоҳ уларни Расулига суҳбатдош қилди, улар билан динини қоим қилди. Уларнинг фазлини билингиз, изларидан эргашингиз, чунки улар тўғри йўлда бўлганлар”.

Пошшахон ЭШОНХОН ҚИЗИ

«Хадичаи Кубро» аёл-қизлар

билим юрти мударрисаси

ЎМИ Матбуот хизмати

Янги аср бўсағасида илмий-техника тараққиёти оқибатида ҳаётимизда мисли кўрилмаган қулайликлар юзага келмоқда. Шунингдек, янги ижтимоий муаммолар пайдо бўлиб, одамлар ўртасидаги муносабатлар шакл- шамойили ўзгариб бораётганидан ҳам кўз юмиб бўлмайди. Хусусан, бунда алоқа воситаларидан бири телефоннинг ҳозирги такомил даражаси ва ундан келиб чиққан муаммоларга бир назар ташлайлик. Ҳозирги тезкор замонимизда телефоннинг янгидан-янги турли русумлари пайдо бўлиб, улардан яхшилик ва ёмонлик йўлида фойдаланиш мумкин. Шу маънода телефоннинг ўзига яраша одоблари ва уни ишлатишда амал қилиш керак бўлган тавсияларни  ҳукмингизга ҳавола қиламиз:

• Сўзлашувда иқтисод. Сабабсиз кўп гаплашмаслик ва бунга одатланмаслик керак. Айримлар уйқудан турганда ҳам гўдак она кўкрагини излагандек телефонини қидириб қолади. Бу ҳозирги кунда кенг тарқаган касаллик бўлиб, соғликка зарари билан бирга исроф ҳамдир. Ҳаммага маълумки шариатимиз исрофнинг барча кўринишларидан қайтаради.
• Суҳбатдошни қийнамаслик. Масалан, телефон қилиб: “Мани танидингизми?”, демаслик, танимаса маломат қилмаслик лозим. Бундай қилиш ислом ахлоқига зиддир. “Саҳиҳайн”да Жобир ибн Абдуллоҳ (р.а.)дан ривоят қилинади: “Пайғамбар (с.а.в.)нинг ҳузурларига бориб чақирдим. “Ким у?”, дедилар. “Мен” – жавоб қилдим. Ул зот (с.а.в.) гўё норози бўлгандек: “Мен, мен!”, деб чиқиб келдилар”.
• Суҳбатдош ҳолатини риоя этиш, унинг узрини тўғри қабул қилиш.Чунки у касал ёки бемалол сўзлашиш имкони йўқ масжид, қабристонда каби ёхуд суҳбатни бузиш ноқулай жойларда бўлиши мумкин.
• Масжидга кирганда телефонни ёки овозини ўчириш. Бу намоздаги хушуъ ва намозхонларнинг ҳаёлини ўғирламаслик учун керакдир. Аммо ўчирилмаган телефон эгасини ҳам айби учун ноқулай аҳволга солмаслик лозим. Имом Бухорий Абу Ҳурайра (р.а.)дан қилган ривоятларида шундай дейилади: “Бир аъробий туриб масжидга бавл қилди. Одамлар уни уришиб беришди. Шунда Пайғамбар (с.а.в.) уларга: “Уни қўйинглар, бавлига бир челак сув қуйворинглар. Сизлар эса осон қилишга юборилгансиз, қийин қилишга юборилмагансиз”, дедилар”.
• Телефонга турли мусиқий оҳангларни ўрнатмаслик. Бу хусусан масжид ва мажлисларда фойдадан кўра одамларга кўпроқ ташвиш ва озор келтиради.
• Илм мажлислари ва мўътабар инсонлар ҳузурида телефонни умуман ишлатмаслик. Шундай қилиш мажлис ҳайбатини сақлашга, таълим фойдаси мукаммал бўлишига ва обрўли инсонлар ҳурматини жойига қўйишга хизмат этади. Агар сўзлашувга қаттиқ зарурат бўлса, узр сўраб мажлисдан чиқиб, сўзлашиш керак.
• Сўзлашувни суҳбатдошга билдирмай ёзмаслик ёки бошқалар олдида телефоннинг овоз кучайтиргичини ёқиб қўймаслик. Бундай қилиш оқил кишига хос иш эмас, хусусан суҳбат хос ва махфий бўлса. Чунки бу ҳам омонатга хиёнат ёки чақимчиликдан бир навдир.
• Телефонни умумий жойларга ташлаб қўймаслик. Акси бўлса телефонида ўзи хоҳламаган сўзлашувлар амалга оширилишига ёки биров кўриши мумкин бўлмаган мактубларнинг ўқилишига, айниқса суратлар тарқаб кетишига сабаб бўлади. Бунинг орқасидан эса бугунги кунимизда ўткир муаммо бўлиб турган ноҳуш ҳолатлар юзага келади.
• Телефонда тасвирга олишда эҳтиёт бўлиш. Оммавий муносабатларда, тўй-зиёфатларда ўзига аҳамиятсиз сурат ва видеоларни тасвирга тушириш обрў тўкилиши, оилалар бузилиши ва бошқа кўпгина ҳунук ҳолатлар ва фитналарга боис бўлади.
• Бошқаларнинг телефонини текширмаслик, мактубларини ўқимаслик, суратларига назар солмаслик. Бундай қилиш бировнинг айбини очиш, хиёнат ва  ёмон гумон каби оғир гуноҳларга сабаб бўлади. Шу сабаб телефон соҳиби ҳам ўзини ноқулай аҳволга соладиган маълумот, мактуб ва суратларни телефонидан ўчириб ташлаши лозим. Чунки телефони йўқолиб қолса, унутса ёки бировнинг қўлига тушиб қолса қийин вазиятга тушиб қолади.
• Одамлар орасида телефонининг мусиқа ва қўнғироқларни ёқиб ўйнайвермаслик. Хусусан, аҳли илм ва фазл олдида бу одобдан эмас.
• Ўзини кўз-кўз қилмаслик. Масалан телефонда сўзлашаётганда атрофдагиларга ўзини ақлли ёки ўта муҳим инсон қилиб кўрсатмаслик керак. Пайғамбар (с.а.в.) айтадилар: “Унга берилмаган нарса билан ўзини тўйган қилиб кўрсатган киши, ёлғон икки кийимни кийиб олгандекдир”. Яъни ўзи улардан бўлмасада зуҳд аҳли, олим ёки бойникидек кийимлар кийиб олган кишидекдир. Имом Бухорий ривоятлари.
• Телефондан турли фитна ва шантажлар учун фойдаланмаслик. Чунки телефон инсонга кўп қулайликлар келтириш билан бирга ёмон ниятли кишиларга бировларни лақиллатиш, обрўсини тўкиш ва қабиҳ ниятларини амалга ошириш йўлларини осонлаштириб қўйди. Киши доим мард бўлиши керак, ҳақиқий саодат бундай фитналар орқали эмас, балки ростлик ва очиқ муносабатлар билан қўлга киритилишини англаши керак.
• Рақамни аниқ терганига ишонч ҳосил қилиш. Бундай қилинмаса ҳохланмаган кишига мактуб жўнатиб, ноқулай аҳволга тушиб қолиниши, танимаган одамга кутмаган мавзусида гапириб, тушунмовчилик юзага келиши, оқибатда бир бирига озор бериб қўйилиши мумкин. Бировга озор бериш эса динимизда доим қораланган.
• Сўзлашув ва ёзишувлар ўзига маҳрам кишилар билан бўлиши ва номаҳрамлар билан эса фақат зарурат юзасидангина мулоқот қилиниши керак. Бунга амал қилмаслик ёмон гумонларга, ноҳуш ҳолатларга, ҳатто фожеаларга ва Аллоҳ ҳузурида эса гуноҳкорликка сабаб бўлишини унутмаслик керак.

“Гўзал хулқларни мукаммал қилишга юборилдим”, дейдилар севимли пайғамбаримиз. Ул зотга муносиб уммат бўлиш истагидаги ҳар биримизга бундай одобларга амал қилиш, ҳар бир ҳаракату сукунатимизда ислом таълимотларига мувофиқ яшаш лозим. Зеро Пайғамбар (с.а.в.): “Мўминларнинг иймони комиллари хулқи чиройли бўлганларидир”, деганлар.

ЎМИ Матбуот хизмати

Тарихда Фотима бинти ас-Самарқандия деб ном қолдирган бу аёл  ўз даврининг катта олими Алоуддин ас-Самарқандий раҳматуллоҳи алайҳининг қизи бўлган. Оталари ўзларига келган фатвони қизларига кўрсатмай туриб жавоб бермаганлар. Ислом таълимотида аёлга нисбатан муносабат, аёлни улуғлаш алоҳида ўрин эгаллайди. Ислом таълимоти аёлни ҳаётнинг барча жабҳаларида: илм олишда, меҳнат қилишда, мерос олишда, жамият тараққиётида фаол қатнашишда эркак билан тенг ҳуқуқли қилди ва ўзига хос масъулиятларни ҳам юклади. Ислом илм­-маърифат соҳасида аёлларни эркаклар билан тенг ҳуқуқли қилар экан, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Илм талаб қилиш ҳар бир муслим ва муслима учун фарздир» деганлар. Аёл киши нафақат таълим олиш, дарс, хутба ва ваъз эшитишгагина ҳақли, балки таълим бериш, дарс бериш ва бошқа илмий ишлар билан шуғулланиш ҳуқуқига ҳам эгадирлар. Кўплаб муслима аёллар илм-­фан ва маданият соҳасида улкан ютуқларга эришганликлари фикримизнинг ёрқин далилидир.

Марказий Осиё халқлари давлатчилиги ўтмишига назар ташланса,турли тарихий жараёнларда эркаклар билан бир қаторда, аёлларнинг фаол иштироклари ҳақидаги маълумотларни учратиш мумкин. Хусусан, Тўмарис, Бухоро маликаси, Сароймулкхоним, Гавҳаршодбегим, Нодирабегим, Жаҳонотин Увайсий кабилар жамият тарихида ўзига хос ўринга эга бўлиб, унинг равнақи учун ҳисса қўшганлар. Бунинг ўзига хос хусусиятлари мавжуд бўлиб, аёл – миллат намояндаларининг давомчиси, жамият аъзоси, оила бекаси, ишқ-муҳаббат сарчашмаси сифатида ўрганилгандир. Дарҳақиқат, жамият тарихига назар солсак, унда ҳар бир давру замонда, халқ ва юрт тақдирини ўйлайдиган сиймоларнинг кўрсатган жасоратлари, фидоийликларини кўришимиз мумкин. Улар, жинсидан қатъи назар, ўзларининг танлаган мақсадлари сари ҳаракат қилганлар.

Тарихда аёлларнинг давлат сиёсатига, унинг бошқарувига, илму ­фан, маданият ва маьрифат соҳасига катта таъсир кўрсатиб келганликларига кўплаб мисоллар келтиришимиз мумкин. Хусусан, Амир Темур давлатида юқори мавқеъга эга бўлган унинг рафиқаси Сароймулкхоним халқ орасида эъзозланиб, Бибихоним деб аталган ва соҳибқирон ўз юришлари даврида айнан унга Мовароуннаҳр бошқарувини ишонч билан топширган. Бибихоним Соҳибқироннинг нафақат рафиқаси, балки унинг энг ишочли ва яқин маслаҳатчиси  ҳам бўлган. Ушбу фикримизни давом эттириб, шуни ҳам таъкидлашимиз мумкинки, Шоҳрух Мирзо ҳукмронлиги даврида унинг рафиқаси Гавҳаршодбегим ҳам Бибихоним каби юксак мавқеъга эга бўлган. Кейинчалик Қўқон хони Умархоннинг рафиқаси Нодирабегим фан, маданият, санъатга ҳомийлик қилиш билан бир қаторда ҳукмдорнинг сиёсат юргизишдаги маслакдоши, кўмакчиси бўлган. Умуман олганда Марказий Осиё халқлари тарихига назар ташланадиган бўлса, ушбу ҳудудда аёлларнинг жамият ҳаётидаги, хусусан, илму фан соҳасидаги иштироклари ҳақида кўплаб маълумотларни учратиш мумкин.

Шу билан бир қаторда диёримиздан етишиб чиққан   XII асрда яшаб ўтган ҳанафий мазҳабининг етук фақиҳа олимаси Фотима бинт Алоуддин ас-­Самарқандийнинг Мовароуннаҳр фиқҳ илми ривожидаги ўрнини ҳам кўришимиз мумкин.

Маълумки, XI-­XII асрларда Мовароуннаҳр Шарқнинг илм-­фан маьрифати ривожланган йирик ўлкаларидан бири бўлган. Бу даврда Ўлкада диний илмлар юқори даражада ўрганила бошланган эди. Бунинг сабаби, эҳтимол, бу пайтга келиб турли мазҳаб ва оқимлар ўртасидаги ўзаро зиддиятларнинг кучайиб кетганлигидандир. Чунки бу даврда шиалар ва хаворижлар, мўътазилийлар ва мотуридийлар, шофеъийлар ва ҳанафийлар ўртасида келишмовчиликлар авж олган  бир давр бўлган эди. Бу муаммоларни ҳал этиш эса, асосан, фақиҳлар зиммасига тушган. Муаммоларни кучли далиллар билан бартараф этиш зарурати сезилди. Шу тарзда Мовароуннаҳрда фақиҳлар фаолияти кучайди.

VIII асрнинг охири IX асрнинг бошларида Мовароуннаҳрда Аҳли ­суннанинг Ҳанафий мазҳаби тарқалди. Ушбу мазҳаб таълимоти асосида Бухоро ва Самарқандда Мовароуннаҳр фиқҳ мактаби шаклланди. Мовароуннаҳр фиқҳ таълимоти намояндалари ушбу ўлка халқларининг ҳуқуқий анъаналари, урф одатлари, расм-­русумларини умумисломий нуқтаи назардан таҳлил қилишиб, ўзларидан бой ёзма мерослар – фиқҳий қўлланмалар, фатво тўпламлари, фақиҳлар таржимаи ҳолига бағишланган рисолалар ёзиб қолдирдилар. Фақиҳлар ўз асарларида айрим ҳуқуқий нормаларни маҳаллий шароит билан мувофиқлаштиришга интилганлар ва натижада Ўрта Осиё фақиҳлари мусулмон дунёсига шариатнинг охирги таҳририни бериш даражасига мушарраф бўлдилар. Чунки уйғониш даврида Ислом дини орқали илмий салоҳиятга эга бўлган кишилар учун имконият эшиклари очиб берилган эди. Бу даврнинг ўзига хос томони шундаки, ўлкада илм-­фан ривожланди, кўплаб олимлар етишиб чиқдилар, йирик фақиҳ сулолари пайдо бўлди. Авлоддан авлодга ўтиб давом этувчи фақиҳлар сулолалари нафақат Мовароуннаҳрда, балки бутун Ислом оламида катта нуфузга эга эдилар. Ана шундай сулолалардан бири бўлмиш ас-­Самарқандийлар сулоласи Мовароунаҳр фиқҳ мактаби тарихида ўзига хос мавқега эгадир.

11-12 асрларда Мовароуннаҳр фиқҳ мактабининг йирик вакили, Ўрта Осиёда ҳанафийларнинг буюк имомларидан бири, ақоид, тафсир, усул ал-­фиқҳ, фуруъ ал-­фиқҳ, калом илмлари соҳиби даврининг етук фақиҳи Алоуддин Муҳаммад ибн Аҳмад  ас-Самарқандий (в. 1145 й) мероси ва унинг қизи «буюк фақиҳа» Фотима бинти  Муҳаммад ҳақидаги маълумотлар фиқҳ илми тарихида алоҳида аҳамият касб этади.

 Фотима бинт Муҳаммад ас-­Самарқандий (в.1191дан олдин)га отаси ёшлик чоғларидан қироат, араб наҳви, фиқҳдан дарс берган. У отасидан фиқҳ илмини ўрганиб ўзи яшаган даврдаги аёлллар орасида буюк фақиҳа ­олима даражасига етишади,  ҳадис ва ҳуснихатда беназир бўлган.  хаттотлик бўйича машҳур даражаларга эришади. «Бу аёл фиқҳ илмида шундай маҳорат касб этдики, – дейилади манбаларда, – отасининг чиқарган фатволарида унинг ҳам муҳр ва имзоси қўйиладиган бўлди». У отасининг машҳур «Туҳфатул фуқаҳо» асарини ёддан билган. Лекин минг афсусларки, бизгача етиб кеган маълумотларга кўра, унинг бирон бир асари борлиги маълум эмас.

Бу олима ҳақида Ибн ал-­Адим шундай дейди: «Менинг отам у аёлнинг ҳанафия мазҳабини ниҳоятда яхши билганлиги, кўп маротаба умр йўлдоши ал-­Касонийнинг фатволаридаги хато-­камчиликларни кўрсатиб бергани, ал-­Косоний ҳам унинг раъйини қабул қилгани ҳақида ҳикоя қиларди». Манбаларда ёзилишича, Фотима фатво бериш ваколатига эга бўлиб, ушбу соҳада отаси билан ҳамкорлик қилиб келган. «Табақот»да ёзилишича Ибнул-Адимнинг отаси унга Фотима ҳақида қуйидагидек маълумотни келтириб ўтади: «У мазҳабни янгича нақл қилар экан, фатво биринчи унинг ижозати билан чиқар, кейин отасининг хати билан. Ҳаловия (Ҳовия)даги фақиҳлардан бири Довуд ибн Али айтишича рамазон ойида фақиҳларга фитр садақасини беришни биринчи марта Фотима бинти ас-Самарқандий жорий қилган».

Оксфорд университети профессори В.Маделунг келтирган маълумотларга кўра Алоуддин ас-­Самарқандий Анатолияга бир неча бор сафар қилган. Бир муддат ўша ерда истиқомат қилиш даврларида Рум подшоҳлари  ( kingsofal ­Rum ) олима-­фақиҳа қиз Фотиманинг қўлини сўрайдилар, лекин у қизини ўзининг шогирдига беради.

Фотима бинт Муҳаммаднинг умр йўлдоши – Қорахонийлар даврининг энг буюк фақиҳларидан бири, Сайҳун (Сирдарё) нинг шимоли – Фарғонада, аш-­Шошнинг орқасида жойлашган Косон номли йирик шаҳарга нисбат берилган Ал-­Косоний – Алоуддин Абу Бакр ибн Масъуд ибн Аҳмаддир[7].

Алоуддин Муҳаммаднинг шогирди ва куёви, Қорахонийлар даврининг буюк фақиҳи имом Абу Бакр ибн Масъуд ал-Косоний ўз устозининг «Туҳфатул-фуқаҳо» (фақиҳлар туҳфаси) номли китоби устидан «Бадоиъус-саноиъ, фи тартибиш-шароиъ» номли уч жилдлик шарҳ ёзиб, ўз устозига тақдим этган. Ҳожи Халифа ривоятига кўра, унинг шарҳи устозга манзур бўлиб, ўзининг чиройли қизи Фотимага уни уйлантирган. Ушбу шарҳни эса «Маҳр» сифатида қабул қилади. Ўша даврда халқ ичида «Шараҳа туҳфатаҳу ва тазавважа ибнатаҳу» (яъни «Туҳфа» китобини шарҳлаб қизини олди) деган сўз юритилган.

Ал-­Косонийнинг ушбу машҳур асари (1327-­1328 й) Қоҳирада ­VII жилд ҳолида чоп этилган. Нафақат Ислом оламида, балки ғарб олимлари орасида ҳам жуда машҳур бўлган бу фиқҳий асар ҳозирда ҳам ўз қимматини йўқотмаган. Шарқшунос олим В.Маделунг фикрича, асар «Ҳанафий фиқҳий асарлари орасида кейинчалик ҳам унинг даражасига ҳеч қайси асар ета олмаган маҳорат намунаси» саналади.

Ибн ал-­Адим  бу хақида яна шундай дейди: «Ал-­Косоний умр йўлдошини жуда ҳам ҳурмат қиларди. Авваллари устози (Алоуддин ас-­Самарқандий) ва унинг қизи Фотима бинт Муҳаммад тарафидан имзоланган фатволар чиқар эди. Оила қургач, ҳар уччовларининг имзо ва муҳрлари босилган фатволар чиқадиган бўлди». Маълумотларга кўра баъзан эри Абу Бакр хатога йўл қўйганда Фотима унинг хатосини тўғрилаб берган.

Айрим манбаларда айтилишича, Фотима ўз эри маликул-уламо Абу Бакр ибн Масъуд Косоний билан баъзи сабабларга кўра бир муддат Ҳалаб (Алеппо, Сурия) диёрига келиб истиқимот қилган дарларида у, эрини Ҳалабдан Мовароуннаҳрга қайтиб кетишга ундаган. Буни эшитган Ҳалаб хукмдори Нуриддин Маҳмуд, ал-­Косонийни чақириб уларни Ҳалабда қолишларини илтимос қилади ва нега кетмоқчи эканликларининг сабабини сўраганда, у устозининг қизи бўлмиш олима Фотиманинг райига хилоф иш қила олмаслигини айтади. Шунда Ҳалаб хукмдори Нуриддин Маҳмуд ибн Занги (1146-1174) Фотима бинт Муҳаммад номига улардан Ҳалабда қолишларини сўраб нома жўнатади. Номани олиб келган элчи эркак киши эди. Фотима уни қабул қилолмайди ва элчи қайтиб кетади. Фотиманинг тақвосидан ҳайратланган ҳукмдор аёл элчи жўнатади. Шундан сўнг Фотима элчини қабул қилади ва ҳокимнинг илтимосига кўра, улар умрларининг охиригача Ҳалабда қолиб Ҳанафий фиқҳини кенг ёйиш ва уни тарқатиш билан шуғулланадилар.

Хулоса қилиб айтганда, жаннатмакон юртимиздан етишиб чиққан ўзбек қизи Фотима бинти ас-Самарқандий ислом дунёсида ўзининг  буюк истеъдоди ва фиқҳ илми бўйича юксак салоҳияти билан мумтоз ва мисли йўқ  бўлган фақиҳа аёл сифатида донг таратган.

Юқорида айтиб ўтганимиздек, Фотима бинт Муҳаммад ҳақида бизгача етиб келган маълумотлар, асосан, Алоуддин ас-Самарқандийнинг шогирдлари – Абу Бакр ал-­Косоний (в 1191)нинг «Бадоъи» асари муқаддимасида ва ас-­Самъоний (в.1167)нинг «Китоб ал-­Ансоб» асарида, яна ҳанафийлик мазҳабига оид табақот китобларида маълумотлар қисқа тартибда берилган бўлишига қарамай, ушбу аёл ўз илми ва салоҳияти билан тарихда ёрқин из қолдира олган буюк бир фақиха аёлдир. Фотима бинти ас-Самарқандийнинг илмий салоҳияти, «Буюк фақиҳа» даражасига етиши Мовароуннаҳрда аёлларга Ислом динининг муносабати, аёлларнинг эса илмга бўлган муносабатлари Ўрта асрларда қандай бўлганлиги ҳақида тасаввур ҳосил қилиш имконини беради.

Ўзбекистон пойтахти Тошкент шаҳрига «Ислом маданияти пойтахти» мақомининг берилишида мамлакатимизнинг Ислом дини билан боғлиқ тарихи, ушбу юрт фарзандлари қолдирган илмий-­маънавий мероснинг Ислом цивилизацияси ва маданиятига қўшган ҳиссаси, бугунги кунда ана шу ноёб ва мўътабар меросни асраш, ҳар томонлама ўрганиш юзасидан қилинаётган ишларнинг нечоғлик юксак баҳоланганлигини англаш мумкин.

Манбаларда келтирилишича, Фотима эридан олдин вафот этади (вафот этган йили маълум эмас) ва Ҳалабдаги Мақоми Иброҳим Халил қабристонига дафн этилган.

Косоний 587 йил ражаб ойининг учинчи куни вафот этиб хотини Алоуддин қизи Фотима ёнида «Зоҳири Ҳалаб»да мақоми Иброҳим Халилнинг ичида дафн этилган.

Тарихий маьлумотларга кўра, бу оила аьзолари Мовароуннаҳрга қайтишга жазм қилишади,  Косонийнинг ҳар қандай вазиятда ҳам ожизасининг раьйини қайтармаслигини яхши тушинган Ҳалаб ҳукмдори Фотима бинти Муҳаммад номига  шу шахарда қолишларини илтимос қилиб нома юборади.  Мактубни олиб келган эркак киши бўлгани сабабли, Фотима уни қабул қилмайди. Олиманинг тақвосидан ҳайратланган ҳукмдор иккинчи марта унинг хузурига аёл элчи юборади. Ҳазрати Фотима ҳукумдорнинг илтимосини қабул қилади ва бу икки буюк аллома умрларининг охиригача  шу шаҳарда қолишади. Бу фиқҳшунос олима ўзининг тилла буюмларини сотиб, бутун  илм аҳлига бир ой давомида ифтор бериб,хайирли аньана бошлаб берган илк фақиҳа аёлдир .  Ҳозирга қадар бу аньана ҳалабликларда сақланиб қолган. Шу шаҳарда вафот этган ҳазрати Фотима  бугунги кунда “Эр –хотин қабри” номи билан машҳур бўлган қабристонга дафн этилган.

Манбаларда зикир қилинишича, Косоний турмуш ўртоғини жуда ҳам яхши кўрган  ва ҳурмат қилган. Фотиманинг вафотидан сўнг Алоуддин ал-Косоний  то сўнги кунига қадар ҳафтанинг ҳар жуьма куни суюкли фақиха аёлларини  қабрини зиёрат қилган. Улуғ фиқҳшунос олим 587 ҳижрий ражаб ойининг ўнинчи куни (1191 йил 3 август) куни вафот этган. Унинг қабри рафиқасининг ёнидадир. Бугунги кунда бу ер зиёратгоҳга айлантирилган ва бу муборак масканда қилинган яхши дуолар, албатта ижобат бўлишига одамлар ишонишади. Бу икки буюк фиқҳшунос олим Алоуддин Косоний ва Фотима бинти Муҳаммаддан, Маҳмуд исмли фарзанд қолган. Айюбийлар ҳукимдори Султон аз-Зоир  уни ўз қарамоғига олиб, вояга етказган.  “Косонийнинг  энг эьтиборли асари, албатта, ислом фиқҳига оид “ас-Султонул мубин фи усул ад-дин” ва “Ал китоб ал-жалил” номли асарлари борлиги ҳам айтилади,- дейди тарих фанлари номзоди, дотцент Музаффар Комилов.- Турли манбаларда алломанинг қаламига мансуб бўлган кўплаб асарларнинг номлари келтирилган бўлса-да, улар бизгача етиб келмаган”.

Юкорида кeлтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, биз бу икки улуғ аждодимизнинг ҳаёти ва ижоди, фаолиятини янада чукуррок тадқиқ этишимиз ва  Алоуддин Косоний ва Фотима бинти Муҳаммад ҳақида тўлиқ маьлумотларга эга бўлмоғимиз ва уларнинг фиқх илмига қўшган улуғ хизматларини ардоқламоғимиз лозимдир.

Пошшахон ЭШОНХОН ҚИЗИ

«Хадичаи Кубро» аёл-қизлар билим юрти мударрисаси

ЎМИ Матбуот хизмати