Фақиҳ Абул Лайс Самарқандий “Бустонул  орифин” асарида айтади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳузурларида икки киши акса урди. У зот уларнинг бирига “Ярҳамука Роббука (Роббинг сенга раҳм қилсун)” дедилар ва иккинчисига ҳеч нарса демадилар. Саҳобалар “Нима учун бирига жавоб бермадингиз?” деб сўрашди. У зот: “Бири акса урганда Аллоҳ таолога ҳам айтди, иккинчиси ҳам айтмади”, дедилар”.

Аксани паст уриш мустаҳабдир. Акса урганда ҳамдни баланд овозда айтсин, токи ҳозир бўлганлар эшитиб, унга жавоб берадилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам паст овозда акса уриб, бошларини қуйи қилардилар.

Акса урувчининг ёнидаги одам ҳам ҳамд айтса яхши бўлади. Ҳадиси шарифда келишича агар киши акса урувчидан илгари ҳамд айтса уч касалликдан омонда бўлади:

1. Тиш оғриғи;
2. Жигар оғриғи;
3. Қорин оғриғи.

“Шарҳи аврод” китобида зикр қилинишича, “Агар киши намоздан ташқарида акса урса, “Алҳамду лиллаҳи ала кулли ҳолин (Аллоҳга барча ҳолатда ҳамд бўлсин), деб айтсин, бошқа сўз айтмасин. У ерда ҳозир бўлганлар “Ярҳамука Роббука (Роббинг сенга раҳм қилсун)” ёки “Яғфиру лано ва лакум (Аллоҳ сизни ва бизни мағфират қилсин)” десин ёки “Яҳдийкумуллоҳу ва юслиҳу болакум (Аллоҳ сизни ҳидоят қилсин ва қалбингизни ўнгласин)” деб айтсин”.

“Солату Масъудий” китобида айтилишича, акса урувчи “Афоллоҳу лано ва лакум (Аллоҳ бизни ва сизни авф қилсин)” деб айтсин. Агар пайдар-пай уч марта акса урса ва уч марта ҳамд айтса, ёнидагилар уч марта жавоб берсинлар. Уч мартадан зиёда ҳамд айтса, ёнидагилар ҳам жавоб беришда ихтиёрли бўладилар.

“Иҳё улумид дин” асарида зикр қилинишича, акса урмоқ Раҳмондандир, эснаш шайтондандир. Агар эснаш келса, оғзини ёпсин. Ҳар киши акса урганда “Оҳ” деса, Шайтон уни ичида кулади.

Агар бир киши эснамоқчи бўлганида “Пайғамбар алайҳиссалом ҳаргиз эснамаганлар”, деган фикрни кўнглидан ўтказса, эснаш бартараф бўлади. Имом Қудурий раҳимаҳуллоҳ айтади: “Бу нарсани кўплаб марта  синадик, ўша заҳотиёқ эснаш инсондан кетади”. Ибн Обидин раҳимаҳуллоҳ айтади: “Ўзим тажриба қилдим, яъни эснаш келганида Пайғамбар алайҳиссалом ҳаргиз эснамаганлар” деган фикрни кўнглимдан ўтказганимда эснаш мендан йўқолди”.

С.Примов

Эй ўғлим! Аллоҳ сени рушди ҳидоятга бошласин ва сенга У доимо мададкор бўлсин! Мен сенга панду насиҳат қилмоқчиман. Менинг ўгитларимни хотирангда сақласанг ва қулоғингга қуйиб олсанг, дининг ва дунёйинг йўлида сенга, иншааллоҳ, бахту иқбол ёр бўлғай.

1. Аллоҳдан қўрқиб, жисмингдаги барча аъзоларни гуноҳу маъсиятдан сақлаган ҳолда Унга ибодат қил! Унинг буйруқларини сўзсиз адо эт!
2. Эҳтиёжинг тушадиган илмни ўрганишдан ўзингни олиб қочма!
3. Дину дунёнинг йўлида асқотадиган кишилар билангина ошначилик қил.
4. Нафсингдан ҳаққингни ол. Зарурат бўлганидагина унга инсоф қил.
5. Мусулмонга ҳам, зиммийга ҳам душманчилик қила кўрма!
6. Аллоҳ берган ризқу рўзингга қаноат қил!
7. Бошқаларга мухтож бўлмаслигинг учун қўлингдаги бор бисотингдан тадбиркорчилик билан фойдалан!
8. Одамлар сенга таҳқир назари билан боқишларига сабабчи бўладиган юмушни қилма!
9. Эхтиёжингдан ортиқча бўладиган нарсаларга берилишдан нафсингни тий!
10. Одамлар билан учрашганингда гапни салом беришдан бошла, сўзлаганда майин ва мулойим сўзла, яхшиларга ёқимли бўл, ёмонлар билан муросаю мадора қил!
11. Аллоҳга кўп зикр айт, Унинг Пайғамбарига бисёр салавотлар йўлла!
12. Пайғамбаримиз, алайҳиссалом, марҳамат қилган қуйидаги саййидул истиғфор билан машғул бўл!

سيد الاستغفار أن تقول : " اللهم أنت ربي، لا إله إلا أنت خلقتني، وأنا عبدك وأنا على عهدك ووعدك ما استطعت، أعوذ بك من شر ما صنعت، أبوء لك بنعمتك علي و أبوء بذنبي، فاغفر لي فإنه لا يغفر الذنوب إلا أنت " . من قالها من النهار موقنا بها فمات من يومه قبل أن يمسي فهو من أهل الجنة، ومن قالها من الليل وهو موقن بها فمات قبل أن يصبح فهو من أهل الجنة

“Аллоҳумма анта роббий, ла илаҳа илла анта, ҳолақтаний ва ана абдука ва ана ъала аҳдика ва ваъдика мастатоъту, аъузу бика мин шарри ма сонаъту, абуу лака биниъматика алайя ва абуу бизанбий фағфирлий фаиннаҳу ла яғфируз зунуба илла анта”.

Маъноси: “Парвардигоро, Сен менинг Раббимсан, Сендан ўзга илоҳ йуқ, Сен мени яратдинг ва мен Сенинг қулингман, Сенинг аҳдинг ва ваъдингга қўлимдан келганича собит бўламан. Қилган ишларимнинг ёмонлигидан Ўз паноҳингда асрашингни сўрайман, менга берган инъомингга ва гуноҳимга иқрорман, мени мағфират қил. Зеро, Сендан бошқа гуноҳларни мағфират қиладиган зот йуқ!”

Ушбу саййидул истиғфорни тунда ўқиган банда, мабодо ўша кеча вафот этса, жаннатга киради, кундузи ўқиган банда, мабодо ўша куни оламдан ўтса, жаннатга киради.

جاء رجل إلى أبي الدرداء فقال : يا أبا الدرداء قد احترق بيتك فقال ما احترق لم يكن الله ليفعل ذلك بكلمات سمعتهن من رسول الله صلى الله عليه و سلم من قالها أول نهاره لم تصبه مصيبة حتى يمسي ومن قالها آخر النهار لم تصبه مصيبة حتى يصبح : اللهم أنت ربي لا إله إلا أنت عليك توكلت وأنت رب العرش العظيم ما شاء الله كان وما لم يشأ لم يكن لا حول ولا قوة إلا بالله العلي العظيم

Саҳобалардан Абу Дардога, уйингга ўт кетди, дедилар. У зот, мени уйимга ўт тушмайди. Пайғамбаримиз алайҳиссаломдан, кимки қуйидаги дуони тонгда ўқиса, кечга қадар унга ҳеч қандай зарар етмайди ва агарда уларни кун қорайиши билан ўқиса, тонг отгунгача унга ҳеч қандай бахтсиз ҳодиса йўлиқмайди, деганларини эшитганман, деб жавоб берган экан.

Мазкур дуо: “Аллоҳумма анта Роббий, ла илаҳа илла анта, алайка таваккалту, ва анта Раббул Аршил азийм, ма ша-аллоҳу кана ва ма лам яша лам якун. Ла ҳавла ва ла қуввата илла биллаҳи-л-аълиййи-л-ъазийм”.

Маъноси: “Парвардигоро, Сен менинг Раббимсан, Сендан ўзга илоҳ йўқ, Сенга таваккал қилдим, Сен буюк Аршнинг Парвардигорисан. Аллоҳ истаган нарсаси бўлади ва истамаган нарсаси бўлмайди. Куч ва қудрат Буюк ва Улуғ Аллоҳ биландир”.

Аниқ хабарларда нақл қилинишича, Абу Дардо розияллоҳу анҳу хонадонларини ўт тушишидан Аллоҳ асраган экан.

13. Ҳар куни Қуръон ўқишни одат қил ва ўқиганларингнинг савобини Пайғабаримиз алайҳиссаломга, ота-онанг, устозлорингга ва барча мусулмонларга бағишла!
14. Душманларингдан кўра ҳам дўстларингдан эҳтиёт бўл. Одамлар орасида фисқу фасод зиёда бўлган вақтида душманинг дўстингдан фойдаланиши мумкин.
15. Сиру асрорингни, моддий имкониятингни, мазҳабингни ва борар жойингни махфий тут!
16. Қўшничиликни яхши қил ва қўшнингдан келадиган азиятларга сабру бардошли бўл!
17. Аҳли суннат вал-жамоат йўлини маҳкам тут, залолат ва жаҳолат аҳлидан ўзингни четга ол!
18. Барча ишларингда холис ниятли бўл, ҳар бир ҳолатда ҳам фақат ҳалол нарсаларни истеъмол қилишга жидду жаҳд қил!
19. Мен беш юз ҳадис орасидан танлаб олган қуйидаги беш ҳадисга амал қил:

а) “Барча ишлар, албатта, ниятга боғлиқ бўлади. Ҳар бир кишига ният қилгани бўлади".

б) “Кераксиз нарсалар билан шуғулланмаслик кишининг диёнати чиройли эканидандир”.

в) “Ўзи хуш кўрган нарсани бошқага ҳам раво кўрмаган банданинг имони баркамол бўлмайди”.

г) “Ҳалол ҳам маълум ва харом ҳам маълум. Аммо улар ўртасида шубҳали нарсалар ҳам мавжуд. Кўпчилик уларни билмайди. Улардан ўзини сақлаган банда динини ва шарафини ҳимоя қилган бўлади. Шубҳали нарсалардан ўзини тиймаган банданинг ҳаромга ўтиб қолиши ҳеч гап эмас. Бундай банда қўриқхона атрофида қўй боқайтган қўйчивонга ўхшайдики, у ҳар лаҳзада қўриқхонага ўтиб кетиши мумкин. Ҳар бир ҳукмдорнинг қўриқҳонаси бўлганидек, Аллоҳнинг ҳам қўриқхонаси бор. У Аллоҳнинг ҳаром қилган нарсаларидир. Ҳар бир бандада бир парча гўшт борки, у соғлом бўлса, бадан ҳам соғлом бўлади ва агар у касал бўлса, бадан ҳам бемор бўлади. У – қалбдир”.

д) “Бировларга тили ва қўли билан озор етказмайдиган мусулмон ҳақиқий мусулмондир”.

20. Соғ ва саломат  вақтингда доимо хавф ва ражо (қўрқинч ва умид) орасида бўл! Аллоҳ таоло хусусида яхши ўй, холис қалб, зафарли умид билан оламдан ўт!  

С.Примов

Аллоҳ таоло Қуръони каримда барча мўминларга ўз тоқатиларига яраша касб қилишни фарз қилди:

فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ

«Бас, қачонки, намоз адо қилингач, ерда тарқалиб, Аллоҳнинг фазли (ризқи)дан истайверинглар! Аллоҳни кўп ёд этингизлар, шояд (шунда) нажот топурсизлар» (Жумъа сураси 10-оят).

         Расулуллоҳ солаллоҳу алайҳи ва саллам ўзи соғлом бўла туриб, ишламайдиган киши Аллоҳ таоло ёмон кўришини қуйидагича баён қилдилар:

 إنّ الله يُبغِضُ الصحيح الفارغ   «Албатта Аллоҳ таоло соғлом бўла туриб, ишламайдиган кишини ёмон кўради».

         Ҳалол касб қилишга нафақат оддий инсонлар ҳатто пайғамбарлар ҳам буюрилган. Бу ҳақда Аллоҳ таоло Қуоъони каримда барча пайғамбар ва мурсалинларга шундай хитоб қилади:

 هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَإِلَيْهِ النُّشُور

         «У (Аллоҳ) сизларга ерни хоксор (бўйсунувчи) қилиб қўйган зотдир. Бас, у (ер)нинг ҳар томонида (саёҳат, тижорат ёки деҳқончилик қилиб) юраверинглар ва Аллоҳнинг берган ризқидан енглар. Тирилиб чиқиш Унинг ҳузуригадир» (Мулк сураси 15-оят).

         Аллоҳ таоло мўминларга ҳалол касбдан ўзларига нафақа қилишга буюриб, қуйидагича марҳамат қилади:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْض

«Эй иймон келтирганлар, ўзингиз касб этган ва Биз сизлар учун ердан чиқарган нарсаларнинг яхшиларидан эҳсон қилингиз...» (Бақара сураси 268-оят).

Ҳадиси қуддусийда  يا عبدي يدَكَ أنزل عليك الرزق«(Аллоҳ таоло) Эй бандам, қўлингни қимирлатгил, сенга ризқ нозил қилурман», деб марҳамат қилинган.

Юқоридаги оят ва ҳадисларнинг далолатига кўра барча пайғамбар ва мурсалинлар ҳам маълум касб билан машғул бўлганлар. Жумладан, Одам алайҳиссалом ерга буғдой экиб, суғориб ва ўриб олиб, ун қилиб, нон қилганлар. Нуҳ алайҳиссалом савдогарлик қилганлар. Иборҳим алайҳиссалом баззоз (газмол сотувчи) бўлганлар.    Довуд алайҳиссалом совут ясар эдилар. Сулаймон алайҳиссалом занбил тўқир эдилар. Идрис алайҳиссалом кийим тикар эдилар. Закариё алайҳиссалом дурадгор эдилар. Бундан ташқари барча пайғамбарлар қўй боққанлар.

Саҳобаи киромлар ҳам маълум бир касбларга машғул бўлганлар. Жумладан, Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу таоло анҳу баззоз (газмол сотувчи) эдилар. Умар розяллоҳу таоло анҳу терини ошлар эдилар. Усмон розияллоҳу анҳу савдогар эдилар. Али розияллоҳу анҳу котиблик ва мардикорлик қилар эдилар.               

Ўз даврида Шом диёрининг фақиҳи бўлган Авзоий раҳматуллоҳи алайҳ Иброҳим ибн Адҳам раҳматуллоҳи алайҳни кўрдиларки, орқаларида бир кўтарим ўтинни кўтариб келиб, уни сотиб тиричилик қилур эдилар.  Авзоий раҳматуллоҳи алайҳ дедилар: «Қачонгача бундай касбни қилурсиз?» Иброҳим ибн Адҳам дедилар: «Жим тургил, батаҳқиқ, ҳадисда келибдир, кимики ҳалол таом талаб қилиш учун ҳар хил залил (хор) бўладиган жойда турса, ул кишига жаннат вожиб бўлгай».

Аммо илмга машғул бўлгани жиҳатидан касб қилмоққа қодир бўлса ҳам, касб қилмай, илм таҳсил қилса, ул толиби илмга садақа бериш жоиздир. Агар нафл намоз ўқимоққа ва ортиқча махсус ибодатлардан ўзига лозим бўлмаган нарсаларни қилишга машғул бўлгани жиҳатидан касб қилмаса, ул кишига нафл садақа  бериш  макруҳдир.

الكسب فرضٌ بقدرِ الكفاية لنفسِه وعَياَلِه وقضاءِ ديونِه

         «Мўмин киши ўзи, аҳли аёли учун ва қарзларини адо қилмоқ учун кифоя қиладиган миқдорча  касб қилмоқ фарздир». «Ал-Ихтиёр» китобида нақл қилинишича, агар касб қилмоққа қудрати етса, касб қилиши фарздир.  Агар касб қилмоққа қудрати етмаса, гадойлик қилгай. Зероки, гадойлик касбларнинг охиргисидир. Ҳатто касбга қодир бўлмаган бирор кишидан таом сўрамасдан, очдан ўлса, гуноҳкор бўлгай.

         Касб қилмоқнинг савоби бениҳоятдир. Зероки, «ал-Муғнийя» китобида айтибдир:

من طلب الدنيا حلالا واستعفافا عن المسألة وسيعا على عياله وتعطُّفا على جاره جاء يوم القيامة ووجهه كالقمر ليلة البدر

“Кимики гадойлик қилмоқдин ва кишидан бир нарса сўрашдан ўзини тортиб ва аҳли аёлига нафақа бериш учун ҳаракат қилиб ва қўшнисига меҳрибонлик қилмоқни ният қилиб, ҳалол дунёни талаб қилса, қиёмат кунида маҳшаргоҳга юзи ўн тўрт кунлик ойдек бўлган ҳолда келгай”.

الكسب سنّة الأولياء وفيه ستر الحال

Касб қилиш валийларнинг суннатларидир. Касбда инсон ўз аҳволини ёпмоқ ва сирини билдирмаслик бордир.     Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Ростгўй савдогар қиёмат кунида сиддиқлар ва шаҳидлар билан бўлгай”.                           

         Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Савдогарлик қилингларки, халқнинг ризқлари ўн қисмдир. Тўққиз қисми савдогарликдадир, яъни сотмоқда ва олмоқдадир”.                                                   

Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Кимки касб қилмай, савол (тиланчилик) эшигини ўзига очса, Аллоҳ таоло унга муҳтожлик ва бечораликнинг етмиш эшигини очгай”.

Исо алайҳиссалом бир одамни кўрдилар, унга: «Нима иш қилурсан?» дедилар. Ул киши: «Ибодат қилурман», деди. «Қайдан таом ерсан?» дедилар. «Менинг биродарим бордирки, таомимни ул тайёрлаб туради», деди. Исо алайҳиссалом дедилар: «Сенга таом бериб турадиган биродаринг сендин обидроқдир».                                                                                   

Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу дедилар: “Аллоҳ таоло ризқ беради, деб, касбдан қўлларингизни тортманглар, Аллоҳ таоло тилла ва тангани осмондан ёғдирмайди”.                                                                                      

Луқмони Ҳаким фарзандига қуйидагича васият қилдилар: «Касбдан қўлингни тортмагил, кимики халқнинг муҳтожи ва бечораси бўлса, унинг дини танг ва ақли заиф бўлгай ва унинг муруввати ботил бўлгай ҳамда халойиқ унга ҳақорат кўзи билан қарагай».                                                          

ويُشغِلُ قلبَه بذكرِ الله تعالى خاصّة

         Валийлар зотлар касб қилиб турган вақтида хоссатан дилини Аллоҳ таолонинг ёдига машғул қилгай.

وإن اشتغل بطلب الزيادة لا يكون حراما  ما  لم يُردْ بِهِ الفخر والرياء

         Агар инсон дунёни ўз нафақасидан ва нафақаси лозим бўлганлар нафақасидан зиёда талаб қилмоққа машғул бўлса, ҳаром бўлмайди, модомики у билан фахр қилмоқ ва риё килмоқни хоҳламаса.

وإنْ سَعَى تَكَاثُرًا  أَوْ  تفاخرًا فَهُوَ  سبيلُِ الشّيطان

          Агар дунёни кўп қилиб, манманлик қилмоққа ва фахр қилмоққа ҳаракат қилса, ул шайтонниг йўлидир.

عن ابن عبّاسٍ رضي الله عنهما أنَّه قال: الكسبُ الحلالُ أشدُّ منْ نقلِ الجبل إلى الجبل

         Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо дедилар: “Ҳалол касб қилиш тоғни тоққа кўчириб олиб бормоқдан ашад (қийин)роқдир”.

         “Тафсиру Чархий” китобида инсонлар касб қилишда уч қисмга бўлинши қуйидагича зикр қилинган:

النَّاسُ ثلاثة: رجلٌ شغل معاشه عنْ معاده فهو منَ الهالكين، ورجلٌ شغل معاده عنْ معاشه فهو من الصابرين، ورجلٌ شغل معاشه لمعاده فهو من المقتصدين ولا يحصل الاقتصاد إلاَّ في طلبها بآداب الشريعة

“Одамлар уч қисмдир, бир қисмини тирикчилик иши охиратидан чалғитгай, бас у киши ҳалок ва нобуд бўлгувчилардандир. Яна бир қишики охират иши тирикчилигидан бепарво қилгай, бас, у киши охират ишига машғул бўлган киши нажот топадиганлардандир. Ва бир кишики тирикчилиги охирати иши учун бўлибдир, бас, ул киши муқтасидлардан, яъни тўғри йўлдан ўртача юрадиганлардандир. Ва дунёни талаб қилмоқда шариатнинг одоблари билан юрса, тўғри йўлда ўртача  юрмоқ ҳосил бўлгай”.

النَّاس في الكسب على خمسة مراتب: منهمْ منْ يرى الرزق من الكسبِ فهو كافرٌ ، منهمْ منْ يرَى الرزق من اللهِ ومن الكسب فهو مشركٌ،  ومنهمْ منْ يرَى الرزق من الله تعالى ولا يدري أيعطيه أمْ لا فهو منافقٌ شاكٌّ، ومنهمْ منْ يرى الرزق من الله تعالى ويعطي اللهُ لأجل كسبه ولا يؤدّي حقّه كما أمر الله تعالى فهو مسيءٌ ، ومنهمْ منْ يرى الرزق من الله تعالى فيرى الكسب سببًا وأخرج حقّه ولا يعصي لأجل الكسبِ فهو من المخلصين

“Одамлар касб қилишда беш мартабада бўладилар. Уларнинг баъзилари ризқни касбдан деб билади. Ризқни касбдан деб билувчи, кофирдир. Баъзи кишилар ризқни Аллоҳ таолодан ва касбдан кўргай. Бундай киши мушрикдир. Баъзилар ризқни Аллоҳ таолодан деб билади, лекин ризқни берадими ё бермайдими, деб гумон қилгай. Бундай шак қилувчи киши мунофиқдир. Баъзилар ризқни Аллоҳ таолодан деб билади ва ризқни Аллоҳ таоло касб жиҳатидан ато қилур, деб эътиқод қилгай, (аммо) Аллоҳ таолонинг амр қилганича мол ҳақини адо қилмагай. Бас, ул киши гуноҳкордир.  Баъзилари ризқни Аллоҳ таолодан деб билгай ва ризқни касбга сабаб деб билади ва Аллоҳ  таолонинг буйруғига мувофиқ мол ҳақини чақириб бергай ва касби жиҳатдан ибодатни тарк қилиб гуноҳкор бўлмагай. Бас, ул киши мўмин мухлислардандир”.

          “Кофий” номлик асарда айтибдирки: “Аҳли сунна вал-жамоа уламоларининг наздларида, буюрилган таваккул шулдурки,  касби асбоб қилгай, ундан кейин Холиқи асбобга таваккул қилгай, асбобга таваккул қилмагай”.

فعلى العبدِ العبادةُ وعلى اللهِ الرزقُ

 “Бас, бандага ибодат қилмоқ лозимдир ва Аллоҳ таборак ва таолодан ризқ бермоқдир”.

قال عليه الصلاة والسلام: من الذنوب لا يكفّر بها إلاّ الهمُّ في طلب المعيشة

          “Пайғамбар алайҳиссалоту вас-салом дедилар: “Баъзи гуноҳлар борки, уларга тиричилик талабидаги ғам-ташвишдан бошқа нарса каффорат бўлмайди”.

          Мўмин киши салафи солиҳларнинг, яъни ўтган пешволарнинг касбларини ихтиёр қилгай, деҳқончилик, ҳаммоллик, нонвойлик, кийим ювмоқ, кафш тикмоқ, чўпонлик қилмоқ ва котиблик қилмоққа ўхшаш.

          Котиблик уламоларнинг ва машойихи асфиёларнинг касбларидир, хусусан Каломи қадимни, яъни Қуръони шарифни ва Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳадисларини ёзиш.

         Машҳур тобеин Саъид ибн Мусайяб дедилар: “Ҳалолдан молни жам қилмаган одамда  яхшилик йўқдир, бас, ул молдан Аллоҳ таолонинг ҳақини адо қилгай ва ул мол билан обрўйини сақлагай ва эҳтиёт қилгай”.

         Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу дедилар: “Эй бечоралар жамоси, бошларингни кўтаринглар ва савдогардик қилинглар, албатта, йўлга кўз тиккан ва одамларга муҳтож бўладиган фақир бўлманглар”.

         Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу дедилар: “Кимики динда фақиҳ бўлмаса, яъни савдо қилишнинг илмини билмаса, бозорда савдогарлик қилмасин”.                  

Ҳазрат Али розияллоҳу анҳу дедилар: “Кимики динда фақиҳ бўлмасдан илгари савдогарчилик қилса, батаҳқиқ, судхўрликка гирифтор бўлибдир.

         Маълумки, ибодат асоси луқманинг ҳалоллигигадир. “Ҳулятул-авлиё” асарида келтирибдирки, баъзи машойихлар айтибдилар: “Аллоҳ таолонинг йўли ўн қисмдир. Мазкур ўн қисмдан тўққис қисми ҳалол ризқни талаб қилиш ва бир қисми қолган ишлардир. Мўмин бандага лойиқ ва муносиб шулки, ҳалол молни талаб қилгай ва ҳаром ва шубҳадан тийилгайки, ибодатнинг қабул бўлмоғи тақво биландир, Аллоҳ таоло бу ҳақда шундай марҳамат қилади:

         “...Аллоҳ фақат тақволи кишилардан қабул қилур оят” (Тавба сураси 27 оят).                           

         Касб қилувчи ҳар касб ва ҳунарни ўрганса, Аллоҳ таолонинг фармонини адо қилади ва шариат амрларига эҳтиёт бўлади, токи ул касбдан ҳосил қилган луқмасидан нур ва сафо пайдо бўлади ва қилган ибодатларининг лаззатини топади ва ул қилган касбидан барокат кўради ва ул касбда даст бакор, дил баёр билан машғул бўлади. Касб сабабидан ризқ бергувчи ва тавфиқ берадиган Аллоҳ таолодир.

         Баъзи ҳукамолар дедилар: “Ҳар вақтики, савдо қилгувчида уч хислат бўлмаса, икки дунёда муҳтож бўлгай. Аввали – тили уч нарсадан пок бўлгай: ёлғондан, лағвдан, яъни, беҳудагўйликдан ва қасамдан. Иккинчи – дили уч нарсадан соф бўлгай: ёмон ният, хиёнат ва ҳасаддан. Учинчи – уч нарсага доимий эътибор қаратмоқ лозим: жума намозига ва жамоат билан намоз ўқимоққа ва баъзи вақтларда илм талаб қилмоққа ва бошқа одамдан Аллоҳ таолонинг ризолиги ва хурсандлигини ихтиёр қилмоққа”.

         Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Кимики гуноҳ қиладиган жойдан мол касб қилиб, садақа қилса, ё ул топган моли билан хеши ақрабосига инъом ва эҳсон қилса, ё ул ҳаром молни Аллоҳ таолонинг йўлига сарф қилса, ул гуноҳ қиладиган жойдан топган молининг ҳаммаси жам қилиниб, оташ дўзахга ташлангай”.

         Ривоят қилинишича Имрон ибн Ҳасин розяллоҳу анҳу дедилар: “Рибодан ё ришвадан, яъни сўдхўрликдан ё порадан, ё ғанимат молни олмоқда хиёнат қилмоқдан, ё ўғирликдан мол топган одамнинг ҳажини ё умрасини ва жиҳодини, садақасини, қул озод қилганини ва нафақасини Аллоҳ таоло қабул қилмайди”.

         Фақиҳ Абул Лайс раҳматуллоҳи алайҳдан ривоят қилинади, Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу айтадилар: “Ё Расулуллоҳ, бир нон садақа қилганим яхшироқми ё юз ракат нафл намоз ўқиганим яхшироқми?” Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Икки юз ракат нафл намоз ўқигандан садақа қилинган нон яхшироқ”.

         Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу айтадилар: “Ё Расулуллоҳ, мусулмон одамнинг ҳожатини раво қилмоқ яхшироқми ё юз ракат нафл намоз ўқимоқ яхшироқми?” Пайғамбар алайҳиссолату вассалом дедилар: “Минг ракат нафл намоз ўқигандан мусулмоннинг ҳожатини раво қилмоқ яхшироқ”.

         Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу айтадилар: “Ё Расулуллоҳ, бир луқма ҳаром таомни тарк қилмоқ яхшироқми ё минг ракат нафл намоз ўқимоқ яхшироқми?” Расули акрам соллаллоҳу алайҳи ва саллам дедилар: “Бир луқма ҳаром таомни тарк қилмоқ  икки минг ракат нафл намоз ўқигандан яхшироқдир”.

         Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу айтадилар: “Ё Расулуллоҳ, ғийбатни тарк қилмоқ яхшироқми ёки икки минг ракат намоз ўқимоқ дурустроқми?” Пайғамбар алайҳиссалом дедилар: “Ўн минг ракат намоз ўқигандан ғийбатни тарк қилмоқ дурустроқ ва яхшироқдир”.

         Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу айтадилар: “Ё Расулаллоҳ, сизга бева хотиннинг ҳожатини раво қилган яхшироқми ё ўн минг ракат намоз ўқимоқ?” Пайғамбар алайҳиссолату вассалом дедилар: “Бева хотиннинг ҳожатини раво қилмоқ ўттиз минг ракат нафл намоздан яхшироқдир”.

         Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу айтадилар: “Ё Расулуллоҳ, сиз учун аҳли аёлга нафақа қилмоқ яхшироқми ё Аллоҳ таолонинг йўлида харж қилмоқ яхшироқми?” Пайғамбар алайҳиссолату вассалом дедилар: “Аллоҳ йўлида минг тилла сарф ва харажат қилгандан аҳли аёлга бир танга нафақа қилмоқ яхшироқдир”.

         Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу айтадилар: “Ё Расулуллоҳ, сизга ота ва оналарга яхшилик қилмоқ яхшироқми ё минг йил ибодат қилмоқ яхшироқми?” Пайғамбар алайҳиссолату вас-салом дедилар: “Ё Анас, Ҳақ келди, яъни дини Ислом ва Қуръон келди ва ширк ва шайтон нобуд бўлди, албатта, ботил ва ноҳақ нарса йўқ бўлгувчидир”. “Бас, ота-онага яхшилик қилмоқ икки минг йил ибодат қилгандан яхшироқдир”.

 Тошкент ислом институти устози С.Примов

Меҳмонга иш буюриш ҳам меҳмондорчилик одобларига зиддир. Меҳмонга уй эгасининг ўзи хизмат қилиш керак. Ривоят қилинишича, бир кеча халифа Умар ибн Абдулазизнинг уйига меҳмон келди. Чироғнинг ёғи тугаб, ўчай деб қолган эди. Меҳмон чироқнинг ёғини тўлдириш учун ўрнидан турганида Умар ибн Абдулазиз бунга ижозат бермай, шундай дейдилар: “Меҳмонга иш буюриш мурувват (одамгарчилик)дан эмас”. Меҳмон хизматкорларни уйғотмоқчи бўлганида, Умар ибн Абдулазиз: “Улар энди ухлаганлар, уйғотманг”, деб ўзлари турдилар ва чироқни тузатиб ёндириб қўйдилар. Шунда меҳмон: “Сиз ўзингиз хизмат қиласизми, ё амирал мўминин”, деб сўради. Умар ибн Абдулазиз: “Чироққа ёғ солишга борганимда Умар эдим, қайтиб келганимда ҳам ўша Умарман”, (яъни мендан ҳеч нарса камайгани йўқ), “Аллоҳ таолонинг ҳузурида одамларнинг яхшироғи камтаринларидир”, дедилар.

Меҳмоннинг одобларидан бири шулки, меҳмонхонада меҳмон кўрсатган жойга ўтирсин ва дастурхондаги неъматлар ёки уй атрофидаги ҳолатларни танқид қилмасин. Меҳмон мезбондаги уй ичи ишлари, яъни шахсий ишларидан сўрамасин. Ҳовлига киргандан сўнг ҳар томонга қарамасин. Шунингдек, иштаҳаси талаб қиладиган, мезбоннинг ҳозир қилиши оғир бўладиган нарсаларни талаб қилмасин. Фақат туз ва сувни сўраши жоиз. Яна дастурхондаги неъматлардан айб қидирмасин.

Агар мезбон меҳмонлар билан бирга ўтирган бўлса, таомни биринчи бошлаб берадиган ва ҳаммадан охири қўлини тортадиган ҳам уй эгаси бўлиши даркор. Чунки меҳмонлар мезбондан кейин таом ейишга ҳаё қилишлари мумкин.

Мезбон меҳмонлар ҳузурида уларга ёқмайдиган сўзларни айтмасин ва уларни безовта қиладиган ҳатти-ҳаракатлардан ўзини тийсин. Намоз вақти бўлганда меҳмонларни хабардор қилсин ва агар меҳмонлар кечаси таҳажжуд намози ўқийдиган бўлса, қибла қайси тарафда эканини кўрсатиб, қўйсин.

Мезбон кечаси меҳмонларга керак бўладиган нарсаларни тайёрлаб қўйсин. Жумладан, чироқ ёки шам, обдаста, таҳорат қилиш учун енгил оёқ кийими, сув, шунингдек, таҳоратхонани кўрсатиш ва агар қиш куни бўлса, печкага ёқиш учун ўтин ва шунга ўхшаш нарсаларни тайёрлаб қўйиш ҳам мезбонга тегишли одоблардандир.

Уй эгаси меҳмондан нима ейишини, нима келтиришини сўрамасин. Чунки бу пасткашлик бўлади. Меҳмоннинг ҳолатига қараб, муоамала қилиш ҳам меҳмон кутиш одобларидандир. Масалан, фақиҳ олим келса, бирор фиқҳий масала сўраш, қори келса, қироат қилдиришга ўхшаш. Таом билан дастурхонга сув келтириш ҳам зиёфат суннатларидандир. Агар мажлис аҳли сувга эҳтиёж бўлсалар, аввал ўнг томондан – дастлаб ёшларга, таомдан кейин эса аввал катталарга узатсин.

Меҳмон агар ташқарига чиқмоқчи бўлса, аввал уй эгасидан изн сўрасин. Меҳмонга боришдан аввал уйдан бироз таом еб бориш меҳмоннинг бошқалар ҳузурида ҳурмати зиёда бўлишига сабаб бўлади. Мезбон ижозат бермай ёки ҳозир бўлмай туриб, таомга қўл узатиш ҳам меҳмоннинг одобларидан эмас. Яна мезбоннинг рухсатисиз бошқа дастурхондагиларга бирор нарсани узатмасин.

Уй эгаси меҳмонни ёлғизлатиб қўймасин. Меҳмонларнинг баъзисига бир нарсани бериб, бошқасини қуруқ қўймасин. Шунингдек, уларнинг баъзиси билан гаплашиб (ё паст овозда) ўзгаларни куттирмасин. Аввало бу амал яхши эмас, қолаверса бошқаларнинг турли гумон қилишларига сабаб бўлади.

Мезбон меҳмонлар ҳузурида кўп сукут қилмасин, балки меҳмонларга ёки ўзига фойдали мавзуд гаплашиб ўтириши лозим. Яна меҳмон ҳузурида хизматкорлар ёки хонадон аҳлидан бирортасига ғазаб қилмасин ва баланд овоз билан билан гапирмасин. Ҳатто агар бошига бир оғир бир мусибат тушган бўлса ҳам, ғазабланган ҳолда меҳмоннинг олдига кирмасин.

Гарчи келса олдингга иту эшак,

Урмағил,  меҳмон олур кўнглига шак.

Қилмағил ваҳшат иёл, атфолингга,

Урмағил, сўзламағил сан молингга.

Токи кўнгли бўлмасин озурманд,

Бу ҳадиси Мустафотдур мисли қанд.

Агар мезбон меҳмонлар олдига қовун ёки тарвуздек нарсаларни сўйса, аввал ўзи татиб кўрсин. Таомни тановул қилиб, дуо қилгандан сўнг меҳмонларни куттирмасин. Аллоҳ таоло Қуръони каримда бу ҳақда шундай марҳамат қилади:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلَى طَعَامٍ غَيْرَ نَاظِرِينَ إِنَاهُ وَلَكِنْ إِذَا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيث

“Эй, имон келтирганлар! Пайғамбарнинг уйларига фақат сизларни бирор таомга чақирилсагина кирингиз! (Ўшанда ҳам) унга эришишга кўз тутиб турмангиз, балки чақирилганингизда кирингиз ва таомдан сўнг гапга берилиб кетмай, тарқалингиз!...” (Аҳзоб сураси 53-оят).

Шунинг учун таомдан кейин дуо қилиб, қўлларни ювдиргандан сўнг, агар меҳмон рухсат сўраса, дарҳол рухсат берсин. Умр ва вақт ғанимат неъматлардандир. Шу жиҳатдан хоҳ меҳмон бўлсин, хоҳ хонадон аҳли билан бўлсин, дастурхон устида кўп ўтириб, умрни зое қилмасин. Балки уй-рўзғор ишлари, илм ҳосил қилиш ёки ибодатга машғул бўлсин.

Шунингдек, мезбоннинг ижозатисиз чақирилмаган кишини ўзи билан бирга олиб бормасин. (Агар уй эгасига малол бўлмаслигини, балки хурсанд бўлишини билса, унда айтилмаган кишини олиб бориши жоиз). Дастурхонда қолган неъматларни уй эгасининг ижозатисиз ё унинг ишоратисиз олиш яхши эмас. Агар олгандан кейин сўнг мезбоннинг ҳақиқий розилиги ёки хурсанд бўлишини билсагина олиш дуруст бўлади. Агар олишга ижозат қилинган тақдирда шериклар билан адолат қилиш лозимлиги таъкидланган, яъни ҳар ким ўз олдидаги нарсаларни олсин, фақат шериги ўз розилиги билан берса, зарари йўқ.

Агар икки киши бир вақтда чақирган бўлса, қўшнилик ҳақи юзасидан қайси бирининг эшиги, яъни уйи яқинроқ бўлса, шунинг чақириғини қабул қилсин. Агар чақирганлар мартабада баробар бўлсалар, у ҳолда дўстликда ва муҳаббатда зиёдароғини даъватини ижобат қилиши лозим. Меҳмондорчиликка бораётганда шошилмасдан ва тамаъ қилмасдан бориш ушбу амалнинг асосий сифатларидандир. Дастурхондаги таомлардан уйда истеъмол қиладиган миқдорда ейиш ҳикматдан бўлиб, одатидан кам ейиш хиёнат ва нифоқдир.

Меҳмонлар келганда мезбон йўлни ва меҳмонхонани кўрсатиш учун олдиларига тушиб уйга бошлаши ва чиқиш вақтида орқаларидан юриб, эшиккача бормоғи меҳмонни эъзозлаш одобларидан бўлиб, суннат амаллардан ҳам биридир. Ҳасан раҳимаҳуллоҳ бу ҳақда шундай дейдилар: “Ким Аллоҳ таоло учун меҳмонни кузатиб қўйиш ниятида орқасидан юриб борса, Аллоҳ таоло қиёмат кунида уни жаннатгача олиб бориш учун Арш тагидан фаришталарни юборади”. Шунингдек, ҳадиси шарифда шундай марҳамат қилинади: “Ҳар ким меҳмонни кузатиш учун орқасидан етти қадам юрса, Аллоҳ таоло у бандага дўзахнинг етти эшигини боғлайди ва ҳар ким саккиз қадам юрса, Аллоҳ таоло у киши учун жаннатнинг саккиз эшигини очади, ҳатто хоҳлаган эшигидан киради” (Холисатул ҳақоиқ).

         Меҳмонни, хусусан ғариб ва фақирни уч кунгача меҳмон қилиш суннат амаллардандир. Биринчи куни ва кечаси меҳмонга таом бериш суннати муааккададир, яъни атайин таом бермаса гуноҳкор бўлади. Иккинчи  ва учинчи куни уйида ҳозир бўлган таомлар ҳам кифоя қилади. Уч кеча-кундуздан кейин эса, мезбон ихтиёрлидир, яъни агар таом берса, садақа бўлади ва агар таом бермаса, гуноҳкор бўлмайди. Шунингдек, уч кеча-кундузгача меҳмоннинг нима учун келгани ва қаерга кетишини сўрамасин. Меҳмон кетишни ихтиёр қилганда, унга камида бир кеча-кундузга кифоя қиладиган таом ва ичимлик (сув ёки сувга ўхшаш нарса) бериши лозим. Меҳмонлар кетадиган вақтда мезбон улар ҳақида шундай дуо қилсин: “Мени ҳурмат қилиб келдингизлар, Аллоҳ мендан сизларга энг яхши мукофот берсин”. Мезбон меҳмонларга қилган хизмати учун эваз ва раҳмат ҳамда мақташларини кутмасин.

         Ҳадиси шарифда келлишича “Мезбон меҳмон билан эшигигача борсин, меҳмонларнинг ҳақини ва хизматларини комил адо қиломадим, деб билсин, берган таоми ва қилган хизматини миннат қилмасин, агар чандики уларнинг олдига дунёни тўккан бўлса ҳам”.

Аллоҳ таоло бу ҳақда шундай марҳамат қилади:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى

“Эй, имон келтирганлар! Молини одамлар кўрсин деб берадиган, Аллоҳга ва охират кунига ишонмайдиган кимсага ўхшаб, (берган) садақаларингизни миннат ва озор билан йўққа чиқарманг!...” (Бақара сураси 264 оят).

Динимизда мўминнинг бошқа мўминдаги ҳақларидан бири имкон бўлганда чақирилган жойга боришидир. Ҳадиси шарифда келишича:

أجيبوا الدعوة إذا دعيتم لها

“Қачонки бирор жойга чақирилсангиз, ижобат қилинглар!” (Бухорий, Муслим, Термизий, Абу Довуд, Ибн Можа, Молик ва Доримийлар ривояти).

Агар чақирилган жойга бормаса, ҳадиси шарифда келганидек гуноҳкор бўлиши мумкин:

ومنْ لم يجب الدعوة فقدْ عصى اللهَ ورسولَه

“Ва кимки чақирга ижобат қилмаса, бас у Аллоҳ ва унинг расулига осийлик қилибди” (Бухорий, Муслим, Байҳақий ва Аҳмад ривояти).

Шунинг учун меҳмонга чақирилса, боришга имконияти бўлмаса, ўша ҳолатда узр айтсин. Агар боришга имконияти бўлса, айтилган вақтда “Аллоҳ бизларни ҳам, сизларни ҳам покиза ва ҳалол овқатлардан таомлантирсин”, деб боришини билдирсин. Шунингдек, эҳсон қилишда ниятни холис қилиб, риё ва сумъа, яъни одамлар  кўрсин ёки эшитсин, деган ниятдан сақлансин.

Чақирилган жойга боришга рози бўлган тақдирда нафсининг хоҳиши, яъни емоқ-ичмоқ ёки мезбоннинг молу дунёси ё мансаби учун эмас, балки қалбида Аллоҳнинг даъватини қабул қилиш ва мўмин бародарининг қалбига хурсандчилик улашишни ният қилсин. Бу хусусда шарифда: “Кимки бир мўминни хурсанд қилса, бас у Аллоҳни хурсанд қилибди”, деб марҳамат қилинган.

Шунингдек, чақирилган жойга боришга розилигини билдириш орқали Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг суннатларини адо этиш ва мўминнинг ҳурмат қилишни ҳам ният қилсин. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам бу ҳақда шундай марҳамат қилганлар:

إذا دعيتم إلى كُراعٍ فأجيبوهُ

“Агар қўйнинг пойчаси (пиширилиб) чақирилсангиз ҳам, ижобатни қабул қилинг” (Имом Муслим ривояти). Мўминни икром этиш тўғрисида қуйидаги ҳадис ривоят қилинган: “Кимки бир мўминни икром қилса, бас у Аллоҳни икром қилибди”. Хуллас, барча ҳолатда қилинадиган амалларга ниятни холис охират учун қилсин. Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтадилар:

إنما الأعمال بالنيات وإنما لكلّ امرئ ما نوى

“Албатта амалларга (бериладиган савоб) ниятларга кўра бўлади ва албатта кишига ниятига қараб савоб берилади...” (Бухорий, Муслим, Аҳмад ва Ибн Жоруд ривояти). Меҳмонга бориб келишда, яъни таклифни қабул қилишда ниятни холис охират иши қилганидек, дўстликни ҳам Аллоҳ учун қилиш керак.

Соатмурод Примов

بسم الله الرحمن الرحيم

Поклик намознинг калити

1. Али розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Поклик намознинг калитидир”, дедилар.

 Имом Термизий ривояти.

Таҳоратсиз ўқилган намоз қабул бўлмас

2. Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Таҳоратсиз ўқилган намоз, ўғирлик (нодуруст йўл билан топилган) молидан қилинган садақа қабул қилинмас”, дедилар.

 Имом Термизий ривояти.

                                Покликнинг фазилати

3. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Мусулмон ёки мўмин банда таҳорат қилиб, юзини ювганда, унинг юзидан икки кўзи қараши билан қилинган барча гуноҳлар сув билан ёки сувнинг охирги қатраси ила чиқиб кетур. Икки қўлини ювганда, икки қўли ушлаши билан қилинган барча гуноҳлари сув билан ёки сувнинг охирги қатраси ила тўкилур. Натижада у гуноҳлардан покланур”, дедилар.

 Имом Термизий ривояти.

Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг таҳоратлари қандай бўлган?

(Ҳанафий мазҳабида бурунга уч марта алоҳида янги сув олиб қоқмоқ суннат. Шофеий мазҳабида эса оғизни чайқаш учун олинган сув билан бурунни ҳам қоқмоқ суннат. Қуйида барча аъзоларни уч мартадан ювиш суннат эканига ва айнан буруннинг ўзига уч марта алоҳида янги сув ишлатиш суннатлигига далил бўладиган ҳадиси шариф келтирилган).

4. Абу Ҳайя айтадилар: “Мен Али розияллоҳу анҳунинг таҳорат қилаётганини кўрдим. (У зот)Биринчи икки кафтларини ювиб, роса тозаладилар, сўнг уч марта оғизларини чайдилар ва уч мартабурунларига сув олиб бурунларини қоқдилар, уч марта юзларини ювдилар, уч марта икки билакларини ювдилар, бошларига масҳ тортдилар. Сўнг икки оёқларини тўпиқларигача ювдилар. Таҳоратни тугатгач турдилар-да, таҳорат сувларидан қолганини ичдилар ва: “Мен сизларга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг таҳоратлари қандай бўлганини кўрсатиб қўйишни маъқул кўрдим”, дедилар.                   

Имом Термизий ривояти.

Таҳоратнинг бошида “Бисмиллоҳ” ни айтиш

(Ҳанафий мазҳабида таҳоратни бошлашда "Бисмиллоҳ" ни айтиш суннат. Шофеий мазҳабида эса фарз. Қуйида бу амалнинг суннат эканига далил бўладиган ҳадислар келтирилиб, уларни кенг баҳс қилинган).

5. Дорақутний марфуъ[1] шаклда ривоят қиладилар: “Кимда ким таҳорат қилаётганда, Аллоҳнинг исми (бисмиллоҳ) ни зикр қилса, жасадининг барча жойи пок бўлур. Кимда ким таҳорат қилиб, Аллоҳни исмини зикр қилмаса, таҳорат қилган жойигина пок бўлур”.

"Шарҳу-л-виқоя"нинг биринчи жилдида бундай дейилади: "Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам    аъробий (саҳроий) га таҳорат қилишни ўргатганлар ва “бисмиллоҳ” ни айтмаганлар. Агар “бисмиллоҳ”ни айтиш шарт бўлганида, айтган бўлар эдилар. Шунинг учун ҳанафийлар “бисмиллоҳ”ни айтиш суннат дейдилар. "Ҳидоя" китобида “Энг тўғри гап шуки, “Бисмиллоҳ”ни айтиш мустаҳабдир[2]", дейилган.

6. “Аллоҳнинг исмини зикр қилмаган одамни таҳорати таҳорат бўлмайди", деган ҳадиснингмаъноси эса Аллоҳнинг номини зикр қилмаган одамнинг таҳорати мукаммал таҳорат бўлмайди,деган маънодадир.

Бу ҳадис “Масжидга қўшни бўлган кишининг фақат масжидда ўқиган намози намоз бўлур”,деган ҳадисга ўхшайди. Яъни масжидга уйи яқин бўлган одам фарз намозини масжидда ўқимаса, намози намоз бўлмайди, деган ҳадисга ўхшаш. Аслида намози дуруст бўлаверади. Лекин савоби жамоат билан ўқилган намоздек бўлмайди, дейилмоқда. Қолаверса, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам “Бисмиллоҳ” ни доим ҳам айтавермаганлар. (Яъни баъзида айтиб, баъзида айтмаганлар). Усмон, Али розияллоҳу анҳумолар Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг таҳоратлари қандай бўлганини ривоят қилишган. Лекин иккалаларидан ҳам У зотнинг “Бисмиллоҳ”ни айтган ёкиайтмаганлари ҳақида бирор ривоят йўқ.

"Саййид Муҳйиддин Махдум" ўрта махсус ислом билим юрти мударриси

Баҳодир Баҳромжон ўғли таржимаси

[1]Марфуънинг луғавий маъноси "кўтарилган" дегани. Истелоҳда эса ровий (ҳадисни айтиб берувчи, мухбир) лари силсиласи (рўйхати) Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламгача (боғланган) кўтарилган ҳадис. Тарж.

[2]Абдулҳай Лакнавий "Ҳидоя"га ёзган ҳошиясида "Иноя"дан "Имом Таҳовий ва Қудурийлар "Бисмиллоҳ" ни айтиш суннатлигини ихтиёр қилган", деган сўзни келтиради. Тарж.