Муайян жамият дунёда бўлиб ўтаётган табиий, ижтимоий ва бошқа шу каби омиллар таъсирида ўзининг кундалик воқелигини ўтказиб бораверар экан, унинг маънавиятини сақлаб қолишда, ушбу жамиятнинг барча табақадаги масъуллар бирдек ҳаракат қилишлари лозим.

Бу узвий боғлиқликнинг энг қуйи, айни пайтда энг масъулиятли қисми – оиладир. Зеро мантиқий боғлиқликда жамиятда ўз ўрнини топган ёки топмаган шахс, муайян оила аъзоси, ёки муайян оила муҳитида ҳаёт яшаб ўтаётган таркибий қисмидир.

Замонавий тенденциялардан бири – бу ахлоқсизликнинг, унинг турли кўриниш ва оқибатлари билан бирга кучайишидир.

Қръони каримнинг Қалам сураси 4-оят маъносининг таржимасида шундай дейилади:

“Ва албатта, сен улкан хулқдасан”.

Демак, гўзал хулк, ахлоқ ва тарбия инсон камолотининг асосий меъёрларидан ҳисобланади.

Оддий сўз билан ифодалаганда, Қуръони Каримда қилиниши лозим бўлган ишларни сўзсиз амалга ошириш ва айтилган қайтариқлардан сақланиш, бу Яратганга нисбатан юксак ахлоқни изҳор қилиш саналади.

Бугунги тараққиёт тўсиқларидан бири оилада ота-оналар ва фарзандлар ўртасида тушунмовчиликда бўлиши эҳтимоли катта. Зеро, бу муносабат шаклланиб бораётган ёш шахс психологиясига жиддий таъсир қилади.

Ҳакимлардан бири: “Фарзандинг (биринчи) 7 йил райҳонинг, (кейинги) 7 йил хизматчинг, 7 йил вазиринг, сўнг ё дўстинг, ё душманинг”, деган экан. (Адаб ад-дунё вад-дин, Абул-ҳасан Мовардий, б.167).

Бу фикрни швейцариялик биолог ва файласуф Жан Пиаже ҳам тадқиқотлар натижасида илмий асослаб берган. Унинг тадқиқоти боланинг ривожланиш даврларни: 1) 2 ёшгача – подшоҳлик даври; 2) 2-7 ёшгача – жиддий тарбия оладиган давр; 3) 7-12 ёшгача – фикрлашни ўрганадиган давр; 4) 12 ёшдан бошлаб шахсияти шаклланган давр. Ҳар даврда фарзанднинг шахсиятига энг катта натижадор ёки самарасиз таъсир кўрсатувчи фақат унинг ота-онаси ҳисобланади. (https://www.psychologos.ru/articles/view/intellektualnoe-razvitie-rebenka-dvoe-zn--teoriya-piazhe).

Олдиндан айтиб ўтиш керакки, тарбия, одоб-ахлоқ тамойиллари фақат оилада сингдириладиган муваффақиятли ҳаёт йўлбоши ва ҳамроҳларига боғлиқдир.

Замонавий оила психологиясида ота-оналар ва фарзандлар ўртасида муомала мувозанати ўзгариш тенденциясига эга бўлмоқда. Бунга таъсир қиладиган омиллар талайгина бўлиб, улар орасида фан ва техника тараққиёти, ахборотнинг сониялар ичида дунёни айланиб ўтиши ва тарқалаётган хабар ҳамда маълумотларнинг танқидий таснифланмаётганидадир. Яъни, бугун Интернет тармоғида тарқалаётган маълумотлар, Facebook мисолида, илм ва жаҳолат, дин ва уятсизлик бир лентада кетма-кет жойланмоқда.

Албатта, бу шахсий ғараз эмас, балки бизнес дейилиши мумкин, бироқ, бу “бизнес ёки олди-сотди” натижасида муайян миллат маънавияти хавф остида қолмоқда.

 Ўзбекистонда 2019 йил давомида 30 мингдан зиёд оила ажримлари қайд этилди ва бу рақамнинг аксарини ёш оилалар ташкил этади. Ажримларнинг асосий сабаблардан бири сифатида ёшлар мустақил ҳаётга тайёр эмасликларини келтириш мумкин. Ва бу сабаб ўз ичига кўпгина омилларни мужассам қилган жиддий сабаб эканини айтиш ўринли.

Ёш йигит ёки қиз мустақил ҳаётга қадам қўйишдан олдин, мустақил ҳаёт нима эканини, ҳар иккала томоннинг масъулият ва ҳақ-ҳуқуқларидан, оила муқаддас даргоҳ ва уни ҳар қандай йўллар билан асраш зарур эканини ота-оналар ўргатишга “вақтлари йўқ”.

Фарзанднинг кичиклигида тарбия оладиган айни дамларда ота эрталабдан кечгача тирикчилик деб, вақтида уйга келмаган, она эса, “уй ишлари билан овораман” деб, баъзан эса қўлидаги телефонидан ортолмай, тарбия боғча опасига, таълим ўқитувчисига ташлаб қўйилган, иккиламчи нарсага қарагандек қаралган.  Натижада, фарзанд учун ҳурматли одам ким дейилса, ё ўзи қидириб топган, ё танишиб олган “ака” ёки “опа”лари. Улар уни қаерга етаклашини тасаввур қилиш қийин эмас.

Бугун баъзи ота-оналар ўз фарзандларидан турли шикоятлар билан имом-домлаларимизга мурожаат қилмоқдалар. Аммо жавоби юқорида келтирилди.

Психология фани фарзандлардаги фаҳмлаш қобилияти ота-оналарникидан бир қадам олдинда эканини исботлади. Яъни янги авлод олдингилардан фаҳмлироқдир. Ҳакимларимизнинг юқорида айтилган насиҳатларидан келиб чиқсак, ўспирин ёшига кирган бола ё қизни уришсангиз - тасъир қилмайди, урсангиз - душман орттирасиз. Аммо, афсус, бу “ўзбекона” тарбия бериш усули хали ҳануз баъзиларимизда сақланиб қолмоқда.

2018-2019 йиллар давомида республика миқёсида 1 500 дан зиёдроқ ўз жонига қасд қилиш ҳолатлари қайд этилди. Аксари ёшлар ўртасида, уларнинг орасида энг кўпи қиз-хотинлар орасида экан. Бу эса улар ўртасида иффатини йўқотиш ҳолатлари натижасида ор қилиб, ўз жонига қасд қилмоқда.

Мактаб ўқувчилари ҳалигача мактабдан кейин уйга эмас, “Gameclub”га отишма ва уруш ўйинларни ўйнаш учун шошилмоқдалар.

Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳадислардан бирида: “Ҳар бир муслим ва муслимага илм олиш фарздир” дейилган бўлса, бошқа ҳадисда: “Авлодларингизга сузишни, отишни ва от минишни ўргатинглар”, яна бир ҳадисда эса “Ёзишни, сузишни ва отишни ўргатиш фарзанднинг ота-онадаги ҳаққидир” дейилди. Бу ҳадис оддийгина ҳақиқатни очиб бермоқда: ўсиб келаётган фарзандни интеллектуал ва жисмонан ривожлантириш лозим. Уни илм олишини таъминлаш ва спорт билан шуғуллантириш керак.

Юқорида келтирилган оят, ҳадис ва ҳакимларнинг насиҳатларидан келиб чиқиб, фарзанднинг том маънода камолотга эришиши ота-онанинг масъулияти ва мажбуриятидадир.

Ёшларимиз ҳаётда жиддий хатога йўл қўяр эканлар, жамиятда ўз ўринларини тополмай қолсалар оқибати салбий, аммо унинг сабаби ота-онанинг тарбиясидадир.

Ш.Хамдамов

Тошкент шаҳар “Тўра бува”

масжиди имом-хатиби

 “Маданият” ибораси юксак тараққиёт, одоб-ахлоқнинг юқори даражаси маъноларида ишлатилади. Лекин бу миллийлик ассосида ҳар томонлама юксакликни ифода этадиган сўз олдига “оммавий” деган сўз қўшилса, мантиқий узвийлик давомида ахлоқий бузуқлик, қадрият ва анъаналарнинг маънавий негизларига беписанд муносабат, ҳатто асл миллий маданиятнинг емирилишига қаратилган таҳдид ҳисобланади.

Бугунги кунга келиб, ахборот ҳамда ахборот майдони - дунёни бошқарувчи омиллардан бирига айлангани боис, у “оммавий маданият” тарафдорлари томонидан фаол фойдаланиб келинмоқда.

Оммавий маданият ёшларни ўзбошимчалик ва ахлоқсизликка чақирса, кейинчалик умумий оммага мослаштириб, шахсни худбинлик ва яшаб турган жамиятда қарор топган қадриятларга беписандлик қилишга олиб келади. Натижада, миллий ва диний қадрият, дунёқараш ва бошқа шу каби инсон маънавияти учун ўта муҳим бўлган ҳисс ва туйғуларга путур етказади. Маълумки, маънавиятсиз, миллий туйғуси бўлмаган шахс эса ҳамма нарсага тайёр бўлади.

Бугунги кунда аксар инсонлар ахборотни Интернетдан олади, бу эса ёш авлод тарбиясининг манбаси Интернет тармоғи бўлиб хизмат қилмоқда. Ёшларимиз китоб ўқишга тоқати бўлмай қолмоқда. Бу эса китобхонлик маданиятининг бузилишига олиб келади. Аммо Интернет тармоғида куну-тун ўтиришга тайёр, ҳатто тармоқ узилганда шахснинг ҳаловати бузилиши кузатилмоқда. Натижада унда интернетга қарамлиги вужудга келади ва жамиятдаги аслий ўрни, масъулияти ва ҳақлари ҳам унутилиши хавфи мавжуд. Аммо Интернет тармоғи орқали унга таъсир қилувчи кучлар ўз мақсадига эришишлари эҳтимоли тобора кучаяди.

Шунингдек, ёшларимиз ота-оналарининг насиҳатларини қабул қилмаслик ҳолига келади ва уларга: “сиз замондан ортда қолгансиз” деб айтади. Манқуртга айланиб, илму-маърифатдан узоқлашади. Кучга тўлиб, ақли расо бўладиган ёшда оммавий маданиятни экспорт қилаётганлар каби оила муқаддаслиги, ота-она эҳтироми каби ахлоқ меъёрларидан узоқлашади ва фақат ўз кўнгилхушлиги учун яшайди. Баъзилар эса келажакдаоила бахтидан ҳам воз кечишга тайёр бўлиб, ота-онасини қариялар уйига топширишдан ҳам ор қилмайди. Ҳамият ва ғурур каби ҳиссиётлардан мосуво бўлиб қолади. Бугунги кунда баъзи ёшларимиз нима учун ота-она ва ўқитувчиларига қулоқ солмайди? Сабаб, ота-она тарбияда ўз ўрнини бой бериб қўйгани ва фарзандларни ташқи таъсирлар гирдобига ташлаб қўйишидадир. Ушбу шароитда таълим-тарбияга алоҳида эътибор кучайтирилиши замон талаби бўлмоқда.

Бугун юртимизда муҳтарам Президентимиз ташаббуси билан ёшлар ўртасида китобхонликка тарғиб қилинаётгани, ҳамда таълим соҳасида олиб борилаётган ислоҳотлар миллатимизни маърифатпарвар бўлиши учун қаратилган бўлиб, ўз самарасини беради деган ишонч мавжуд.

Китоб ва илмга ошно бўлган ёшларимиз ҳеч қандай ташқи таъсирга тушмайдилар, чунки улар ўз олдиларига қўйган мақсадларига эришиш учун бор кучларини бериб изланадилар. Илмли ва маърифатли халқ маънави ва моддий камчиликларга йўл қўймайди. Бунинг мисолини Япония тимсолида кўриш мумкин. Таълимга жуда катта эътибор берган бу халқ табиий бойликларсиз ҳам ҳозирда дуёнинг тараққий топган, илғор ва бой давлатларидан биридир.

Оммавий маданиятнинг зарарларидан ёшларимизни ҳимоя қилиш учун аввало ахборотдан фойдаланиш маданиятини шакллантиришимиз, ҳар бир нарсани меъёрига амал қилишга ўргатишимиз, олимларимиз ва қаҳрамонларимизга муҳаббат ҳосил қилиб, уларга эргашиш малакасини ҳосил қилишимиз зарур. Оммавий маданиятнинг хатарларидан яна бири баъзи ёшлар моддий бойликка эришиш йўлида барча нарсани қурбон қилишга тайёр эканлигидадир. Маънавий бўшлиқ моддий бойликка ҳирс қўйиш билан тўлдирилган кишилар ота-она ва ака-укалар ўртасида меҳр ва оқибат ришталари узилса ҳам бойликка етишни, мерос талашишни мақсад қилиб оладилар. Яна бир хатар эса ёшларимизни яшашда тарзида, кундалик юриш-туришда, гапиришда ва ҳатто исм қўйишдир. Менталитетимизга ёт бўлган халқларга тақлид қилишларидир. Бизнинг шарқона маданиятимиз кўп жиҳатдан ўз афзалликларга эгадир. Бу маданият бутун дунёнинг маданиятига ўзининг салмоқли ҳиссасини қўшиб келган эмасми? Албатта, ҳаммада бўлгани каби, бизда ҳам бу борада камчилигимиз йўқ эмас, у ҳам бўлса, бой маданиятимизни, илмий меросимизни тараннум қилмаётганимиздадир, тарғиб этмаётганимизда.

Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, барча камчиликларни бартараф этувчи кучимиз - динимиз ва аждодларимиз босиб ўтган ҳаёт йўлидир. Тарихда аждод уламоларимиз диний ҳам дунёвий илм-фанда дунё хақларига устозлик қилганлари маълум. Шу асосда миллатимиз маънавияти юксак халққа айландик. Бугунги кунда эса, ушбу асос давлатимизни ҳар томонлама ривожланиши, қудрати ошишида хизмат қилади. Зеро илоҳий калом Қуръони карим ҳам инсониятга биринчи қилган хитоби “Ўқи” деган буйруқ эди. 

“Мир Араб” ўрта махсус 

ислом билим юрти мударриси,

Абу Ҳафс Кабир масжиди 

Имом-хатиби А Абдуллаев

Албатта, бандага бериладиган мусибат бекордан бекорга бўлмайди. Аллоҳ беҳуда бир иш қилиш айбидан пок зотдир. Инсоннинг бошига тушадиган кўргуликлар қилган гуноҳлари сабаблидир.

Аллоҳ таоло Қуръони Каримда шундай деб марҳамат қилган:

وَمَا أَصَابَكُم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَن كَثِيرٍ

“Сизга қайси бир мусибат етса, бас, ўз қўлингиз қилган касбдандир ва У зот кўпини афв қилур”. (Инсоннинг ўзидан ўтмаса, унга бирор мусибат етмайди. Лекин ўта меҳрибон бўлган Аллоҳ бандасини ҳар бир гуноҳи учун мусибатга дучор қилавермайди, фақат баъзиси учунгина мусибатга дучор қилади, кўпини кечириб юборади. Агар Аллоҳ таоло инсонни ҳар бир айби учун мусибатга учратадиган бўлса, инсон дарҳол ҳалокатга юз тутар эди.) (Шуро сураси, 30-оят).

Салафи солиҳлар, агар аёллари итоатсизлик қилса, дарҳол истиғфор айтишар экан.

Ҳукамолардан бирлари шундай деган: “Мен қилган гуноҳимнинг таъсирини хотинимда, фарзандларимда ва минадиган уловимда кўраман”.

Яъни гуноҳ қилсам хотиним қулоқ солмай қўяди, фарзандим қўпол муомала қилишни бошлайди, маркабим бузилаверади. Машиналаримиз ҳадеб бузилаверса, эҳтиёт қисмлардан айб топиб, устахонага чопавермасдан, ўзимизга ҳам бир қараб қўйишимиз, ўзимизни тафтиш қилишимиз керак экан. Бу донишманднинг сўзи ниҳоятда эътиборлидир.

Инсон ўзи билиб-билмай нимадир гуноҳ содир этади. Кейин унинг жазоси аёлидан, фарзандларидан қайтади. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам марҳамат қилдилар: “Оталарингизга яхшилик қилинглар. Фарзандларингиз ҳам сизларга яхшилик қилишади. Иффатли бўлинглар. Шунда аёлларингиз ҳам иффатли бўлишади”. Имом Табароний ривоят қилган.

Бу дунё қайтар дунё. Агар сиз отангизга яхшилик қилсангиз, сизга фарзандларингиздан зиёдаси билан қайтади. Бордию, отангизга ёмонлик қилсангиз, бу ҳам сизга болаларингиздан ортиғи билан қайтади.

Баъзи халқларда шундай мақол бор экан “Отангни урган қамчингни сақлаб қўй, болангга керак бўлади”.

Банданинг ризқидан бараканинг кетиши ҳам қилаётган гуноҳлари сабабли бўлади. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам муборак ҳадислардан бирида шундай деганлар:

“Яхшилик қилиш билан умр зиёда бўлади. Фақат дуо билан тақдир ўзгаради. Албатта инсон гуноҳ қилиши туфайли ризқидан маҳрум бўлади”.

Демак, яхшилик, солиҳ амаллар қилиш инсон умрининг зиёда бўлишига сабаб бўлар, агар тақдирнинг ўзгариши ёзиб қўйилган бўлса, у ҳам фақат дуо билан ўзгарар, ризқдан маҳрум бўлиш эса гуноҳ туфайли бўлар экан.

Инсон гуноҳи сабабли ўзини ёлғиз ҳис қилади. Киши гуноҳ қилгани сабабли одамлар орасида, оила даврасида бўлса ҳам ўзини ёлғиз ҳис қилади. Гуноҳ қилмайдиган одам йўқ, тавба қилмайдиган одам бор. Қанча кўп тавба қилсак, шунча гуноҳ қилмагандек бўлаверамиз. Ҳаётимизнинг хотиржам ва ширин бўлиши гуноҳ қилмаслигимизга боғлиқдир. Ҳозир кўпчилик ҳаётнинг фаровон бўлишини пулга тақайдиган бўлиб қолган. Кўп молу дунёга эга бўлган одамлар ҳам, агар гуноҳни кўп қилса, зўр яшай олмайди. Ва аксинча гуноҳни кам қилиб, истиғфорни кўп айтадиган киши фақир бўлса ҳам, зўр яшайди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам фақир бўлганлар. Саҳобаларнинг кўплари ҳам фақир бўлишган. Лекин ҳаётлари сокин, саодатли эди. Биз ҳам ҳаётимиз ширин бўлишини истасак, ибодатларни ўз вақтида адо этиб, қўлимиздан келганича яхшилик қилиб, гуноҳ-маъсиятлардан тийилайлик.

Интернет маълумотлари асосида Нозимжон Ҳошимжон тайёрлади