Аллоҳ таоло ҳар бир инсонга ўзига хос нуқтаи назарни берган. Бирининг қараши бошқасиникидан фарқ қилади. Бир соҳа мутахассисларининг қайсидир мавзу устида олиб борган изланишлари ҳам бир хил чиқмайди. Қолганлар эса соҳани тушунмагани боис мутахассислардан бирининг гапига киришдан бошқа чоралари қолмайди. Масалан, тиббиёт соҳасини олайлик. Бир шифокор ошқозондаги ҳазмсизлик касаллигига ўз изланиши бўйича даво топган бўлса, бошқаси уникидан ўзгача бир услубни фойдали деб билган. Лекин иккаласи ҳам ўша касалликни тузатади. Бу пайтда бемор нима қилиши керак? Касалига ўзича даво топа олишга ақли ва билими етмагандан кейин ўзи мурожаат қилган шифокорнинг тавсияларига кўнади, маъқуллайди, амал қилади. Лекин бемор нариги шифокорнинг услубини қоралаб, хатога чиқариши мантиқсизлик. Энди тиббиё билими йўқ у бемор икки шифокорнинг йўлини ҳам маъқул кўрмай, уларга шу мавзуда таъна-дашномлар бериб, ўзини ўзи янгича услубда даволашга киришиши, билмадим, буни нима дейиш мумкин?! Ўша бемор бошқаларни ҳам ўзининг йўлини тутишга чақириши, бу йўлдан юрмаганларни айблаши янада ажабланарли. Бундан ҳам ҳайратланарлиси, одамлар унинг кимлигини кўра-била туриб ортидан эргашишилари.

Юқорида мисол тарзида келтирганимиз амалда диндаги мужтаҳидларга нисбатан содир бўлаётган воқеликларга ҳам қўллаш мумкин. Бироқ, фарқи шундаки, дунё ишларида кейинги тадқиқотлар олдигисидан кўра дақиқ ва ишонарли бўлиши мумкин. Аммо, оят ва ҳадислардан ижтиҳод қилиш масаласи бунинг аксидир. Чунки асри саодатга яқин яшаган имомлар ижтиҳоди кейингиларникидан кўра пухта ва талабга жавоб беради. Лекин икки ишнинг туташ жойи бор. У ҳам бўлса, билмаган инсон билганга эргашмаслиги ва ўзи билмай ақли етмаган ишларни хатога чиқариб рад этиши нотўғрилигидир.

Имом Абу Ҳанифа ва у кишининг шогирдларига айримлар томонидан таъна-дашномлар қилинган. Улар Имом Абу Ҳанифа ҳадисни билмайди, унинг мазҳаби райъ ва қиёс устига қурилган, у ҳадисга хилоф қилади, қиёс ва райъ сабабидан ҳадисни тарк этади, дейишади. Ҳанафийлар Имом Абу Ҳанифа ва унинг шогирдлари мазҳабини қўллаб-қувватлаш учун ривоят қилиб келтирадиган барча ҳадислари заифлигини ҳам даъво қилишлари ҳам бор уларда. Уларнинг барча таъна-ю, даъволари ўрганиб чиқилса, асосини мана қуйидагилар ташкил қилади:

1) Имом Абу Ҳанифа ҳадис билмагани учун унинг мазҳаби қиёсга асосланган;

2) Имом Абу Ҳанифа қиёс туфайли ҳадисни тарк этади;

3) Ҳанафий уламолар мазҳабларини қувватлаш учун келтирган барча ҳадислари заиф.

Биринчи даъвони бекор эканига ҳанафий мазҳабини оят ва ҳадислар билан қувватлаб ёзилган китобларда батафсил жавоблар берилган. Чунки у китобларда зикр қилинган ҳар бир ҳадис қилинган таъналарга бирма-бир жавоб бўлад олади. “Эълоус Сунан” китоби бу бўйича энг кенг ёзилган китоб ҳисобланади. Сабаби, ундаги ҳадислар ҳанафий мазҳабини ҳадис ила исботлаш учун ёки ҳадисга мухолиф деган таънани мазҳабдан олиб ташлаш учун келтирилган. Умуман олганда, фиқҳнинг ҳар бир бобида Имом Абу Ҳанифанинг йўлини қўллаб-қувватлайдиган ҳадис бор. Имом Абу Ҳанифа ҳадисни билмаган, унинг мазҳаби райъ ва қиёсга асосланган, дейиш ҳанафий фиқҳ китобларидан хабарсиз кишининг гапи. Кундузини ҳис қилмаган кўзи ожиз инсоннинг ёруғликни инкор қилишидан не фойда?!

Айтишлари мумкин, Имом Абу Ҳанифа томонидан асосан фиқҳий масалаллар айтилган. Унинг мазҳабини қувватлаш учун келтирилган ҳадислар эса мазҳабга эргашган кейинги уламолардан нақл қилинган. У ҳадисларни Имом Абу Ҳанифа билмаган.

Жавоб шуки, Имом Абу Ҳанифанинг фиқҳий қарашлари ҳадисларга мос келгани ҳеч кимга сир эмас. Агар у киши уламолар келтирган ўша ҳадисларни билмаган бўлса, у ҳолда қандай қилиб мазҳаби у ҳадисларга тўғри келган. Демак, ҳадисни билиб, унинг асосида ҳукм қилганки, тўғри келган.

Майли, фараз қилайлик, Имом Абу Ҳанифа ҳадисни билмаган. Лекин шундай бўлсада, ижтиҳод қилаверган ва ижтиҳоди Пайғамбар алайҳиссаломнинг ҳадисларига мос чиқаверган. Мана шунинг ўзи бирор имомда топилмайдиган Имом Абу Ҳанифанинг ўзига хос бўлган буюк бир фазилат ва хислат аслида. Бунинг мисоли ҳазрат Умарнинг ҳаётларида бўлган. У зотнинг бир неча масалаларда қарашлари ваҳийга мос келган. Бу ҳазрат Умар учун буюк бир хислат ва фазилат бўлди. Энди минглаб масалаларда фикри, раъйи ваҳийга тўғри келадиган инсон ҳақида нима деб ўйлайсиз?!

Ислом умматининг Имом Абу Ҳанифадан бошқа бирор бир вакилида бундай фазилатни кўрганмисиз? Раъй қила туриб тўғри топишда бирор киши унга тенг кела олармикан? Ваҳий соҳиби Пайғамбар алайҳиссаломнинг раъйига Имом Абу Ҳанифанинг раъйи тўғри келган экан, ҳадиснинг санад ва матнларини ёд билмаслик нима зарар бор?

Мана, уларнинг гапларига таслим бўлиш фарази билан ҳам жавоб берилиб, ҳадисларни билмаган, деган таъна кетказилди. Аслида эса уларнинг гаплари ёлғон ва тўқимадан бошқа нарса эмас. Балки Имом Абу Ҳанифа Китоб ва Суннатни яхши билган имом, ўз илмида мужтаҳид, раъйида тўғри топувчи бўлган. Бунга ўз давридаги замондош уламолар, буюк аъёнлар шоҳид бўлишган, гувоҳлик беришган.

Абдулҳодий Ғиёс,

Тошкент Ислом институти катта ўқитувчиси.

Шайх Салоҳ Абулҳож ҳафизаҳуллоҳ

Муҳаммадали Каттабаев Ҳидоя ўрта махсус ислом билим юрти АРМ мудири

Бағрикенглик анъаналари қанчалик қадимий илдизларга эга бўлса, тоқатсизлик ва муросасизлик билан боғлиқ қарашлар ва ҳаракатларнинг илдизлари ҳам шунчалик қадимийдир. Мутаассиблик (фанатизм – французча «ибодат») унинг кенг тарқалган кўринишларидан биридир.

Машҳур тилшунос Ибн Манзур: “Таассуб” сўзи “асабият”дан олинган. “Асабият” бошқаларни ўзининг ота томонидан қариндошларига ёрдам беришга чақириш маъносини англатади. Бир гуруҳга нисбатан таассуб қилиш дегани ўша гуруҳ ёрдами учун жамланиш маъносини англатади, деб ёзади.

Луғат китобларида эса “мутаассиблик” қаттиққўллик, бир фикрда қаттиқ туриб олиш маъноларига ҳам далолат қилиши айтиб ўтилган. Истилоҳда эса, доим ўзини сўзсиз ҳақ деб билиб, фикрида қаттиқ туриб олиш, бошқа­ларни эса ноҳақ деб қараш таассубдир. Бу туйғу мутаассиб кишида ўзгани таҳқирлайдиган, унинг инсоний ҳақ-ҳуқуқларини эътироф этмайдиган муайян хатти-ҳаракатлар кўринишида акс этади. Бориб-бориб бу унинг та­биатига сингади.

Қисқача айтганда, мутаассиблик, гарчи далил кўриниб турган бўлса ҳам, бир томонга мойиллик туфайли ҳақни рад этишдир. Мутаассиблик ва фанатизм тушунчалари бир-бирига маънодош бўлиб, уларнинг акси бағрикенгликдир.

Мутаассибликнинг бир қанча турлари бор:

– диний мутаассиблик;

– ирқий мутаассиблик;

– қабилавий мутаассиблик;

– табақавий ёки ижтимоий мутаас­сиблик;

– фикрий мутаассиблик ва ҳоказо[1].

Мутаассиблик кенг маънода муайян ғояларнинг тўғри эканига қаттиқ ишониш, уларга муккасидан берилганликни, “ўзгалар” ва “ўзгача” қараш ва ғояларга муросасиз муносабатни ифодаловчи қарашлар ва хатти-ҳаракатларни англатади. Унинг хусусий кўринишларидан бири бўлган диний мутаасиблик эса ўз ақидасининг шак-шубҳасиз тўғрилигига ишониб, бошқа фирқа ва мазҳабларни бутунлай рад этган ҳолда уларни тан олмасликни билдиради.

Айни пайтда, диндаги муайян қоидаларни, ўринли ёки ўринсизлигидан қатъи назар, кўр-кўрона қўллаш ва мутлақлаштиришга интилиш, ўз ғояларини тарғиб этиш ва унда ифодаланган мақсадларга эришишда тушунтириш ва ишонтиришдан кўра муросасизлик, куч ишлатиш ва зўравонликка таяниш ҳам унга хос хусусиятлардан ҳисобланади. Мутаассиблик барча даврларда турли дин, мазҳаб ва йўналишлар орасида кескинлик, низо ва тўқнашувлар келиб чиқишига сабабчи бўлган[2].

Бугунги кунда ислом байроғи остида фаолият олиб бораётган, мутаассиб гуруҳларнинг аксарияти куч ишлатиш усулларини қўллаган ҳолда қонуний ҳокимиятга қарши кураш олиб бормокдалар. Диний таълимни ташкил этиш, турли жамоат ташкилотлари, мактаб, университетлар фаолиятида иштирок этиш, турли ижтимоий лойиҳаларни амалга ошириш, оммавий ахборот воситалари орқали тарғибот-ташвиқот ишларини олиб бориш ва шу йўл билан ҳокимиятга эришишга ҳаракат килишни даъво килаётган гуруҳлар ҳам охир-оқибатда жангариларни тайёрлайдиган инкубаторга айланиб колаётгани мутаассибликнинг зўравонликка асосланганини англашга ёрдам беради.

Мутаассиблик инсоннинг илмсизлиги ва жоҳиллигининг ҳосиласи, унинг ўзига хос шаклидир. Онги заҳарланган ва мутаассибга айланган кишилар ўзлари қилаётган ишларни тўғри деб ҳисоблаган ҳолда, ҳар кандай номакбул ишлардан ҳам бош тортмайдилар. Ваҳоланки, уларни бу йўлга бошлаган «раҳнамоларнинг» асл мақсади моҳиятан ғайриинсоний характерга эга.

Ҳар қандай жамият учун, қандай шаклда чиқишидан қатъи назар, мутаассибликнинг таҳдиди ақидапарастликка асосланган ғояларни ёйиш орқали давлатга, унинг раҳбарларига бўлган ишончни йўққа чиқаришга уринишда намоён бўлишини алоҳида қайд этиш лозим. Бунда диний асосда қарама-қаршиликни ва унинг оқибати сифатида ижтимоий парокандаликни юзага келтириш ғараз максадларга эришишнинг асосий шарти деб каралади.

Диний мутаассиблик икки кўринишда намоён бўлади. Биринчиси, бошқа динларга нисбатан мутаассиблик. Иккинчиси, динда мутаассибона ҳаракат қилишдир.

Аллоҳ таоло Қуръони каримда шундай марҳамат қилади: “Динга зўрлаб киритиш йўқ. Зеро, тўғри йўл залолатдан ажраб бўлди” (Бақара сураси: 256-оят). Уламолар бу оятни диний мутаассибликдан қайтарувчи далил сифатида келтирадилар.

Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам мусулмонларни бошқа дин вакилларига нисбатан бағрикенг бўлиш, уларнинг эътиқодини ҳурмат қилиш, ҳақларига риоя этишга буюрганлар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ким аҳли зиммага бирор заҳмат етказса, қиёмат куни мени ўзининг душмани сифатида кўради», деганлар[3].

Диний мутаассиблик давлатлараро муносабатларда чигалликлар, ўзаро тушунмовчиликларни келтириб чиқаришга замин яратиши билан ҳам хавфлидир. Кўп конфессиялилик шароитида ақидапарастлик ғоялари ривожи ва унга асосланган ҳаракатларнинг кучайиши цивилизациялараро қарама-қаршиликни кучайтиришга йўл очиши мумкинлигини ҳам алоҳида қайд этиш лозим.

Бобобек Абдураҳимов,

Самарканд шаҳар Қорабой Оқсоқол жоме масжиди имом-хатиби

3 декабрь – “Халқаро ногиронлар куни” муносабати билан Ўзбекистон мусулмонлари идораси таассаруфидаги олий ва ўрта махсус таълим муассасаларида бир қанча тадбирлар ва хайрия ишлари ташкил этилди.

Хусусан, Тошкент ислом институтида мазкур сана муносабати билан тадбир ўтказилди. Унда талабалар орасида жисмонан ногиронлиги бўлган йигитларга эҳтиёжи учун зарур бўлган маҳсулотлар тақдим этилди.

Шунингдек, Тошкент ислом институти раҳбарияти узоқ йиллардан буён Олий маъҳадда меҳнат қилиб келаётган фидойи ходим Баҳодир Нурмуҳаммедов хонадонига ташриф буюриб, ҳолидан хабар олдилар.

Бундай хайрли тадбирлар институт талаба қизлари ўртасида ҳам ташкил этилди. Улар пойтахтимиздаги 1-сонли “Мурувват” интернат уйига ташриф буюриб, ўз ҳисобларидан болажонларга кийим-кечак ва керакли маҳсулотлар харид қилиб уларга совға қилдилар. Ташриф давомида талабалар ногирон болаларга ўз меҳрларини аямаётган шифокор ва ходимларга ташаккур билдириб, Аллоҳ таолодан уларга ажру-савоблар сўраб дуо қилди.
Мана шундай савобли амаллар Бухоро вилояти "Жўйбори Калон" аёл-қизлар ўрта махсус ислом таълим муассасаси талабалари томонидан ҳам ташкил этилди. Улар Жўйбор маҳалласидаги ногирон болалари бор оилалар ҳолидан хабар олиб, хайрия ишларини амалга оширдилар.

“Хадичаи кубро” аёл-қизлар ўрта махсус ислом таълим муассасаси талабалари ҳам пойтахтимиздаги 1-сонли “Мурувват” интернат уйида бўлиб, болажонларни турли совғалар билан хурсанд қилдилар.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати