Инсонга берилган энг қадрли немат умрдир. Шу боис, уни ғанимат билиб, манфаатли ишларга сарфлашимиз зарур. Инсон умри чекланган. У маълум йил, ой, кун, соат, дақиқа ва лаҳзалардан иборат, холос. Лўнда қилиб айтганда, вақт ҳаёт демакдир. Ўтаётган ҳар бир сония, дақиқа, соат, кун умримизнинг қисмларидир. Ўтиб кетган вақтни ортга қайтариш иложи йўқ. Шундай экан, ўтаётган ҳар бир лаҳзамизни ғанимат билайлик, йўқса, зараримизга ишлайди. Зеро, салафи солиҳлар: “Вақт қилич кабидир. Агар сен уни кесмасанг, албатта, у сени кесади”, дейишган. У зотлар ҳамиша вақтларига аҳамиятли бўлиб, уни доимо яхшилик қилиш билан ўтказишар ва эртанги кунлари бугунгисидан кўра афзал бўлиши учун ҳаракат қилишарди. Шу эътибордан бўлса керак, улар қисқа умрлари давомида оламшумул ишларни қилишган. Улуғ зотларнинг ҳаёт йўлари доимо биз учун ибратдир. Бунинг янада самарали бўлиши учун қуйида у зотларнинг ҳаётидаги баъзи мисоллар билан танишсак мақсадга мувофиқ бўлади:

– Муҳаддис, фақиҳ Имом Нававий (раҳимаҳуллоҳ) ўзининг қисқа умри (40 йил) давомида 500 та китоб таълиф қилган.

– Муҳаддислар султони Имом Бухорий (раҳимаҳуллоҳ) илм сирлари билан қизиқиб, дунё кезиб, олтмиш мингдан зиёд ҳадис тўплаганида, эндигина 16 ёшдан ошганди. Шунингдек, у зотнинг қисқа 63 йиллик умри мобайнида амалга оширган ишлари бутун умрига таққос­ланса, 63 йилдан ҳам бир неча баробар ортади.

– Ибн Жавзий (раҳимаҳуллоҳ) оламдан ўтгач, барча илмий ишлари яшаган кунларига бўлин­га­нида, кунига 11 бетдан тўғри келган экан. Бу дегани, ҳаёти давомида тайёр ишни кўчириш эмас, балки ўзининг меҳнати билан ҳар куни 11 бетдан асар ёзи­ш керак. Албатта, буни бошидан ўтказган киши билади, жуда қийин, деярли иложи йўқ иш. У зот вафот этгач, кишилар қаламларининг тўпланган қирин­ди­сидан сув иситиб, у зотни ювишган.

– Имом Нававий (раҳимаҳуллоҳ) зикр қилишича, Курз ибн Вабра Қуръони каримни кечаси ҳам, кундузи ҳам тўрт марта, Ибн Идрис (раҳимаҳуллоҳ) эса уйида тўрт минг марта хатм қилган. Имом Шофи­ъий (раҳимаҳуллоҳ) Рамазонда олтмиш марта, Имом Бухорий эса ўттиз марта хатм қилган. Имом Аҳмад (раҳимаҳуллоҳ) кунда уч юз ракат намоз ўқир эканлар.

– Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу) кунда ўн икки минг марта, Холид ибн Марвон эса юз минг марта тасбеҳ айтар эди.

– Ҳозирда ҳам кунда Ихлос сурасини минг марта ўқийдиган, Қуръони каримни хатм қиладиган, ўн беш минг тасбеҳ айтадиган кишилар учрайди.

– Абу Талҳа Ансорий (раҳимаҳуллоҳ) қирқ йил рўза тутганлар. Ибн Мусаййиб (раҳимаҳуллоҳ) олтмиш маротаба ҳаж қилганлар. Имом Аҳмад (раҳимаҳуллоҳ) олтмиш ёшида минг масалага далил асосида фатво берганлар.

– Ибн Ҳазм (раҳимаҳуллоҳ)нинг барча китоблари ёниб кетади. Шунда у зот уларнинг ҳаммасини ёд­дан айтиб берганлар. Имом Қатода (раҳимаҳуллоҳ) бир туя китобни ёд олганлар. Имом Шаъбий (раҳимаҳуллоҳ): “Оқ нарсага ёзилган ҳар бир нарсани ёд олдим”, деганлари ривоят қилинади.

– Ҳиндистон диёрида яшаган ҳазрат Ашраф Али Таҳонавий (раҳимаҳуллоҳ) қисқа умри да­во­мида бир ярим минг китоб ёзадилар. Шунингдек, ўзидан кейин кўпгина муршид ва валий даражасига эришган шогирдлар ҳам қолдирганлар. Ана баракали, узоқ ва сермазмун умр.

– Имом Ибн Жарир Табарий Қуръони каримни 30 минг вароқ тафсир қилишни қасд қилиб, асҳобларига: “Қуръонни тафсир қилишда ҳаракат қилмай­сиз­ла­рми?”, деганида, улар: “Бу иш ниҳоясига етмасданоқ, умрлар ўтиб кетади”, дейишди. Шунда аллома тафсирларини 3 минг вароқ атрофида қисқартиради. Шунингдек, Одам (алайҳиссалом)дан бошлаб, ҳозиргача бўлган тарихни ҳам 30 минг вароқ ёзишни қасд қилганида, улар юқоридаги гапни такрорлашди. У зот: “Албатта, биз Аллоҳ­никимиз, ғайрат-интилиш ўлди” дея уни 3 минг вароққа қисқар­тирганлар. Имом Хатиб (раҳимаҳуллоҳ) Самсимий бундай деганини эшитадилар: “Ибн Жарир қирқ йил атрофида ҳар куни қирқ вароқ китоб ёзарди”. У зот (224–310 – 86 йил) ҳаёти давомида ёзиб қолдирган китоблари 358 минг вароқни ташкил қилади. Агар балоғатгача бўлган ёшини тахминан, 14 йил деб эътиборга олиб, уни 86 дан айирсак, 72 йил қолади. Шунда, у зот умрининг ҳар бир кунида 14 вароқдан китоб ёзгани келиб чиқади. Шундай қилиб, у зотнинг балоғат ёшидан ташқари, яъни 72 йил умрини 14 га кўпайтирсак, тасниф қилган китоблари мажмуаси келиб чиқади.

– Алишер Навоий ҳазратлари устози Лутфийни ҳайратга қолдириб, «Оразин ёпқоч» билан бошланувчи ғазалини ўқиганида, 11 ёшли ўткир саводи ва зеҳни билан кўпларни лол қилган оддийгина Алишербек деган болакай эди.

Уламоларимизнинг ҳаётида бундай мисоллар жуда кўпдир. Улар юқорида таъкидланганидек, вақт қадрига етганларидан шундай юксак мақомларга эришганлар. Шу туфайли илмнинг асл манбаи бизгача етиб келди. Алҳамдулиллоҳ, унинг нуридан баҳраманд бўлиб турибмиз. Кунлар ойларни, ойлар йилларни эргаштириб ўтаверади, умр эса тугаб бораверади!!! Шу боис, биз бу зоти бобаракотлардан ўрнак олишимиз лозим.

Арбоблар ҳаётида ҳам бундай ҳолатлар жуда кўп учрайди. Қуйида уларнинг айримлари билан танишамиз:

–  Соҳибқирон Амир Темур Мовароуннаҳрни мўғул хонлигидан озод қилиб, ягона марказлашган давлат тузиб, ўзаро урушларга барҳам бериш учун курашганида, эндигина 24 ёшга қадам қўйган эди.

– Заҳириддин Муҳаммад Бобур 5–6 ёшлигиданоқ от чоптирган, қилични маҳорат билан ўйната олган, камондан ўқ узишда чаққон ва мерган, шунингдек, отаси вафотидан сўнг подшоҳ бўлиб, Самарқанд тахтини эгаллаганида, атиги 12 ёшда эди.

– Бувиси (Бибихоним)ни ҳоли-жонига қўймай, унга фалак илмига доир савол­лар­ни тўхтовсиз берган, кўпроқ вақтини бобоси ва отасининг кутубхонасида ўтказ­ган, юлдузлар сирини билишга қизиққан Улуғбек ўша пайтда 5–6 ёшли бола эди.

– Форобий жуда ёшлигиданоқ тил ўрганиш билан шуғулланиб, умри давомида 70 дан ортиқ тилда мулоқот қила олган.

– Лермонтов 10 ёшида, Пушкин эса, 9 ёшида шеър ёзишни ўрганган.

– Моцарт музика чолғуларини чалишни ёшга тўлганидаёқ ўзлаштирган ва 3 ёшида даст­лабки аcарини ёзган.

Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, ҳар бир киши ўзига берилган қисқа умрни фойдали ишларга сарфлаши, илм олиши, ҳунар ўрганиши, тадбиркорлик, тижорат каби ҳалол касб-кор қилиши айни муддаодир. Мазкур мисоллардан ибрат олиб, ҳаётимизни гўзал ва мазмунли ўтказишга ҳаракат қилайлик, умрнинг қадрига етиб, турли беҳуда гап-сўз, ҳар хил асоссиз миш-миш, иғво ҳамда бўҳтондан йироқда бўлайлик. Шунда умримиз баракали бўлади, унинг ҳар лаҳзаси Аллоҳ рози бўладиган амаллар билан тўлади, инашоаллоҳ.

Толибжон ҚОДИРОВ
тайёрлади.

Буюк саҳобий Абу Мусо розияллоҳу анҳунинг тўлиқ исми Абдуллоҳ ибн Қайс ибн Сулайм ибн Ҳаззор ибн Ҳарб Ашъарий бўлиб, Яманда туғилган. Онаси Зобя бинти Ваҳб мусулмон бўлгач, Мадинада оламдан ўтган.

Машҳур саҳоба Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу ашъарийларнинг Мадинага келишларини шундай хотирлайди: "Бир куни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалам: "Эртага олдингизга Исломга сизлардан кўра кўнгли юмшоқроқ бўлган бир қавм келади", дедилар. Кўп ўтмай ашъарийлар келди. Уларнинг ичида Абу Мусо Ашъарий ҳам бор эди. Мадинага яқинлашганларида "Яқинда дўстларимиз Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ва унинг жамоаси билан кўришамиз..." дея шеър айтишарди. Етиб келишгач, қўл бериб кўришдилар. Улар қўл бериб саломлашишни жорий қилдилар..." (Имом Аҳмад ривояти).

Абу Мусо Ашъарий Мадинага келган куниданоқ Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам билан доимо бирга бўлишга интиларди. У зотнинг ҳар бир кўрсатмаларини астойдил бажарарди. Пайғамбар алайҳиссалом ҳам унинг бундай итоати ва муҳаббатини қадрлар: "Эй Аллоҳ, Абдуллоҳ ибн Қайснинг гуноҳларини кечиргин ва уни қиёмат куни мукаррам ўрин (жаннат)га киритгин", дея ҳаққига дуо қилардилар. Айниқса, Набий алайҳиссалом унинг ихлос билан қилаётган ибодатини кўриб қолсалар, жуда қувонардилар. Бурайда розияллоҳу анҳу бу ҳақда шундай ҳикоя қилади: "Бир кеча масжиддан чиқаётсам, Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам эшик олдида турган эканлар. Бу пайт ичкарида бир киши хушуъ билан намоз ўқиётган эди. У зот: "Эй Бурайда, уни риё қиляпти деб ўйлайсанми?" дедилар. Мен: "Аллоҳ ва Унинг Расули билади", дедим. Шунда у зот: "Йўқ, унинг ибодати риёдан холи, у кўп тавба-тазарру қилувчи мўмин бандадир. Унга Оли Довуднинг оҳангидан берилгандир", дедилар. Мен масжидга қайтиб кириб, эътибор бериб қарасам, намоз ўқиётган киши Абу Мусо экан. Унга бўлган воқеани айтиб бердим".

Дарҳақиқат, Абу Мусо бошқа саҳобалардан ширали овози билан ажралиб турарди. Пайғамбарлар ичида Довуд алайҳиссалом хушовозлиги билан машҳур бўлганлар. Ривоят қилишларича, у зот Тавротни тиловат қилганларида учиб кетаётган қушлар ҳам маҳлиё бўлиб тўхтаб қолар экан. Абу Мусо Ашъарий Қуръон тиловат қилганида эса унинг олдидан ўтиб кетаётган ҳар қандай инсон юришдан албатта тўхтаб, қироатини мароқ билан тингларди. Шу боис Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салам: "Унга Оли Довуднинг овозидан берилган", дея марҳамат қилганлар.

Умар розияллоҳу анҳу эса Абу Мусони кўрганларида ёнларига чақириб: "Эй Абу Мусо, Раббимизнинг каломидан тиловат қилиб, бизларни шавқлантир", дердилар.

Тобеинлардан Абу Усмон Наҳдий ушбу саҳобани шундай ёдга оларди: "Абу Мусонинг овозида санжда ҳам, танбурда ҳам, найда ҳам бўлмаган бир шира бор. У имомликка ўтган пайтлари гўзал қироатини кўпроқ эшитишни истаб Бақара сурасини ўқисайди, дердик".

У улкан илми, тинимсиз ибодати, тақвоси, ҳаёси ва зоҳидлиги билан танилган эди. Сафвон ибн Сулайм "Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам замонларида масжидда туриб Умар, Али, Муоз ва Абу Мусодан бошқа ҳеч ким фатво бермасди", деган. Машҳур тобеин Шаъбий эса: "Бу умматнинг қозилари Умар, Али, Зайд ва Абу Мусодир", деган. Асвад ибн Язид Абу Мусонинг Куфадалик даврини: "Куфада Али ва Абу Мусодан кўра олимроқ кишини кўрмадим", дея эслаган.

Абу Мусо катта илм захирасига эга бўлса-да, илм йўлида ҳамиша бардавом эди. Мадинага келди дегунча, Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳунинг илмий мажлисларига ошиқар, у зотнинг насиҳатларини эшитиб, қаттиқ таъсирланарди.

Ҳазрат Умар розияллоҳу анҳу халифалик даврларида Абу Мусо Ашъарийни шаръий илмлардан таълим бериш учун Басрага юбордилар. У зот Басрага келиб, ўзига хос илмий мактабга асос солди. Кўп вақтини Қуръони карим ва шаръий илмларни ўргатишга сарфлади. Ҳар гал намоздан сўнг инсонларга юзланиб, уларга бирма-бир Қуръон ўқитди. Йиллар ўтиб, тинимсиз ҳаракатлари самара бера бошлади. Басрада ҳам Қуръони каримни мукаммал ёд олган қорилар сони кўпайди. Халифа Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу тақдирлаш мақсадида Қуръон ҳофизларининг исмларини сўраганларида Абу Мусо Ашъарий Басранинг ўзида уч юздан ортиқ қори борлигини ёзиб юборган.

Шунингдек, Абу Мусо Ашъарий розияллоҳу анҳу Пайғамбар алайҳиссалом суннатларини ўрганиш ва ҳадисларни ривоят қилишга ҳам катта эътибор қаратган. Ундан Бурайда ибн Ҳусайб, Абу Умома Боҳилий, Абу Саид Худрий, Анас ибн Молик, Ториқ ибн Шиҳоб, Саид ибн Мусаййиб, Асвод ибн Язид, Абу Усмон Наҳдий, Абу Воил ва бошқа кўплаб саҳоба ва тобеинлар ҳадис ривоят қилганлар. Муҳаддис уламолар у  ривоят қилган 355 та ҳадисни ўз китобларига киритишган. илм эгаллаш ва унга амал қилишда бутун умматга гўзал ўрнак бўлган ушбу саҳобадан Аллоҳнинг Ўзи рози бўлсин.

Абдулатиф ТУРСУНОВ

Тошкент ислом институти ходими

Олимлар тадқиқот олиб боришларича, чумоли ўзига керакли бўлган дон ва уруғларни ер остига тўплаб, жамғарганидан кейин уни иккига бўлиб қўяди. Чунки дон ва уруғлик иккига бўлиб қўйилса, ҳар қанча ер унумдор бўлмасин у ўсиб чиқмайди. Лекин чумоли кашнич донини тўрт бўлакка бўлганини кўргач, олимлар таажжубга тушишди. Бу хусусда керакли тадқиқот олиб боргач қуйидаги нарсани кашф қилдилар. Кашнич дони агар иккига бўлинса ҳам ўсиб чиқаверар экан. Лекин тўрт бўлакка бўлинса ўсиб чиқмас экан. Чумолига бу нарсани таълим берган Аллоҳ ҳар қандай айб нуқсонлардан покдир.
«Парвардигоримиз барча нарсага ўз ҳилқатини – шаклини ато этиб, сўнгра (уни) тўғри йўлга солиб қўйган зотдир». (Тоҳа сураси, 50 оят)

Имон қушининг қанотлари қўрқув ва ражодир. Қурқув дейилганда, Аллоҳдан қўрқиш англанади. Аллоҳдан кўрқиш деганда эса, ҳаётимизнинг ҳар лаҳзасини У Зотнинг назорати остида ўтказиш ҳамда Аллоҳнинг қаҳҳор ва мутлақ ҳоким Зот эканини асло унутмаслик тушунилади. Зеро, бунинг оқибатида жаҳаннам азоби ва жаннатдан маҳрумлик изтироби ётади. 

Ражо деганда, Аллоҳнинг раҳматидан умидвор бўлиш тушунилади. Зотан, Аллоҳнинг фазлу карами ҳамда раҳматига кўз тикиб ибодат қилиш натижасида Аллоҳнинг розилигини топиб, жаҳаннам азобидан қутулиш ва жаннатга эришиш туйғуси ётади. Чунки Аллоҳ таоло бандаларига меҳрибон Зотдир.

Мўмин учун қўрқув ва ражо, худди қушнинг икки қаноти сингаридир. Қанотлар парранданинг парвозини ҳосил қиладиган асосий воситадир. Зеро, қуш шу икки парсиз ёки унинг бирисиз учолмайди, балки мувозанат сақлангандагина енгил учади. Демак, қушнинг парвоз қилиши учун қанотлар қанчалик аҳамият касб этса, мўминнинг саодатга эришиши учун хавф ва ражо шунчалик муҳимдир. Нақшбандия тариқатининг буюк шайхларидан ҳазрат Амир Кулол (қаддасаллоҳу сирраҳ) хавфу ражо ҳақида бундай деганлар:

Мурғи имонро ду пар: хавфу ражост,

Мурғи бепарро паридан хатост.

(Мазмуни: “Имон қушида икки қанот бор: хавф ва ражо. Зеро, қанотсиз қуш учишга ярамайди”.) Ҳа, қанотсиз қуш ҳам, қанотларидан бири шикастланган ёки синган парранда ҳам учолмаслиги аниқ.

Мўмин кишининг қурқув ва ражо ўртасида яшаши шариат тарозисининг мувозанатли икки палласидир. Аллоҳ таолодан қўрқиш ва У Зотнинг фазлу карамидан умид қилиш, ҳар бир мусулмоннинг энг биринчи вазифаси ҳисобланади. Зеро, хавф ва ражоси бўлмаган кишининг эътиқодига путур етади. Чунки инсон қўрқув орқали гуноҳдан ўзини сақлайди. Натижада, қалбида Аллоҳга муҳаббат ҳосил бўлади. Бу муҳаббат уни Аллоҳнинг фазлу карамидан умид қилишга ундайди. Бу эса, банданинг ибодатларга ҳаваси ва рағбати ортишига сабабдир.

Мўмин киши умидсиз қўрқувга ва қўрқувсиз умидга тушмаслиги, балки шу иккиси орасида ҳаёт кечириши лозим. Мабодо булардан бири йўқолса, инсон ё ортиқча умидсизликка тушади, ёки қўрқувни унутади. Бунинг оқибати эса, аянчлидир. Шу боис, мўмин Аллоҳдан қўрқиб гуноҳлардан қочиши ва У Зотдан умид қилиб савобли ишларни бажариши лозим. Зотан, қўрқув ва умид орқали имонимиз қувватланади, эътиқодимиз тўғри шаклланади.

Қурқув ва умиди бор кишининг имони мустаҳкам бўлади. Зеро, улар бир-бирини тўлдиради. Аллоҳнинг қаҳридан қўрқмай раҳматидан умид қилиш бепарволик ва ғурурни юзага келтиради. Шунинг учун, ражода қўрқув бўлиши лозим. Зеро, қўрқувсиз ражо Аллоҳнинг раҳматидан ноумид бўлишга сабабдир. Қўрқувдан раҳмат, илм ва ризо ҳосил бўлади. Зеро, Ибн Масъуд (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бундай марҳамат қиладилар:

رأس الحكمة مخافة الله

“Ҳикматнинг боши Аллоҳдан қўрқишдир” (Имом Байҳақий ривояти).

Аллоҳ таоло барчамизни имонда, Исломда собитқадам қилиб, доимо хавф ва ражо ўртасида ҳаёт кечиришимизни насиб айласин. Омин!

Толибжон ҚОДИРОВ 
тайёрлади.