بسم الله الرحمن الرحيم

ИСЛОМДА АЁЛЛАР ҲУҚУҚИ

Муҳтарам жамоат! Бизнинг муқаддас Ислом динимизда ҳар бир инсоннинг жамиятда ўзига яраша ўрни ва ҳурмати бор эканлиги баён этилган. Ислом тарихига назар солсак, жоҳилиятда аёлларнинг деярли ҳуқуқлари бўлмаган. Улар нафақат меросдан маҳрум қилинган, балки ўзлари ҳам буюм сифатида меросхўрлар ўртасида тақсимланган. Аллоҳ таоло Қуръони каримда барча инсонлар, жинсидан қатъий назар, тенг эканини ва уларни бир жондан яратганини баён қилади:

يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً...

яъни: “Эй, одамлар! Сизларни бир жон (Одам)дан яратган ва ундан жуфти (Ҳавво)ни яратган ҳамда иккисидан кўп эркак ва аёлларни таратган Раббингиздан қўрқингиз!... ” (Нисо сураси 1-оят)

Аёллар Исломда она, опа-сингил, жуфти ҳалол ва қиз сифатида ҳурматланади. Улар мерос олади ва мерос қолдиради, никоҳда розилиги сўралади. Улар доим эркак қариндошлари таъминоти остида бўлишади. Қуръони каримнинг ўндан ортиқ сураларида ва кўплаб ҳадиси шарифларда аёлларга тегишли ҳукмлар мавжуд. Ҳатто Қуръони каримнинг катта сураларидан бири “Нисо” (“Аёллар”) деб номланган. Буларнинг ҳаммаси Ислом динида аёлларга бўлган юксак эътибордир.

Аёллар турли ибодат ва яхшиликлар учун савоб олишда ҳам эркаклар билан  баробардирлар. Бу ҳақида Аллоҳ таоло шундай деб марҳамат қилади:

 وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ  яъни: “Аллоҳ мўминлар ва мўминаларга остидан анҳорлар оқиб турадиган, мангу яшаладиган жаннат (боғ)ларидаги ёқимли масканларни ваъда қилди” (Тавба сураси 72-оят).

Аёл кишига Аллоҳ таоло икки масалада масъулият юклайди, бири – жуфти учун руҳий, маънавий хотиржамлик, сукунат бўлиш, иккинчиси – фарзанд дунёга келтириш ва унга ғамхўрлик қилиш машаққатлари. Шариатимизда шу залворли машаққатлар муқобилига бир нечта масалаларда аёлларнинг руҳий, жисмоний ҳолати эътиборга олиниб, уларга икром кўрсатилган, енгиллик берилган:

1. Ҳаётнинг турли жабҳаларидаги жавобгарлик масъулияти эркакка юклатилди, бу машаққатлардан аёллар озод қилиндилар. Бу ҳақда Қуръони каримда шундай дейилади:

  الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ...

яъни: “Эркаклар хотинлар устидан (оила бошлиғи сифатида доимий) қоим турувчилардир. Сабаб – Аллоҳ уларнинг айримлари (эркаклар)ни айримлари (аёллар)дан (баъзи хусусиятларда) ортиқ қилгани ва (эркаклар ўз оиласига) ўз мол-мулкларидан сарф қилиб туришларидир...” (Нисо сураси 34-оят).

2. Ислом аёлларни жума намози ва жамоатга ҳозир бўлишга буюрмади.
3. Гувоҳлик бериш масъулияти ҳам аёллар учун эркакларникидан икки баробар енгил қилинди. Қасос ва жиноятларда гувоҳлик бериш масъулиятини улардан соқит қилди. Лекин аёлларга хос масалаларда уларнинг гувоҳлиги комил ҳисобланади ва бу шариатимизнинг уларга катта ишонч билдиришидир.
4. Эри бор аёл рўзғорига харажат қилишга мажбур эмас. Бу – тўлиғича эрнинг вазифаси. Эр хотиннинг мулкига дахл қилмасдан маҳр беради, тўй қилади, уй-жой билан таъминлайди, хотин бола-чақасини парвариш қилади. Бу – ҳолат аёл учун молиявий имтиёздир.
5. Агар ҳамроҳ бўладиган маҳрами бўлмаса, аёлларга ҳаж фарз қилинмади.
6. Ким аёлга зино билан туҳмат қилса, Исломда унга жазо тайинланади.
7. Агар эр зулм қилса, хотинга хулуъ – талоқ (ажрашиш)ни талаб қилишга Исломда рухсат берилган.

Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам аёлларни камситишга чек қўйиш ва уларнинг жамиятдаги ўрнини англатиш учун умматларига етарлича кўрсатмалар берганлар. У Зот алайҳиссалом яратилиш жиҳатидан эркак ва аёлнинг асли бирлиги ҳақида шундай дейдилар:

﴿ إِنَّمَا النِّسَاءُ شَقَائِقُ الرِّجَالِ ﴾

(رواه الامام أبو داود عن عائشة رضي الله عنها)

яъни: “Албатта, аёллар – эркакларнинг туғишганлари” (Имом Абу Довуд ривоятлари).

Афсуски, ҳозиргача қиз фарзанд дунёга келса, хафа бўлиш, ўғил туғмадинг, деб хотинига зуғум ўтказиш ҳоллари кузатилмоқда. Ваҳоланки, Пайғамбаримиз алайҳиссалом бизга қиз фарзандларни чиройли таъминот қилиш, тарбиялаб, турмушга узатиш жаннатдаги олий мартабаларга сабаб бўлишини уқтирадилар:

 مَنْ عَالَ ابْنَتَيْنِ أَوْ ثَلَاثًا، أَوْ أُخْتَيْنِ أَوْ ثَلَاثًا، حَتَّى يَبِنَّ أَوْ يَمُوتَ عَنْهُنَّ كُنْتُ أَنَا وَهُوَ فِي الْجَنَّةِ كَهَاتَيْنِ - وَأَشَارَ بِاِصْبَعِهِ الْوُسْطَى وَالَّتِي تَلِيْهَا

(رواه الامام ابن ماجه عن أنس ـرضي الله عنه)

яъни: “Ким икки ёки уч қиз, ёки синглисига ғамхўрлик қилиб тарбияласа ва улар турмушга чиқиб кетсалар ёки ўша кишининг ўзи вафот этса, мен ва у жаннатда мана шундай бўламиз (деб, муборак ўрта ва кўрсатгич бармоқларига ишора қилдилар)” (Имом Ибн Можа ривоятлари).

Аёллардаги жисмоний заифлик қораланмайди. Чунки улар бунга айбдор эмас. Қалбларининг нозиклиги, ҳис-туйғуларининг кучлилиги эса, мўътадил бўлса, мақтовга лойиқдир. Бу нарса улардаги латофат ва гўзалликни зиёда қилади.

Пайғамбаримиз алайҳиссалом аёллардаги мана шу заифликни доим эътиборга олар ва уларни ҳимоя қилишга ҳарис эдилар. Ҳатто видолашув ҳажларидаги машҳур хутбада ҳам, аёлларга нисбатан яхши муносабатда бўлишни қайта-қайта васият қилдилар. У Зот алайҳиссалом аёлларига қўл кўтармадилар, уларга яхшилик қилишда умматга ибрат бўлдилар ва шу ишга тарғиб қилдилар:

 خَيْرُكُمْ خَيْرُكُمْ لِأَهْلِهِ، وَأَنَا خَيْرُكُمْ لِأَهْلِي 

(رواه  الامام الترمذي عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رضي الله عنهما)

яъни: “Яхшиларингиз – оила аҳлига яхши бўлганидир. Мен – аҳли аёлига энг яхшингизман” (Имом Термизий ривоятлари).

Аёллар Исломда она сифатида бениҳоя қадр топдилар. Қуръони каримда Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васалламнинг жуфти ҳалоллари Қиёматгача келадиган “мўминларнинг онаси”, деб эълон қилинди. Аллоҳ таолонинг розилиги ота-онанинг розилигига боғлиқлиги динимиз кўрсатмаларида таъкидланган. Ҳатто ҳадиси шарифларда яхшилик қилишни онадан бошлашга буюрилган.

Кунларнинг бирида Муовия ибн Жоҳима ас-Суламий разияллоҳу анҳу Пайғамбар алайҳиссалом ҳузурларига келиб: “Аллоҳ таоло йўлида жиҳод қилмоқчиман”, – деб рухсат сўрайди. Пайғамбаримиз алайҳисалом унинг онаси тириклигини билиб, онасига хизмат қилишни буюрадилар. Яна рухсат сўрайвергач, У Зот: “Барака топгур, волидангизнинг оёғига маҳкам ёпишинг, ўша ерда жаннат бор!” –  дейдилар (Имом Ибн Можа ривоятлари).

Динимизда киши ўзига ҳам, ўзгаларга ҳам зулм қилиши катта гуноҳлардан саналади. Хусусан, жуфти ҳалоли, умр йўлдоши ва фарзандларининг онасига жабр қилиш ундан ҳам ёмонроқдир. Бугунги кунда эркаклик ҳамиятини йўқотган баъзи кишилар жиддий бир сабабсиз ўз аёлини нафақасиз ва қаровсиз қолдирмоқдалар. На уларни хотин қилади, на талоғини бериб ажрашади. Бу билан эр Аллоҳ таоло берган оилавий хотиржамлик, жуфти ҳалол ва фарзанд каби бир қанча катта неъматларга ношукрлик қилган бўлади.

Баъзи номардлар очиқчасига: “Сени умрингни охиригача талоғингни бермай, аросатда қолдириб, қийнайман”, – деб пўписа қилади. Бу етмагандек, аслида ўзининг зиммасида бўлган – болаларининг нафақасини ҳам хотинининг бўйнига юклаб қўяди. Натижада аёл на эрли бўлмай, на эридан ажраша олмай, йиллар давомида сарсон-саргардон қолиб кетмоқда. Ожизаларнинг ҳақлари поймол бўлмоқда. Шуни таъкидлаб айтамизки, мана шу ҳолатда аёл гуноҳ йўлга кирса, зинога қўл урса, у билан бирга номард эр ҳам баб-баробар гуноҳкор бўлади.

Исломда аёлларнинг меҳнат қилиш ҳуқуқлари ҳақида тўхталадиган бўлсак, исломда аёл киши ўзининг латофатига мос равишда ишлашига таъқиқ йўқ, балки бу масала аёл, оила ва жамиятнинг манфаатларидан келиб чиқиб, ҳал қилинмоғи лозимлиги кўзда тутилган. Зеро, ислом аёлларнинг ҳурмат-эҳтиромини ўрнига қўйиб, аёллик жозибаларини сақлаб қолишлари, вазифаларини тўлиқ адо этиш орқали ўз жамияти, Ватани ва динига керакли хизматни адо этиш учун барча шароитни яратиб берган. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, ислом аёлларнинг қадр-қимматини ўз ўрнига қўйиб, ҳуқуқларини ҳимоя қилган.

Маълумки, ҳозирги кунда ҳам юртимизда аёлларнинг ўзларига муносиб ишлар билан таъминлаш, тадбиркорлик қилишлари учун шароит яратиш, маҳаллаларда “аёллар дафтари” очилиши ва бу бўйича ночор аёлларга ёрдам берилиши, ёлғиз аёлларга имтиёзли уйлар ажратилиши каби аёлларни қўллаб-қувватлаш ишлари олиб борилмоқда.

Шуниндек, аёллар эҳтироми учун бизни юртда ҳам 8-мартни халқаро хотин қизлар куни байрами сифатида белгиланган.  Шуни таъкидлашимиз лозимки, 8 март куни сабабли фақат шу кун билан чекланиш керак эмас, балки уларни доимо эъзозлаб, ҳурмат қилишимиз зарур бўлади.

Хулоса шуки, бундан 1 асрдан кўпроқ 8 март кунида аёлларни эъзозлаб, уларнинг ҳақ-ҳуқуқлари ҳимоя қилиб чиқилган бўлса, динимизнинг асосий манбаси Каломуллоҳда 14 асрдан зиёдроқ вақт аввал аёлни эъзозлаш илоҳий амр билан буюрилган. Шундай экан, аёл-қиз ва оналаримизни нафақат  бир кун, балки йил ўн икки ой эъзозлашимиз – динимиз талабидир.

Муҳтарам азизлар! Мавъизамиз давомида долзарб мавзулардан  бўлмиш фарзандларнинг моддий-маънавий таъминоти отанинг зиммасига вожиблиги ҳақида суҳбатлашамиз.

Кейинги пайтларда етимнинг бошини силаб, савоб топиш ўрнига оилалар бузилиб, тирик етимлар кўпайиб, ўз фарзандларини таъминламаётган ва ҳукуматимиз томонидан белгиланган алиментларни бермаётган оталар учрамоқда.

Хўш, мана шундай ҳолатда шариатимиз ҳукмларига кўра, болаларни ким таъминлаши керак? Болани ўзи билан олиб кетган онами ёки боладан ажралган отами? Бу ҳақда Аллоҳ таоло Қуръони каримда шундай деган:

 وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ

яъни: “...Уларни (оналарни) меъёрида озиқлантириш ва кийинтириш отанинг (эрнинг) зиммасидадир...” (Бақара сураси 233-оят). Бу оят талоқ оятларидан кейин келган бўлиб, оятда боланинг онаси ҳақида гап кетган бўлса ҳам (яъни талоқ қилинган хотин болани эмизиб тургани учун, эр уни едириб-ичириб, кийинтириб туради), бу ўринда болани таъминлаш кераклиги хотинни таъминлашдан ҳам кўра устунроқ туради.

“Мухтасарул виқоя” китобида: “Болаларнинг нафақаси отасининг зиммасида, унга ҳеч ким бу ишда шерик бўлмайди (яъни, ёрдам бермайди)”, – дейилади.

Демак, ҳозирги кунда тегишли ташкилотлар томонидан белгиланаётган нафақалар (алимент)дан ота бош тортиши жоиз эмас, балки боласини моддий ва маънавий жиҳатдан таъминлаш шаръан унинг бурчидир. Аллоҳ таоло барчамизни ўз зиммасидаги бурчларни тўлиқ бажарувчи бандаларидан қилсин!

Аллоҳ таоло юртимизни тинч, халқимизни фаровон бўлишини насиб этсин! Аёл-қизларимизни шариатимизда кўрсатилганидек эъзозлашимизда Аллоҳ таоло тавфиқ берсин! Омин!

Муҳтарам имом-домла! Келгуси жума маърузаси “Амалларнинг қабул бўлиш шартлари” мавзусида бўлади.

Ўзбекистон Республикаси Стратегик таҳлил ва истиқболни белгилаш олий мактаби кафедра мудири Баҳром Хўжанов Тошкент ислом институти талабалари учун “Замонавий геосиёсий жараёнлар ва ислом омили” мавзусида маъруза қилиб берди.

Ҳозирги замонда халқаро ва геосиёсий муносабатлар жуда мураккаб тус олган. Геосиёсатни тушиниш инсоният ва мамлакатларнинг ҳамжиҳатликда яшаши ва хавфсизлик борасидаги чораларини илмий усулда режалаштиришига ёрдам беради. Мутахассислар, ижтимоий-иқтисодий, экологик, демографик, ахборот, диний, маданий савиясига кўра фарқли мамлакатлар ўртасидаги алоқаларни тўғри таҳлил қилиши ҳамда мамлакатларнинг ўзаро муносатларини холисона баҳолай олиши лозим.

Шунинг учун ҳам талабалар билан ўтказиладиган илмий суҳбатлар сиёсий тафаккурни ривожлантиришда катта аҳамият касб этади. Бу омил юртимиз манфаати ва келажакдаги истиқболли халқаро режаларни амалга оширишда давлатлар сиёсатидан бохабар бўлишга сабаб бўлади.
Б.Хўжанов ўз маърузасида ислом оламида рўй бераётган геосиёсий жараёнлар ҳақида зарур маълумотлар берди. Бундан ташқари, мусулмон мамлакатларининг сиёсий, иқтисодий ва ҳарбий салоҳиятининг ютуқ ва камчиликларини фактлар асосида таҳлил қилиб берди. Мазкур маъруза талабаларда катта қизиқиш уйғотди. Албатта, ҳар бир илмни ўз мутахассисидан ўрганиш жуда муҳим бўлиб, натижада катта манфаатлар хосил бўлади. Илмий учрашувлар ёшлар ўртасида кўпроқ ўтказилиши керак. Чунки, мана шундай суҳбатлар уларнинг турли хил ғаразли ғоя ва мафкуралардан асрашда бирламчи рол ўйнаши ҳеч кимга сир эмас.

Тошкент ислом институти

4-курс талабаси Аллаберганов Аллаберган

У киши Абу Абдуллоҳ Аҳмад ибн Ҳанбал ибн Ҳилол ибн Асад аш-Шайбоний ал-Марвазий, сўнгра ал-Боғдодийдирлар. Оналари Марв шаҳридан у кишига ҳомиладорлик вақтларида чиққанлар ва 164 ҳижрий йилда Боғдодда туғилганлар, шу ерда вояга етганлар.

Имом Аҳмад ибн Ҳанбал раҳимаҳуллоҳ суннатни жамлашга ва уни ёд олишга бутун вужудлари билан киришдилар, натижада ўз асрининг муҳаддисларининг имомига айландилар. У киши Кўфа, Басра, Макка, Мадина, Шом ва Яманда бўлганлар. Ҳадисларни Ҳошим, Иброҳим ибн Саъд, Суфён ибн Уяйна ва бошқалардан ривоят қилганлар. Фиқҳни Имом Шофеъийдан у киши Боғдодга келган вақтларида олганлар. Шофеъийнинг бағдодлик шогирдлари ичида энг каттаси бўлганлар, сўнгра ўзлари мустақил тарзда мужтаҳид бўлганлар.

Имом Аҳмад ибн Ҳанбал ўз яқинлари орасида суннати набавияни ёдлаш, уни тўқима ҳадислардан тозалаш ва уларни жамлаш билан кўзга ташландилар. Бунинг далили сифатида қирқ мингдан зиёд ҳадисни ўз ичига олган “Ал-Муснад” китобларини кўришимиз мумкин. Аҳмад ибн Ҳанбал раҳимаҳуллоҳга бошқаларда бўлмаган қувваи ҳофиза берилган эди. Абу Заръа айтадилар: “Аҳмад ибн Ҳанбал вафот қилган куни мен у кишидан қолган китобларини чамалаб кўрсам, роппа-роса ўн икки ҳамл чиқди (бир ҳамл 249,6 кг.), мана шуларнинг ҳаммасини у киши ёддан билар эдилар. Аҳмад ибн Ҳанбалнинг ўғиллари Абдуллоҳ айтадилар: Отам менга: “Вакиънинг китобидан хоҳлаганингни танлаб ол ва ундаги хоҳлаган ҳадисни сўрагин, мен уни иснодини сенга айтиб бераман, ёки хоҳлаган иснодни сўрагин, мен ундаги ҳадисни айтиб бераман”, дедир эдилар. У киши ўз замонасининг ғоятда тақволи ва зоҳид кишиси эдилар. Имом Шофеъий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: “Мен Боғдоддан чиқиб кетдим ва ортимда Ибн Ҳанбалдан кўра фақиҳроқ, тақводорроқ, зоҳидроқ ва олимроқ киши қолмади”.

Аҳмад ибн Ҳанбал халифалар Маъмун, Муътасим ва Восиқ замонларида бошларидан кўп машаққатли синовларни ўтказдилар. У кишини Қуръонни махлуқ дейишга мажбурлашди, аммо у киши бундан бош тортдилар. Бу азоблар у кишини қатъиятликларини синдира олмади ва шу сабабли Ислом умматининг буюк йўлбошчисига айландилар. Агар Аҳмад Ибн Ҳанбал бирор киши ҳақида: “Бу жуда ёмон одам десалар, халойиқ у кишини ҳаттоки жанозасига ҳам бормас эди, агар бирор олим ҳақида: “Бу жуда ҳам яхши инсон”, десалар одамлар ҳам у олимни севиб ҳурмат қилишар эди.

Аҳмад ибн Ҳанбалнинг ўз эътиқодларига содиқ ва собит бўлишлари бошларига тушган ва мусулмонларнинг бошидаги ғам ташвишни бартараф бўлишига сабаб бўлди. Ибн ал-Мадиний айтадилар: “Аллоҳ таоло исломни икки киши билан қувватлантирди: биринчиси, араблар диндан қайтиб муртад бўлган кунда Абу Бакр Сиддиқ билан қувватлантирган бўлса, иккинчиси, Қуръонни махлуқ дейилган мусибатли кунда Аҳмад ибн Ҳанбал билан қувватлантирган.

Куръонни махлуқ демаганликлари учун Аҳмад ибн Ҳанбалга халифа Муътасим томонидан дарра урдирилган. Дарра урган ходим айтади: “Аллоҳга қасамки, Аҳмад ибн Ҳанбални урган даражада агар туяни урганимда у ўлган бўлар эди”. Аҳмад ибн Ҳанбалга дарра урилганидан кейин ўша даврда яшаган тариқат пешволаридан бўлмиш Бишр ал-Ҳофийга: “Сиз  Аҳмад гапирган гапларни гапира оласизми? дейишганда, у: “Йук, мен ундай қилишга қурбим етмайди, Аҳмад ҳозир пайғамбарларнинг мақомида турибди”, - деган.

Бир куни у кишини ёнларига Ал-Марвазий келдилар ва: “Эй устоз! улар Сизни калтаклашга олиб келишди, ахир Аллоҳ таоло Қуръонда “Ўзларингизни ўлдирмангиз!” деган-ку (яъни, ўзингизни ҳалокатга ташлаб калтак остида қолгандан кўра Қуръонни махлуқ деб қўяқолсангиз бўлмайдими?” - дедилар. Шунда Аҳмад ибн Ҳанбал ал-Марвазифга: “Ташқарига чиқиб  қара”, дедилар.  Ал-Марвазий айтадилар: “Ташқарига чиқиб халифанинг ҳовлисига қарасам, у ерда тумонат одам тўпланган бўлиб, ҳар бирининг қўлида қалам ва қоғоз бор эди. Мен улардан: “Нима қилаяпсизлар?” - деб сўрадим. Улар: “Биз Аҳмадни оғзидан чиқадиган гапни кутиб турибмиз, нима десалар, шуни ёзиб олмоқчимиз, - дейишди. Кейин мен Аҳмадни олдиларига бордим ва бўлиб ўтган гапни айтдим. Шунда менга қараб: “Эй ал-Марвазий, улар залолатдамилар?  Йуқ, ҳеч қачон, мен ўлсам ўламан, лекин уларни залолатга бошламайман”, - дедилар. Ал-Марвазий айтадилар: “Аҳмад Аллоҳни йўлида ўз жонини тиккан кишидир”.

Халифа Ал-Мутаваккил даврида мазкур синовларга барҳам берилди. Халифа томонидан Аҳмад ибн Ҳанбалга иззат-икром кўрсатилди, мол-дунё ҳадя қилинди. Лекин шунга қарамай Аҳмад ибн Ҳанбалга нисбатан Аллоҳ таоло банданинг жисмида ўрнашган, Аллоҳ таоло мужассам зот, Аллоҳ бирор бир жиҳатга мансуб, деган эътиқодни илгари суради каби туҳматлар давом этди. Ҳарфлар ва овозлар қадимдан мавжуддир, деган ақидани ҳам у кишига нисбат беришган. Лекин бу гапларнинг ҳаммаси ёлғон. Аҳмад ибн Ҳанбал бу масалаларда салаф уламоларининг мазҳабларидан юриб, масалаларни асл моҳиятини Аллоҳнинг ўзига ҳавола қиладилар, уни таъвил қилишдан (яъни, ўзларича маъно беришдан) тийиладилар. Масалан, “Истиво” (яъни қасд қилиш) “яд” (яъни қўл) ва “улув” (яъни олий бўлиш)ларни Аллоҳнинг сифатлари деб билиб, Аллоҳни ҳар қандай айбу-нуқсондан поклаш мақсадида уларнинг кайфиятларини номаълум деб эътиқод қилганлар.

ҲАНБАЛИЙ МАЗҲАБИНИНГ ТУЗИЛИШИ

Аҳмад ибн Ҳанбалнинг ижтиҳод усуллари Шофеъийнинг ижтиҳод усулларига жуда яқин. Чунки у киши фиқҳни Шофеъийдан олганлар.

Ибн ал-Қайюм ўзларининг “Аъломул муаққеъийн” китобларида айтадиларки: “Аҳмад ибн Ҳанбалнинг фатволари қуйидаги усулларга асосланган:

1. Насслар: Қуръон ва ҳадис. Агар Қуръон ёки ҳадис топсалар, ўша ўйича фатво берадилар, унга хилоф булган нарсага ҳам, унга хилоф сўзлаган кишига ҳам қарамайдилар. Шунинг учун Аҳмад ибн Ҳанбал ҳазрат Умарнинг Фотима бинт Қайс ривоят қилган ҳадисга хилоф тарзда гапирган гапларига қарамадилар. Шунингдек бирор амални, раъйни, қиёсни, саҳобийнинг гапини саҳиҳ ҳадисдан олдинга қўймаганлар. Саҳиҳ ҳадисдан олдинга қўйишга лойиқ бўлмаган нарсани ижмоъ деб даъво қилган кишиларни Имом Аҳмад ёлғончи деганлар.
2. Саҳобаларнинг фатволари. Агар бирор саҳобийнинг фатвосини топсалар ва унга мухолиф тарзда сўз гапирилмаган бўлса, ундан бошқасига ўтмас эдилар, лекин уни ижмоъ деб ҳам атамас эдилар ва бирор бир амални, раъйни ва қиёсни ундан олдинга қўймас эдилар.
3. Агар саҳобалар ихтилоф қилган бўлсалар, уларнинг гапларида Қуръон ва суннатга энг яқин бўлганини олар эдилар ва уларнинг сўзларидан четга чиқмас эдилар. Агар уларнинг сўзларидан ҳеч бирлариникини Қуръон ва суннатга мувофиқлигини аниқлай олмасалар бирор бир сўзни қатъий айтмай ихтилофни айтиб ўтиш билан кифояланар эдилар.
4. Агар монеълик пайдо бўлмаса мурсал ва заиф ҳадисларни олганлар. Аҳмад ибн Ҳанбалнинг наздларидаги “заиф”дан мурод “ботил” ёки “мункар” ёки ҳужжат қилишга ярамайдиган, ровийларнинг орасида муттаҳам бўлган ҳадислар эмас, балки у “саҳиҳ”, “ҳасан” каби истилоҳдаги “заиф” ҳадисларнинг бир туридир. У киши ҳадисларни “саҳиҳ”, “ҳасан” ва “заиф”ларга ажратмаганлар, балки “саҳиҳ” ва “зaиф”га бўлганлар. У кишининг наздларидаги “заиф”ни ўз тартиби бор. Агар бобда мана шу заифни рад қилувчи бирор бир асарни ёки саҳобийнинг гапини ёки унга хилоф бўлган ижмоъни топа олмасалар қиёсга қараганда мана шу заиф ҳадисга амал қилишни авлороқ билганлар.
5. Қиёс. Агар бирор ҳадис ёки саҳобийнинг гапи ёки мурсал ёки заиф ҳадис топа олмасалар қиёсга амал қилишни зарур деб билганлар. Агар ҳужжатлар бир-бирига қарама қарши келиб қолса бирор ҳукм чиқармай таваққуф қилар эдилар (ҳукм чиқармас эдилар). Салафлардан бирор бир асар собит бўлмаган масала хусусида фатво беришликдан тийилар эдилар. Муҳаддис бўлган фуқаҳоларгина, шу жумладан Имом Моликнинг шогирдларигина фатво беришликка ҳақли дер эдилар ва уларга далолат ҳам қилар эдилар. Ҳадисдан юз ўгирган кишиларнинг фатволарини қабул қилмас эдилар” (Ибн ал-Қайюмнинг гаплари тугади).

Имом Аҳмад ибн Ҳанбал раҳимаҳуллоҳ 241 ҳижрий йилда Бағдодда вафот қилдилар.

АҲМАД ИБН ХАНБАЛНИНГ ИЗДОШАРИНИ ОЗЛИГИ ВА УНИНГ САБАБИ

Аҳмад ибн Ҳанбалнинг мазҳабларини ўзига хос жиҳати шуки, асосан ривоятга маҳкам суянади, фатво беришда шариъат нусусларидан (яъни Қуръон ва суннат) ёки саҳобийлардан ворид булган нарсалардан четга чиқмайди. Аҳмад ибн Ҳанбал мазҳабларида ижтиҳодий масалаларда фикр билдириш ва қиёсга амал қилинганлигини камдан-кам учратиш мумкин. Бу ҳақда юқорида у кишининг мазҳабларини тузилиш усули бобида кўриб ўтдик.

Имом Аҳмад ва у кишидан кейин келган издошларини қиёсга кенг йўл бермаслиги иккинчи томондан уларда нусусларни ва саҳобаларнинг гапларини жамлашликка бўлган қизиқишларини ортишига сабаб бўлди. Бу эса, ўз-ўзидан фиқҳ билан шуғулланувчилар учун кенг йул очиб берди. Бу нарсаларни ҳозирги асримизда ҳам яққол кўришимиз мумкин. Чунки ҳозирги кунда исломий қонунларни ишлаб чиқувчи кишилар бирор бир масала ҳусусидa нaссга муҳтож бўлиб қолсалар ёки одамларни бирорта ишларини ҳал қилиб беришда қийинчиликка учраб қолсалар, дарҳол Имом Аҳмаднинг мазҳабларига мурожаат қилиб, ундан йўл ахтарадилар, яъни ундаги ривоятлардан фойдаланадилар. Масалан, бир лафз билан уч талоқ айтилганда бир талоқ тушиши борасида фатво бераётган шаръий маҳкамалар, фатво ҳайъатларининг далиллари асосан, Ҳанбалий мазҳаби уламоларидан бўлмиш Ибн Таймия ва Ибн ал-Қайюмнинг ривоятларига таянадилар.

Аҳмад ибн Ҳанбалнинг издошлари тўртинчи асрда Боғдодда жуда ҳам кўп бўлганлар, шунинг оқибатида улар куч-қувватларини ўз мазҳабларини кучайтиришга сарфладилар. Шaриатга  хилоф деб топган ҳар бир ишларида одамларга қарши чиқиб, дағаллик билан муомала қила бошладилар. Диндаги қаттиқкўлликларини қўллашликда омни хосдан ажратмадилар, балки устига устак Боғдоддаги Шофеъий мазҳабидаги кишиларга ҳам қарши чиқишгача бориб етдилар. Уларга азият етказишлиқда хаддан ошишлари натижасида Боғдодда одамларни ҳам, ҳокимларни ҳам дарғазаб қиладиган фитнани юзага келтирдилар. Оқибатда халифалар уларга қарши қўзғалдилар. Уларни тутган йўлларини ёмонладилар. Бошқаларга қарши қилаётган қаттиққулликларидан қайтмаганларига таҳдид қилдилар. Аҳмад ибн Ҳанбалнинг издошлари томонидан содир этилган бундай ҳаракатлар уларнинг жумуд, яъни фикр доиралари тор ва қотиб қолганлигидан далолат берар эди ва бу одамларни ундай кишилардан нафратланишларига сабаб бўлди.

Ўзларини Ҳанбалий мазҳабида эканлигини даъво қиладиган баъзи кишилар томонидан билдириладиган фикрларда муташаддидлик (қаттиқлик) кайфияти сезилиб турганлиги учун мазҳабнинг асл моҳиятини тушуниб етмаган баъзи авом халқнинг назарида ҳозирги кунда ҳам ушбу мазҳабга нисбатан ўзига хос тушунча сақланиб қолган. Аслида эса, Аҳмад ибн Ҳанбалнинг мазҳаблари диндаги енгилликни ва ҳар қандай айбу-нуқсонлардан пок бўлган шариъатнинг ойнаси эканлигини ёрқин мисолидир. Мазҳабнинг имомининг ўзи унинг мазҳабига нисбатан айтилган гапларни ёлғон эканлигига кафилдир.

Аҳмад ибн Ҳанбалнинг мазҳабларига эргашувчиларнинг озлигига яна бир сабаб, Муҳаммад ибн Саъуд даврига қадар бу мазҳабга бирорта ҳам ҳукумат тақлид қилмаган. Айюбийлар ҳукумати Мисрда Шофеъий мазҳабини тарқатишга хизмат қилгани каби, Ҳанбалий мазҳабини ривожланишига бирорта ҳам ҳукумат хисса қўшмаган. Шу тариқа бу мазҳаб Ислом диёрларида жуда ҳам тор доирада, унга эргашувчиларнинг сони озлигича қолаверган. Ниҳоят, Ҳижозда Саудия ҳукумати барпо бўлганидан кейингина баъзи сиёсий омиллар сабаб бу мазҳаб ўша ерда қарор топди.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси

раисининг биринчи ўринбосари

Ҳомиджон Ишматбеков

"Ўзбекистон" радиоканали

"Зиё" медиа маркази

“Имом Бухорий ўгитлари” радио эшиттириши
Дастур меҳмони: Аброр АЛИМОВ,
Тошкент шаҳар “Ҳувайдо” жоме масжиди имом-хатиби

Ўзбекистон мусулмонлари идораси раиси, муфтий Усмонхон Алимов ҳазратлари Тошкент шаҳар Мирзо Улуғбек туманидаги “Шайх Зиёвуддинхон” жоме масжидининг янги лойиҳаси билан танишдилар.

Қуръон тиловоти билан бошланган тадбирда Муфтий ҳазратлари ушбу лойиҳанинг хайрли ва баракали бўлишини сўраб дуои-хайрлар қилдилар, мутассаддиларга лойиҳа ва уни ҳар томонлама сифатли бажариш бўйича тавсия ва кўрсатмалар бердилар

Диний идоранинг масжидлар бўлими бошлиғи Муҳаммадназар Қаюмовнинг маълум қилишича, ушбу масжид сиғими тахминан 7000 намозхонга мўлжалланган. Бу ерда шайх Зиёвуддинхон ибн Эшонбобохон ҳазратлари фаолиятига оид маълумотлар акс этадиган алоҳида жой қилиш режалаштирилган.

– Масжиднинг янги биноси ўзгача лойиҳада барпо этилиши режалаштирилган, бундан намозхонларга ҳар томонлама қулайлик қилиш ва ортиқча зийнатлардан холи бўлиши кўзда тутилган, – дейди масжид имом-хатиби Эрдон домла Эсонов.

Келгуси йилларда битиши режа қилинган ушбу масжид мўмин-мусулмон халқимизга катта тухфа бўлади, иншааллоҳ.

Аллоҳ таоло ушбу хайрли ишнинг файзини зиёда айласин!

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати