بسم الله الرحمن الرحيم

الحَمْدُ للهِ رب العالمين وَالصَّلاَةُ وَالسَّلاَمَ عَلَى سَيِّدِنَا ونبينا مُحَمَّدٍ الأمين ، وَعَلَى آلِهِ وَصَحْبِهِ أجْمَعِينَ، أَمَّا بَعْدُ:

ҲАЛОЛ ТАДБИРКОР – ЭЛГА МАДАДКОР 

Муҳтарам жамоат! Динимизда ҳалол касб қилишга тарғиб қилинган бўлиб, танбаллик ва ишёқмаслик каби кишининг ўзига ҳамда жамиятига зарар келтирувчи иллатлардан қайтарилган.  Киши бировга муҳтож бўлмаслик учун меҳнат қилар экан, ҳам ўзининг инсонлик шарафини ҳимоя қилади, ҳам Яратганнинг амрига итоат этади. Зеро, Аллоҳ таоло Қуръони каримда касбу кор қилишга амр қилиб шундай деган:

هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَإِلَيْهِ النُّشُورُ

яъни: “У (Аллоҳ) сизларга Ерни хоксор (бўйсунувчи) қилиб қўйган зотдир. Бас, у (Ер)нинг ҳар томонида (саёҳат, тижорат ёки деҳқончилик қилиб) юраверингиз ва (Аллоҳнинг берган) ризқидан тановул қилингиз! (Қиёмат куни) тирилиб чиқиш Унинг ҳузуригадир” (Мулк сураси 15-оят).

Ҳалол ризқ йўлида қилинадиган саъй-ҳаракатлар учун улкан савоблар ваъда қилинган бўлиб, ҳатто бу нарса фарз даражасига кўтарилгандир. Бу ҳақда

Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам шундай деганлар:

"طَلَبُ كَسْبِ الْحَلاَلِ فَرِيْضَةٌ بَعْدَ الْفَرِيْضَةِ"

(رواه الإمام البيهقي عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ مَسْعُودٍ رضي الله عنه)

яъни: “Ҳалол касб қилиш фарздан кейинги фарздир” (Имом Байҳақий ривоятлари).

Имом Муҳаммад аш-Шайбоний илм талаб қилиш қандай фарз бўлса, ҳалол касб қилиш ҳам худди шундай фарздир, деганлар.

Мўмин киши ҳалол ризқ топиш ҳаракатида бўлганда, Аллоҳнинг амрига мувофиқ амал қилиши билан бирга Расулуллоҳ алайҳиссаломнинг кўрсатмаларига ҳам амал қилаётган шахс ҳисобланади. Зеро, Расули акрам саллаллоҳу алайҳи васаллам шундай марҳамат қилганлар:

"مَا أَكَلَ أَحَدٌ طَعَامًا قَطُّ خَيْرًا مِنْ أَنْ يَأْكُلَ مِنْ عَمَلِ يَدِهِ"

 (رواه الإمام ابن ماجه عَنِ الْمِقْدَامِ رَضِي اللَّه عَنْه)

яъни: “Киши ўз қўл меҳнати билан топганидан кўра яхшироқ ва покизароқ таом емайди” (Имом Ибн Можа ривоятлари).

Аллоҳга шукрлар бўлсинки, ҳозирги пайтда ҳукуматимиз томонидан  тадбиркорларимизга жуда кўп имкониятлар яратилмоқда. Мана шундай имкониятлардан унумли фойдаланиб, ҳалол ризқ талабида бўлсак,  ўзимиз ва ўзгаларни фаровон ҳаёт кечиришлари ҳамда мусулмон кишини иш билан таъминлаш ва уни ҳожатини чиқаришга сабабчи бўламиз, иншааллоҳ.  Чунки, мусулмон биродарининг қалбига хурсанчилик киргизиш Аллоҳнинг наздидаги энг афзал ва суюкли амалдир. Бу ҳақда Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам бундай деганлар:

أَحَبُّ الناسِ إلى اللهِ أنفعُهم للناسِ، وأَحَبُّ الأعمالِ إلى اللهِ عزَّ وجلَّ سرورٌ تُدخِلُه على مسلمٍ، تَكشِفُ عنه كُربةً، أو تقضِي عنه دَيْنًا، أو تَطرُدُ عنه جوعًا ، ولأَنْ أمشيَ مع أخٍ في حاجةٍ ؛ أَحَبُّ إليَّ من أن اعتكِفَ في هذا المسجدِ يعني مسجدَ المدينةِ شهرًا، ومن كظم غيظَه ولو شاء أن يُمضِيَه أمضاه؛ ملأ اللهُ قلبَه يومَ القيامةِ رِضًا، ومن مشى مع أخيه في حاجةٍ حتى يَقضِيَها له؛ ثبَّتَ اللهُ قدمَيه يومَ تَزِلُّ الأقدامُ

(رواه الإمام الطبراني عن ابن عمر رضي الله عنهما)

яъни: “Аллоҳга энг севимли банда одамларга кўпроқ манфаати тегадиганидир. Аллоҳ таолога энг маҳбуб амал мусулмоннинг қалбига хурсандчилик киргизишингиз, ундан ғам ташвишларини аритишингиз, зиммасидаги қарзини узиб беришингиз, очлигини кетказишингиздир. Мусулмон биродаримнинг ҳожатини чиқариш йўлида юришим Масжидун Набавийда бир ой эътикоф ўтиришимдан яхшироқдир. Ким ўч олишга қодир бўла туриб ғазабини ютса, Аллоҳ унинг қалбини қиёмат кунида ўзининг розилиги билан тўлдиради. Ким биродарининг ҳожати билан юриб, уни раво қилса, Аллоҳ қадамлар тоядиган кунда унинг қадамларини собит қилиб қўяди”  (Имом Табароний ривоятлари).

Мазкур ҳадисдан, модомики банда биродарининг ёрдамида бўлар экан, Аллоҳ таоло унинг ёрдамида эканлиги маълум бўлади.

Азизлар! Шуни унутмаслигимиз керакки, молу давлат берилган кимсаларнинг молларида камбағалларнинг ҳаққи бор. Ўша ҳақларни адо қилсалар уларга жаннат ваъда қилинган. Шундай экан, муҳтож кимсалар уларнинг олдига такрор-такрор боришларидан малолланмасинлар. Зеро, Аллоҳ азза ва жалла бошқа мусулмонларнинг ҳожатлари билан машғул бўлишлари учун уларга неъматлар ато қилгандир. Агар улар бу неъматнинг ҳаққини адо қилиб, ўз эгаларига топширсалар, Аллоҳ уларни неъмат ичра бардавом қилади ва барокатли қилади. Агар малоллансалар, Аллоҳ таоло улардан бу неъматини олиб қўяди, бошқа бандаларига беради. Бу ҳақда Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам шундай марҳамат қилганлар:

إِنَّ للهِ عِنْدَ أَقْوَامٍ نِعَمًا أَقَرَّهَا عِنْدَهُم مَا كَانُوا فِي حَوَائِجِ الْمُسْلِمِينَ مَا لَمْ يَمَلُّوهُمْ، فَإِذَا مَلُّوهُمْ

نَقَلَهَا اللهُ إِلَى غَيْرِهِمْ

(رواه الإمام الطبراني عن عَبْدِ اللهِ بْنِ عَمْرٍو رضي الله عنهما)

яъни: “Баъзи кишиларга Аллоҳ таоло неъмат ато қилганки, модомики улар мусулмонларнинг ҳожатини чиқаришда малолланмасалар, Аллоҳ таоло улардаги бу неъматни бардавом қилиб беради. Бордию, малолланадиган бўлсалар, улардаги неъматларни ўзгаларга ўтказиб юборади” (Имом Табароний ривоятлари).

Демак, Аллоҳ таоло кимни мусулмонларнинг ҳожатларини чиқаришга муяссар қилган бўлса, бу у киши учун катта бахт ва улкан шарафдир.

Шундай экан, бировга ёрдамимиз тегишидан хурсанд бўлишимиз ва мана шундай мартабани берган Аллоҳга доимо ҳамд айтиб, бу эзгу ишда пешқадам ва бардавом бўлишимиз керак. Бу ҳақда  Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам шундай деганлар:

" وَاللَّهُ فِي عَوْنِ الْعَبْدِ، مَا كَانَ الْعَبْدُ فِي عَوْنِ أَخِيهِ"

(رَوَاهُ الإِمَامُ التِّرْمِذِيُّ عن أبي هريرة رضي الله عنه)

яъни: “Модомики киши биродарини ёрдамида экан, Аллоҳ уни ёрдамидадир” (Имом Термизий ривоятлари).

Демак, ҳар бир тадбиркор қўни-қўшни, қавму қариндошлари ичида иш топа олмаётган кимсаларга ёрдам бериб, қўллаб-қувватлаб, иш билан таъминлаб, бола-чақасини ҳалол касб билан таъминлашига сабабчи бўлса, юқоридаги ажру савоб ва ваъдаларга эришади, иншааллоҳ.

Афсуски, бугунги кунимизда баъзилар томонидан содир бўлаётган тош-тарозудан уриб қолиш, шартнома ва ваъдага вафо қилмаслик, шубҳали ёки сифатсиз (халққа зарарли) маҳсулотларни сотиш, хизматни сифатли бажаришга аҳдлашиб, аҳдини бажармаслик, халққа зарур бўлган озиқ-овқат ва дори-дармонларнинг нархини асоссиз, сунъий равишда қиммат қилиш каби ишлар шариат чегарасидан чиқиш ва Аллоҳни ғазабига дучор бўлишдир. Ваҳоланки, Аллоҳ таоло саховатли, мард ва ўзгаларга фойдаси тегадиган кишиларни севади. Киши халққа фойда келтира олмаётган бўлса, ҳеч бўлмаса, зарари тегмай туришининг ўзи ҳам катта ёрдам! Мана шунинг ўзи тақво бўлади. Шунинг учун ҳам Имом Муҳаммад раҳматуллоҳи алайҳга тақво ҳақида бирорта китоб ёзиб беринг дейилганда: “Ана савдо-сотиқ ҳақида китоб ёзиб қўйибман-ку!”, – деган эканлар. Демак, кишининг тақвоси ўзаро олди-берди муомалаларида ва бандалар олдидаги ўзининг бурчларини ўтаётганда ҳам билинади.

Муҳтарам азизлар! Уламоларимиз тирикчилик учун касб-кор қилиш орқали мол топишни бир неча даража ва мартабаларга бўлганлар.

Биринчиси – фарз даража бўлиб, бу кишининг ўзи ва оиласининг зарурий эҳтиёжларини қондириш ҳамда қарзларини узишга етадиган миқдордаги маблағни топишдир.

Иккинчиси – мустаҳаб даража бўлиб, бу ўзининг эҳтиёжидан ташқари фақир-камбағалларга ҳам ёрдам бериш, дўст-ёр ва яқинларига мурувват кўрсатиш мақсадида мол-дунё орттиришга ҳаракат қилишдир. Ўзгаларга ёрдами тегадиган кишини Пайғамбаримиз  саллаллоҳу алайҳи васаллам мақтаб бундай деганлар:

"أَحَبُّ النَّاسِ إِلَى اللَّهِ أَنْفَعُهُمْ  لِلنَّاس"

(رواه الإمام الطبراني عَن ابْنِ عُمَر رضي الله عنهما)

яъни: “Одамларнинг ичида Аллоҳга энг маҳбуби одамларга кўпроқ манфаати етадиганидир (Имом Тобароний ривоятлари).

Учинчиси – мубоҳ даражадаги касбу кор. Бу фаровон ҳаёт кечириш учун зиёда мол орттирмоқ. Бу ҳам агар ҳалолдан бўлса жоиздир. Пайғамбаримиз  саллаллоҳу алайҳи васаллам бундай марҳамат қилганлар:

"مَنْ طَلَبَ الدُّنْيَا حَلالا اسْتِعْفَافًا عَنِ الْمَسْأَلَةِ  وَسَعْيًا عَلَى الْعِيَالِ وَتَعَطُّفًا عَلَى الْجَارِ  لَقِيَ اللَّهَ تَعَالَى وَوَجْهُهُ كَالْقَمَرِ لَيْلَةَ الْبَدْرِ"

(رواه الإمام البيهقي عَنْ أبِي هُرَيْرَةَ  رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ)

яъни: “Ким одамларнинг қўлига қарам бўлмаслик, оиласини боқиш ва қўни-қўшниларига мурувват қилиш  учун ҳалол мол-дунё талаб қилса, юзи тўлин ой каби порлаган ҳолда Аллоҳга йўлиқади” (Имом Байҳақий ривоятлари).

Тўртинчиси – макруҳ даража бўлиб, бу манманлик, кеккайиш, кибру ҳаво ва мақтаниш учун гарчи ҳалолдан бўлса ҳам мол-мулк топиш. Набий саллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар:

"وَمَنْ طَلَبَ الدُّنْيَا حَلالا مُفَاخِرًا مُرَائِيًا مُكَاثِرًا لَقِيَ اللَّهَ تَعَالَى وَهُوَ عَلَيْهِ غَضْبَانُ"

(رواه الإمام البيهقي عَنْ أبِي هُرَيْرَةَ  رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ)

яъни: “Ким мол-дунёни мақтаниш, кўз-кўз қилиш ва бошқалардан кўплиги билан фахрланиш учун талаб қилса, Аллоҳ таолога унга ғазаб қилган ҳолида йўлиқади” (Имом Байҳақий ривоятлари).

Эрта билан ҳалол ризқ топаман, шу орқали болаларимни боқаман, деган эзгу ва покиза ниятларда ишига йўл олган инсонга Аллоҳ ҳузурида улуғ ажрлар ёзилади. Шунинг учун Набий саллаллоҳу алайҳи васаллам бундай деганлар:

"مَنْ بَاتَ كَالًّا مِنْ طَلَبِ الْحَلالِ بَاتَ مَغْفُورًا لَهُ"

(رواه الإمام ابن عساكر عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُا)

яъни: “Ким ҳалол меҳнат қилиб, ҳориб чарчаган ҳолда ўрнига ётса, туни гуноҳлари кечирилган ҳолда ўтади” (Имом Ибн Асокир ривоятлари).

 Дарҳақиқат, ризқни берувчи Аллоҳ эканлигига ҳеч қандай шубҳа йўқ. Ризқни қанча миқдорда бериш Аллоҳ таолога ҳавола, банданинг вазифаси эса ҳаракат қилиш бўлади. Бу ҳақда Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилади:

قُلْ إِنَّ رَبِّي يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ لَهُ وَمَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ

وَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ  

(سورة سباء/39)

 яъни: “Айтинг: “Албатта, Раббим бандаларидан Ўзи хоҳлаганига ризқни кенг қилур ва (Ўзи хоҳлаганига ризқни) танг қилур. Бирор нарсани (муҳтожларга холис) эҳсон қилсангиз, бас, (Аллоҳ) унинг ўрнини тўлдирур. У ризқлантирувчиларнинг яхшисидир” (Сабаъ сураси, 39- оят).

Биз ниятимизни тўғри қилиб, Аллоҳ таолодан сўраб ҳалол касбу-ҳунар қилсак, берган ризқига шукрона қилсак, иншоаллоҳ, турмушимиз янада фаровон, юртимиз тинч, Осмонимиз мусаффо бўлади.

Аллоҳ таоло барча тадбиркорларимизнинг касбу корларига барака бериб, ҳалолдан ризқ-рўз топишни насиб айлаб, халқимиз турмушида фаровонликни янада зиёда айласин! Омин! 

Келаси жума маърузаси “Динимизда соғлом турмуш тарзига эътибор” ҳақида бўлади, иншааллоҳ.

У киши Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Идрис ибн Аббос ибн Усмон ибн Шофеъ Ҳошимий Муталлибий, Абду Манофнинг ўғли Мутталлибнинг авлодларидандир. У кишининг насаблари Абду Манофда Расулуллоҳнинг насаблари билан бирлашади. 150 ҳижрий йилда шомнинг Ғазза деган ерида туғилдилар. Ғазза Шофеъийнинг оталарининг асл ватани эмас, фақатгина оталари Идрис иш юзасидан Ғаззага келган ва шу ерда вафот этган. Ўғли Муҳаммад шу ерда туғилганлар. Икки йилдан сўнг оналари билан Маккага, ота-боболарининг шаҳрига қайтиб келганлар.

Маккада оналарининг бағрида етим ҳолда ўсдилар. Ёшлик чоғларидаёқ Қуръонни ёд олганлар. Кейин бодиядаги Ҳузайл деган жойга чиқиб кетдилар. У ернинг халқлари араблар ичида энг фасоҳатли гапирадиган кишилар эдилар. У ерда Шофеъий уларнинг кўпгина шеърларини ёдладилар. Бир қанча вақтдан кейин фасоҳат ва одобни ўрганиб, Маккага қайтиб келдилар. Макка муфтийси Муслим ибн Холид Занжийни устоз тутиб, у кишидан фиқҳни ўргандилар ва у киши Шофеъийга ўн беш ёшларидаёқ фатво беришликка изн бердилар. Кейин у ердан имом Моликнинг ҳузурларига бордилар. Буни Шофеъий ўзлари ривоят қиладилар: Мен Ҳузайлдан Маккага қайтганимдан кейин шеърлар, адабиётлар ва арабларнинг ҳаётлари ҳақидаги ривоятларни айтиб юрганимда Зубайдийлардан бўлган бир киши мени олдимдан ўтиб қолди ва менга: “Сендаги ушбу фасоҳат ва заковат билан бирга фиқҳ ҳам бўлса, жуда яхши бўлар эди-да”, деди. Мен унга: “Бугунги кунда фиқҳни ўрганишга лойиқ киши борми?” – сўрадим. У: “Ҳа, ушбу кундаги мусулмонларнинг бошлиғи Имом Молик бор”, деди. Бу гап мени кўнглимга ўтириб қолди. Имом Моликнинг “Муватто” китобларини ижарага олдим ва уни 9 кун ичида ёдлаб чиқдим. Кейин Имом Моликни олдиларига бордим. “Муватто”ни у кишидан ўқидим. Имом Молик Шофеъийнинг фаҳмига, ҳифзига тасаннолар айтдилар ва у кишига кетар вақтларида кўплаб ҳадислар айтиб бериб сийладилар.

Шофеъий ҳадисларни Имом Моликдан ташқари Суфён ибн Уяйна, Фузайл ибн Иёз, амакилари Муҳаммад ибн Шофеъий ва бошқалардан олганлар. Устозлари ибн Уяйна айтадилар: Шофеъий замонасининг энг фазилатли ёшларидандир. Аҳмад ибн Ҳанбал айтадилар: “Шофеъий Аллоҳни китоби ва Расулуллоҳнинг суннати бўйича одамларнинг ичида энг фақиҳроғи эдилар. Мен Шофеъий билан ўтирмагунимча ҳадиснинг носихидан мансухини ажрата олмас эдим”.

Шофеъий ёшлари улғайиб эркаклар қаторига қўшилганларидан кейин ризқ топиш учун иш қидиришга мажбур бўлдилар. У кишига Яман қозиси Мусъаб ибн Абдуллоҳ Қурайший ёрдам бердилар ва Яманда ишга жойладилар. У ерда яхши хулқ-атвор билан танилдилар. Сўнгра 184 ҳижрий йилда шиъа мазҳабини қабул қалганликда айбландилар, оқибатда Ямандан Ироққа сургун қилиндилар. Агар Аллоҳ таоло у кишининг жонларига Фазл ибн Робиъ билан оро бермаганида Шофеъий бу тўҳматчилар сабабидан кўпгина ёмонликларга учраган бўлар эдилар. У киши Шофеъийдан балоларни даф қилдилар ва у кишини айбсизликлари исботланди. Имом Шофеъий шиъа мазҳабига ўтганликлари ҳақида у кишига қилинаётган тўҳматни ўзларидан даф қилиш учун Хорун ар-Рашидга айтган гапларидан бири шуки: Мен “Рашид менинг жиянимнинг ўғли” деяётга кишини  ташлаб “Мен шиъаларнинг имомининг қулиман” деган кишини кетидан юраманми, – деганлар. Бу гап Рашиднинг кўнглига жуда ҳам кучли таъсир қилган, натижада у кишини қўйиб юборишликка ва ўз ишлари билан шуғулланаверишликларига буйруқ берган.

Ўша вақтда Шофеъий учун Ироқ уламоларининг илми билан танишишликка қулай фурсат юзага келди. У ерда Абу Ҳанифанинг шогирди Муҳаммад ибн Ҳасан аш-Шайбоний билан учрашдилар, Ироқ фуқаҳоларининг китобларини мутолаа қилдилар ва булардан ўрганганларини Ҳижозликлардан ўрганган нарсаларига қўшдилар. У киши билан Муҳаммад ибн Ҳасан ўрталарида мунозаралар бўлиб ўтган ва бу мунозаралар Рашидга етиб борганда у жуда хурсанд бўлган. Ана шу мунозаралардан бири шуки, у киши бир куни Муҳаммаднинг ҳузурларига кирдилар. Муҳаммад ибн Ҳасан оҳод (бир киши тарафидан ривоят қилинган) ҳадис билан Қуръоннинг ҳукмига қўшимча киритиш жоиз эмас, деб таъкидлар эдилар ва шу туфайли бир гувоҳ ва қасам билан ҳукм қиладиган Мадина аҳлларига таъна қилар эдилар. Чунки, бу тарзда ҳукм қилиш ҳукм икки эркак ёки бир эркак ва икки хотин гувоҳлигида бўлишлиги баён қилиб берган Аллоҳнинг китобига қўшимча қилиш демакдир. Шунда Шофеъий у кишига: Оҳод хабар билан Қуръоннинг ҳукмига қўшимча киритиш жоиз эмаслиги ҳақида сизда ҳужжат борми? – дедилар. Муҳаммад: “Ҳа”, деб жавоб бердилар. Шофеъий: Ундай бўлса нима учун Пайғамбар алайҳиссаломнинг “Меросхўрга васият қилинмайди” деган ҳадисларига биноан меросхўрга васият қилиш жоиз эмас, дедингиз. Ахир Аллоҳ таоло: “Бировингизга ўлим келган пайтида (ўзидан кейин) мол-дунё қолдираётган бўлса, адолат-тўғрилик билан ота-онага, қариндош-уруғга васият қилиниши фарз этилди” (Бақара сураси, 180-оят) демаганмиди – дедилар. Шунга ўхшаш бир қанча гапларни гапирганларида Муҳаммад индамай қолдилар. Шофеъийнинг китобларида бунга ўхшаш мунозаралар тўлиб-тошиб ётибди. Кейинчалик Шофеъий Маккага қайтдилар ва у ердаги уламолар билан ва у ерга бошқа юртлардан илм истаб ёки ҳаж учун келган уламолар билан фикр алмашдилар.

ШОФЕЪИЙНИНГ ҚАДИМГИ (ЭСКИ) МАЗҲАБЛАРИ

 Шофеъий 195 ҳижрий йилда Аминнинг халифалик даврида Ироққа яна келдилар. Бу гал у киши билан Ироқнинг кўпгина олимлари учрашдилар. У кишидан ўзларида бўлмаган ривоятларни ўргандилар, аҳли райъ йўлидаги баъзи нарсаларни тарк қилдилар. Шофеъий ўша вақтда ўзларининг “Ҳужжат” деб аталмиш китобларини тасниф қилдилар. У кишидан ҳадисларни Ироқлик шогирдларидан тўрт киши ривоят қилганлар, улар: Аҳмаб ибн Ҳанбал, Абу Савр, аз-Заъфароний ва ал-Каробийси бўлиб, буларнинг ичида ривоят қилиш бўйича энг кучлилари ал-Заъфаронийдирлар. Имом Шофеъий бу гал Ироқда икки йил турдилар, сўнгра яна Ҳижозга қайтдилар. Боғдодда у кишининг ҳурматлари ошиб, у ернинг кўпгина уламолари у кишининг йўлларини тутдилар. 198 ҳижрий йилда Ироққа учинчи марта келдилар. У ерда бир неча ой туриб, сўнгра Мисрга жўнаб кетдилар ва у ерда Абдуллоҳ ибн Абдулҳакамнинг ҳурматли меҳмони бўлдилар. Мисрликлар орасида Имом Моликнинг йўллари кенг тарқалган бўлиб, у ернинг кўпгина уламолари мана шу мазҳабни ушлаган эдилар. Имом Моликни ўз оғизларидан ҳадис эшитган ва уни ривоят қилган шогирдларидан тирик қолганлари Абдуллоҳ ибн Абдулҳакам ва Ашҳаб эдилар.

ШОФЕЪИЙНИНГ ЯНГИ МАЗҲАБЛАРИ

Мисрда Шофеъийнинг маҳоратлари ва сўзга усталиклари ортиб борди. Мисрлик шогирдларига янгича тартибда янги китобларни ёздирдилар. Бу китобларнинг мажмуасини “Ал-Умм” деган китоблари ўз ичига олади. Мана шу мазҳаб Мисрда ижтиҳодлари ўзгариши оқибатида тузилган янги мазҳабдир. Ижтиҳодларини ўзгаришига сабаб, у киши Мисрга келганларида ва у ердаги уламолар билан учрашганларида улардан ўзларидаги Ҳижоз ва Ироқдан эшитган ва кўрган нарсаларига хилоф бўлган ҳадис ва фиқҳни эшитдилар, одат ва ижтимоий ҳолатларини кўрдилар. Шу сабабли кўпгина масалаларда у кишининг ижтиҳодий қарашлари ўзгарди. Бу янги мазҳаб, деб танилди. Бу мазҳабнинг довруғи барча шаҳарларга тарқалди. У кишининг олдига Шомдан, Ямандан, Ироқдан ва бошқа кўплаб шаҳар ва қишлоқлардан одамлар у кишидан фиқҳни ўрганишлик учун, у кишидан ривоят қилиш учун, ўз оғизларидан китобларини эшитиш ва ўрганиш учун кела бошладилар. Шофеъий шу тарзда токи вафот қилгунларига қадар ўзларининг эски жомеъ масжидларида илмларини тарқатишлик билан машғул бўлдилар.

Шофеъий баланд овозда гапирадиган, гапларини чиройли тарзда баён қилиб бера оладиган, аниқ ҳужжат келтира оладиган, мантиқ жиҳатидан кучли киши эдилар. Сахийликда, шижоатда, райъларининг ўткирлигида, фаросатларининг соғломлигида ва чиройли ахлоқда юқори даражага эришган эдилар. Зоҳирий мазҳаби уламоларидан бўлган Довуд аз-Зоҳирий шундай дедилар: “Шофеий (Аллоҳ у кишини раҳмат қилсин) асар ёдлаган ва хабарларни ривоят қилувчи кишилар учун бир чироқ эдилар. Кимда ким, у кишини баёнларининг барортаси билан алоқадор бўлиб қолса (яъни ўрганса) ҳужжатлашадиган кишига айланиб қоларди”.

Робийъ айтадилар: “Агар Сизлар Шофеъийни кўрганларингизда эди, булар у кишининг китоблари эмас, деган бўлар эдингиз. Аллоҳга қасамки, у кишининг тиллари китобларидан кўра буюкроқ эди, у кишининг гаплари тил соҳасида ҳужжат ҳисобланар эди. Шу сабабли Ибн Ҳожиб ўз китобларида худди тилшунос олимлар: “бу Тамим қабиласининг тили, бу Робиъа қабиласининг тили” деб айтганларидек, бу Шофеъийнинг тили деганлар.

Тилшунослик соҳасида улуғ мартабага эришган ал-Асмаъий ҳам у кишидан Ҳузайлларнинг шеърини ўқиб ўтказдилар. Шофеъий араб насаблари, уларнинг кундалик турмуши ва аҳволлари илми бўйи ҳам юқори мартабага эришган эдилар. У кишини яхшигина шеърлари ҳам бор.

ШОФЕЪИЙ МАЗҲАБИНИНГ ТУЗИЛИШ УСУЛИ

Шофеъийнинг (Аллоҳ у кишини раҳмат қилсин) ижтиҳоддаги бошланғич манбаларини ўзларининг “Ал-Умм” китобларида шундай баён қиладилар: “Асл Қуръон ёки суннатдир. Агар улар бўлмаса, уларга қиёс қилинади. Агар Расуллуллоҳ (с.а.в.) дан ривоят қилинган ҳадисга етишиб қолинса ва у ҳадиснинг исноди ишончли бўлса яна шу ҳадисда тўхталинади. Ижмоъ ёлғиз киши томонидан ривоят қилинган хабардан ва ҳадиснинг зоҳирий маъносидан буюкроқдир. Агар ҳадиснинг маъноси бошқа маънога ҳам эҳтимол туғдирса, зоҳирига яқин бўлган маъно олдинга қўйилишга лойиқроқдир. Агар ҳадисларнинг маънолари бир хил бўлса иснод жиҳатидан ишончлироғи олдинга қўйилишга лойиқдир. Ибн Мусаййиб ривоят қилган “мунқотеъ” (яъни иснодида узилиш бўлган ҳадис) ҳадисдан бошқа “мунқотеъ” ҳадислар ҳужжат қилишга ярамайди. Асл манба бошқа асл манбага қиёс қилинмайди. Асл манбанинг ҳукми ҳақида :“нима учун ва қандай қилиб?” деб сўралмайди, балки фаръ (яъни асл манбадан чиқадиган бўлак) ҳақида: нима учун? деса бўлади. Агар фаръни аслга тўғри қиёс қилинса, демак у тўғри бўлади ва у ҳужжат бўла олади.

Шофеъий ишончли суннатга худди Қуръонга қарагандек назар билан қарайдилар. У иккисига ҳам эргашишликни вожиб деб биладилар. Абу Ҳанифа агар ҳадис оммага балоси тегадиган бўлса уни қабул қилишликда машҳур бўлишлигини шарт қилган бўлсалар, Шофеъий бундай ҳадисда машҳурликни шарт қилмадилар. Молик ҳадисни Мадина аҳолисининг амалига хилоф бўлмаслигини шарт қилган бўлсалар, Шофеъий буни ҳам шарт қилмайди, балки ҳадисда фақат ишончлиликни ва иснодларни узлуксиз бўлишинигина шарт қиладилар. Ишонарли бўлган оҳод ҳадисга амал қилишликни қаттиқ туриб ҳимоя қилдилар. Мана шу ҳимоялари туфайли юқори овозга эга бўлган аҳли ҳадисларнинг олдида катта обрўга эришдилар. Шунинг учун Боғдод аҳолиси у кишини “Носир ас – сунна” (яъни, суннатни ёрдамчиси) деб атадилар. Заъфароний айтадилар: Токи Шофеъий келгунича ҳадис соҳиблари уйқуда ётган эдилар. Шофеъий келиб уларни уйғотганидан кейингина уйқудан уйғондилар. Шу сабабли Шофеъий ўз асридаги катта тоифаларнинг қўллаб-қувватлашига сазовор бўлдилар. Мана шу у кишининг мазҳабларига ёрдам беришлигига ва тарқатилишига катта таъсир кўрсатди.

Шофеъий “мурсал” ҳадислар билан (яъни, тобеъий саҳобийни қолдириб, тўғридан тўғри пайғамбаримиздан ривоят қилган ҳадис) ҳужжат қилмаганлар. Фақатгина ишончлилигига иттифоқ бўлинган Ибн Мусаййибнинг мурсал ҳадисларини ҳужжат қилганлар. Шофеъий мурсал ҳадисларга таъна қилишда биринчи бўлган кишилардандир. Бунда у киши мурсал ҳадислар билан ҳужжат қилган Саурий, Моликий ва Ҳанафий уламоларига қарши турганлар.

Шунингдек, Шофеъий саҳобаларнинг айтган гапларини ҳам ҳужжат қилмаганлар. Чунки у гап саҳобанинг ўз ижтиҳоди бўлиши мумкин, ижтиҳод эса хатодан ҳоли бўлмайди. Шунингдек бирор-бир саҳобийни ёки ундан паст табақадаги кишини ёки бирор-бир шаҳар ёки минтақа аҳолисини тарк қилишлик билан ҳадисга зиён етиб қолмайди, деб санайдилар. Чунки бундай ҳолат эҳтимол ғафлат туфайли ёки ана шу ерини яхши ёдламаганлиги туфайли бўлиши мумкин. Кўпинча саҳобалар масалаларда ижтиҳод қилар, сўнгра ана шу ижтиҳодларига мувофиқ келадиган ҳадисни учратиб қолсалар, бундан хурсанд бўлар, агар ижтиҳодларига хилоф келадиган ҳадисни учратиб қолсалар ижтиҳодларидан қайтар эдилар.

Моликийлар ва Ҳанафийлар ҳужжат қилган “истеҳсон”ни Шофеъий нафақат тарк қилганлар, балки уни инкор қилганлар ва “Ким истеҳсон қилса, демак у шариат тузибди”, деганлар. Бу тўғрисида “Ибтолул истеҳсон” китобини ҳам ёзганлар. У киши қиёсни ҳам амалда қўлламаганлар, фақатгина иллати ўзгармас бўлганидагина қўллаганлар. Масолиҳ ал-Мурсалани ҳам рад қилганлар. Аҳли Мадинанинг амали билан ҳужжат қилишликни инкор қилганлар ва бу ҳақда “Ал-Умм” китобларида кўп гапларни ёзганлар.

Имом Шофеъий ҳижозликлар ва ироқликларнинг фиқҳини, бадавий арабларнинг фасоҳатини, ҳужжатларининг кучлилиги, сўзларининг ширинлиги ва чиройли мунозарани ўзларида жамлашлик билан ўз асрининг ёлғиз кишисига айландилар. Шу сабабли одамлар у кишининг йўлларига эргашдилар ва у йўлга муҳаббат қўйдилар ва шунинг оқибатида ҳеч қандай ҳокимнинг қўллаб-қувватлашисиз, ҳеч қандай султоннинг буйруғисиз бу кишининг мазҳаблари тарқаб кетди.

Имом Шофеий (Аллоҳ у кишини раҳмат қилсин) 204 ҳижрий йилда Мисрда вафот этдилар.

ИМОМ ШОФЕЪИЙНИНГ ЭНГ МАШҲУР ШОГИРДЛАРИ

ИСМОИЛ ИБН ЯҲЁ АЛ-МУЗАНИЙ

У киши Абу Иброҳим Исмоил ибн Яҳё ал-Музаний ал-Мисрийдирлар. У киши 175 ҳижрий йилда туғилдилар ва илм талаб қилишлик ва ҳадис ривоят қилишлик билан вояга етдилар. 199 ҳижрий йилда Шофеъий Мисрга келганларида Ал-Музаний у киши билан учрашдилар ва у кишидан фиқҳни ўргандилар, ҳаттоки Шофеъий у кишига: “Ал-Музаний мени мазҳабимнинг ёрдамчисидир”-деб гувоҳлик берганлар. Шунингдек, у кишига Абу Исҳоқ Шерозий ҳам гувоҳлик бериб, шундай деганлар: “У олим, зоҳид, мужтаҳид, кучли ҳужжатлар билан баҳс юритувчи ва маъноларга шўнғигувчи (яъни, сўзларнинг маъноларини чуқур билгувчи) эди”. Шофеъий ал-Музанийни ўз мазҳабларига хилоф тарзда баъзи нарсаларни ихтиёр қилганларини кўрганларидан ке         йин у кишини мутлақ мужтаҳид деб эътибор қилганлар. Ал-Музанийнинг Шофеъий мазҳабида мурожаат қилинадиган китобларидан бири “Ал-Мухтасар ас-Сағир” китоби бўлиб, мана шу китоб имом Шофеъийнинг мазҳабларини тарқалишига сабабчи бўлган. Чунки Шофеъий мазҳабидаги кишилар бу китобни қўлдан қўймай ўқиб-ўрганганлар ва унга шарҳ битганлар. У кишининг яна “Ал-Жомеъ ас-Сағир” ва “Ал-Жомеъ ал-Кабир” номли китоблари ҳам бор.

Умуман олганда Ал-Музаний Имом Шофеъийнинг энг фасоҳатли, заковатли ва маҳоратли шогирдларидан бўлган ва Шофеъий мазҳаби бўйича кўп китоб ёзган, деб эътибор қилинади. Ал-Музаний 264 ҳижрий йилда вафот қилганлар.

АЛ-БУВАЙТИЙ

У киши Абу Яқуб Юсуф ибн Яҳё ал-Бувайтий бўлиб, Мисрнинг юқори қисмидаги Бувайт қишлоғидандирлар. У киши Шофеъийнинг Мисрлик шогирдлари ичида энг каттаси ва у кишидан кейин қолган халифаларидир. Ал-Бувайтий фиқҳни Шофеъийдан ўргандилар, ҳадисларни Шофеъийдан, Абдуллоҳ ибн Ваҳбдан ва бошқалардан ривоят қилганлар. Шофеъий фатво беришликда у кишига суянар эдилар ва бирор масала келиб қолса, у кишига ҳавола қилар эдилар. Ал-Бувайтий Шофеъийнинг ҳаётлик вақтларидаёқ ўзларининг таниқли “Мухтасар” китобларини ёздилар, ҳамда уни Ар-Робиъ ҳузурида Шофеъийга ўқиб бердилар. Шунинг учун ҳам Ал-Бувайтийнинг ҳадисларни Ар-Робиъдан ривоят қилганлари маълум. Шофеъийнинг вафотлари яқинлашганда у кишидан: “Ўзингиздан кейин ўрнингизга кимни қолдириб кетаяпсиз? – деб сўрашганда: “Мени ўрнимга ўтиришга Абу Яқубдан кўра ҳақлироқ ҳеч ким йўқ. Мени шогирдларим ичида ундан кўра олимроқ ҳеч ким йўқ”, деб жавоб берганлар. Мана шундан кейин у киши кўплаб имомларни етиштириб чиқардилар ва улар кўпгина шаҳарларга тарқаб кетишди. Шу тариқа Шофеъийнинг илми тарқаб кетди. Ар-Робиъ айтадилар: “Мен Абу Яқуб ал-Бувайтийдан кўра Аллоҳнинг китобидан ҳужжат олишга қодирроқ бирор кимсани кўрмадим”.

Халифа Восиқ Биллоҳ даврида ал-Бувайтийни Қуръонни махлуқ демаганлари учун қўл-оёқлари боғланган ҳолатда Боғдодга халифанинг ҳузурига олиб келишди. У кишидан Қуръонни махлуқ деб айтишларини талаб қилишганда, у киши бош тортдилар. Шундан кейин у зотни умрларининг охиригача ҳибсда сақлашди. У киши кечалари билан ухламай, Қуръон тиловат қилар, намоз ўқир, доим лаблари Аллоҳнинг зикри билан қимирлаб турар эди. 231 ҳижрий йилда ҳибсхонада вафот элдилар. Аллоҳ таоло у зотни Ўз раҳматига олсин.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси

раисининг биринчи ўринбосари

Ҳомиджон Ишматбеков.

Президент Шавкат Мирзиёев 11 февраль куни Самарқанднинг туризм салоҳиятини, шу жумладан зиёрат туризмини ривожлантириш бўйича лойиҳалар билан танишди.

Мазкур тақдимот чоғида ислом оламидаги энг муқаддас қадамжолардан бири – Имом Бухорий мажмуаси ва унинг атрофида амалга ошириладиган қурилиш-бунёдкорлик, ободонлаштириш ишлари ҳақида маълумот берилди. Давлатимиз раҳбари ушбу зиёратгоҳда олиб борилиши режалаштирилган лойиҳа бўйича яна бир бор ўз тавсияларини билдириб, мутасаддиларга зарур топшириқлар берди.

13 февраль куни Имом Бухорий мажмуасида Ўзбекистон мусулмонлари идораси, мутасадди вазирлик ва идоралар масъуллари, Самарқанд вилояти жамоатчилиги вакиллари ва оқсоқоллар иштирокида лойиҳани амалга ошириш олдидан тадбир ўтказилди.

Қуръони карим тиловат қилиниб, қурбонлик амалга оширилди.

Лойиҳа юзасидан жамоатчиликка батафсил маълумот берилди.

Мажмуадаги қурилиш-ободонлаштириш ишлари жараёнида Имом Бухорий мақбараси ҳозирги кўриниши сақланган ҳолда реконструкция қилинади. Шу пайтгача мақбара остидаги қабрни зиёрат қилиш учун етарли шароит мавжуд эмас эди. Янги лойиҳада қабр атрофини кенгайтириб зиёратчилар учун ҳар томонлама қулайлик яратиш кўзда тутилган.

Саккиз минг ўринли муҳташам масжид қурилади. Мажмуа атрофида тўртта улкан минора қад ростлайди. Халқимизга хос турмуш тарзидан келиб чиқиб, ҳозирги айвонларга қўшимча равишда ички ва ташқи айвонлар барпо этилади.
Маҳаллий ва хорижлик зиёратчиларга қулайлик яратиш мақсадида замонавий меҳмонхоналар, халқаро андозаларга тўла мос келадиган маиший хизмат ва санитария-гигиена шохобчалари қурилади.

Яна бир эътиборли томони, мажмуада қурилиш-бунёдкорлик ишлари жараёнида бу ердаги тарихий ҳавуз ва бир неча юз йиллик чинор дарахтларига зиён етказилмайди. Уларни асраб-авайлаш, ўз ҳолида сақлаш учун барча зарур чоралар кўрилади.

Мажмуада амалга ошириладиган қурилиш-бунёдкорлик ишлари махсус ташкил этилган жамғарма маблағлари ҳисобидан ташкил этилади.

Мулоқот чоғида мазкур муқаддас зиёратгоҳни нафақат халқимиз, балки дунё аҳли келиб зиёрат қиладиган масканга айлантиришга Давлатимиз Раҳбари доимий равишда алоҳида эътибор қаратаётганлиги таъкидланди.

Жамоатчилик вакиллари Президентимиз ташаббуси билан амалга оширилаётган бу хайрли иш заминимиздан етишиб чиққан буюк алломаларнинг илмий-маънавий меросидан дунё аҳлини баҳраманд этиш, Ўзбекистоннинг халқаро нуфузини оширишга хизмат қилишини ва бу савобли ишга халқимиз ҳам фаол иштирок этишини билдирдилар.