Ҳадиси шарифлар Қуръони Каримдан кейинги муқаддас манба сифатида эътироф этилади. Шу нуқтаи назардан уларда келтирилган кўрсатмаларни Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан мусулмонларга холис насиҳат деб тушуниш мумкин. Уларда бир қатор масалалар сингари исрофгарчилик, унинг зарарлари, оқибатлари ҳақида ҳам хабар берилган. Тамим ад-Доримийдан ривоят қилинган ҳадисда Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам “Дин насиҳатдир” -дедилар. “ Ким учун?” -дедик. У зот “Аллоҳ учун, унинг китоби учун, у зотнинг Расули учун, мусулмонларнинг имомлари ҳамда оммалари учун” дедилар.

Абу Довуд ва Насоий ривоят қилган ҳадисда Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Енглар ичинглар, кийинглар ва садақа қилинглар, исроф ва мутакаббирлик бўлмаса бас” дедилар. Еб-ичиш, кийиниш, бошқа инсонларга ёрдам қўлини чўзиш инсонларнинг кундалик турмуш тарзи ҳисобланади. Ушбу ҳадисга эътибор берилса, унда доимий қиладиган ишларида исрофга йўл қўмасликка чақирилаётганини кўриш мумкин.
Бошқа баъзи динлар, тузумлар ва халқларнинг бу борадаги қарашларига назар солсак, исломдаги каби мўтадилликни кўрмаймиз. Баъзилар еб-ичиш, кийиш ва садақа қилишда таркидунёчилик йўлини тутиб, имкони бор нарсани қилмай ўзини ўзи қийнайди. Бошқаси ҳаётни еб-ичиш ва ўйин кулгига сарфлайди. Яна бир ҳадисда “Модомики сенда икки нарса, исроф ва манманлик бўлмаса, хоҳлаганингни е, хоҳлаганингни кий” дейилади. Бугунги кунда ҳам мавжуд ресурсларнинг қадрига етмай моддий ва маънавий неъматларни беҳуда сарфланиши камайиш ўрнига кундан кунга ортиб бормоқда. Сайёрамизда экологик мувозанатни сақловчи сувнинг ҳаётий зарурат эканлиги барчамизга маълум. Сув борасидаги исроф ҳаддан ошганлиги оқибатини бугун барча кўриб турибди. Оби-ҳаёт муаммоси БМТ даражасида 1977-йилдан бери муҳокама қилиб келинади.
Ушбу ташкилот хабарига кўра, айни пайтда 31та давлат сув инқирози билан тўқнаш келган. Агар нефт тақчиллиги мутахассисларнинг башоратларидангина маълум бўлса, сув тақчиллигини инсониятнинг учдан бир қисми ўз бошидан кечирмоқда. Айни дамда 2,3 миллиард одамни сув билан таъминлаш муаммо бўлиб турибди. 1,5 миллиард аҳоли тоза ичимлик сувига эҳтиёж сезмоқда.

Африка мамлакатлари сув масаласини ҳал этиш саъй-ҳаракатлари ҳозирги даражада давом эттириладиган бўлса, мавжуд муаммо юз йилдан кейин ўз ечимини топиши мумкинлиги айтиб ўтилади. Нефтга бой минтақаларда сув аллақачон муаммога айланиб қолганлиги, халқаро муносабатларда бу масала долзарб мавзуга айланиб қолаётганлиги исрофгарчиликнинг зарарли оқибатларининг бугунги кундаги амалий ифодасидир.

Сўнгги 100 йилда суғориладиган ерлар 40 миллиондан 400 миллион гектарга кенгайгани ҳисобга олинадиган бўлса, муаммонинг долзарблиги янада ойдинлашади. Шунингдек, ривожланаётган шаҳарлар эҳтиёжи ва саноат учун ҳам анча-мунча сув кетишини инобатга олиш керак. Шаҳар ва саноат нафақат сув истеъмол қилади, балки оби-ҳаётни ифлослантиради ҳам. Сув ресурсининг етишмовчилиги мавжуд бўлган ҳудудлар ҳисобига бугунги кунда сув бизнеси шаклланаётгани ҳеч кимга сир эмас. Бу борадаги тадбиркорлик Европага катта даромад олиб келмоқда. Сувга эҳтиёж кучайгани сари, унинг нархи ҳам ошмоқда. Ушбу маълумотларда сув неъматининг инсон ҳаётидаги аҳамияти юқори эканлиги яна бир бор ўз исботини топади. Бу неъматнинг исрофи ҳақида ҳам ислом динида алоҳида тақиқлар мавжудки, бугунги кунда келиб чиқаётган сув тақчиллиги ҳам ушбу кўрсатмаларга амал қилмасликнинг оқибати ҳисобланади.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам сувни исроф қилмаслик ҳақида алоҳида ҳадис айтганлар. Имом Аҳмад Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам таҳорат қилаётган Саъднинг ёнидан ўтаётиб: “Бу қандай исрофгарчилик, эй Саъд?” дедилар. “Таҳоратда ҳам исроф бўладими?” – “Ҳа, ҳатто оқиб турган дарёда бўлсанг ҳам”, дедилар”. Ушбу ҳадиснинг мазмунида биз юқорида келтирган сувнинг исрофидан огоҳлантириш кетмоқда. Маълумки, ғусл ва таҳорат мусулмон бандаларга фарз ибодатлардир. Инсон оқиб турган дарё устида таҳорат қилса, таҳоратидан тушган сув яна дарёга тушиб, қуйилиб бирга оқиб кетади. Лекин шунда ҳам исроф қилмасликка чақирилмоқда.

Шундай нарсаларда исроф бўлмагандан кейин, ибодат ҳисобланмаган бошқа ишларда албатта мумкин эмас. Юқоридаги маълумотлардан келиб чиқиб, бугунги кунда маълум бир ҳудудларда бу неъматга эътиборсизларча қараб, исроф қилиш кундан кун авж олаётганини, ер куррасининг бошқа бир жойида эса унга муҳтожлик кетаётганини кўрамиз. Исрофгарчиликдан қочиш, иқтисод қилишнинг фазилати ҳақида Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам қуйидаги ҳадисларида ҳам айтиб ўтганлар.
Имом Бухорийнинг “Саҳиҳул Бухорий” тўпламларида келтирилган, Ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда: “Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Солиҳ ҳидоят, гўзал кўриниш ва иқтисодли бўлиш набийликнинг етмишдан бир жузидир”. Набийлик мақоми ҳаммага ҳам берилмайдиган энг улуғ мақомлардан эканлиги барчамизга маълум. Ушбу ҳадисда иқтисодли, тадбирли бўлиш инсон учун фазилатли эканлиги таъкидланиб, набийликнинг етмишдан бир жуз эканлиги айтилмоқда. Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ривоятда айтилишича, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бир содан беш муддгача бўлган сув билан ғусл қилар ва бир мудд сув билан таҳорат олар эдилар. (Муттафақун алайҳ). Яъни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам тахминан 0,688 литр сув билан таҳорат олар эдилар.
Имом Аҳмад ибн Ҳанбал ва Имом Термизийлар Миқдом ибн Маъдийкараб Киндий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Одам боласи тўлдирадиган идишларнинг энг ёмони қориндир. Одам боласига қаддини турғизадиган емаклар етади. Агар жуда лозим бўлса, таоми учун учдан бир, шароби учун учдан бир ва ҳавоси учун учдан бир”, деганлар. Ушбу ҳадисдан озиқ-овқатларнинг емасдан ташлаб юборишдагигина эмас балки, инсон ўзи учун зарур бўлган миқдордан ортиқча ейиш ҳам исроф эканлиги тўғрисидаги маълумотни оламиз. Шу билан бирга ушбу ҳадисда инсон соғлиги ҳақида қайғуриш ҳам мавжуддир. Ривоятларга кўра, ҳукмдор Хорун ар-Рашиднинг моҳир табиби бўлган экан. Бу табиб насроний бўлиб, бир куни Хорун ар-Рашидга “Пайғамбаринингиздан тибга оид бирон нарса нақл қилинмаган”, дебди. Шунда Али ибн Ҳусайн шундай жавоб берибди: “У зот тиб илмини бир неча сўзга жо қилганлар”. “Улар қайсилар?” сўрабди, табиб. “Ошқозон-касалликлар ўчоғи. Парҳез барча давонинг боши. Ҳар бир баданга ўрганган нарсасини беринг” дебди Али ибн Ҳусайн. Шунда насроний табиб иқрор бўлиб: “Пайғамбаринингиз Жолинус (Гален) га тиббиётда ҳеч нарса қолдирмабди” деган экан. Исрофгарчилик билан истеъмол қилиш инсон соғлиги учун зарар эканлиги шунга ўхшаш бошқа ҳадисларда ҳам келтириб ўтилгандир.

Абу Барза Асламийдан ривоят қилинган ҳадисда: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: “Қиёмат куни банданинг икки қадами то ундан умридан – уни нимада ўтказгани, илмидан –у билан нима қилгани, молидан –уни қаердан касб қилгани ва нимага сарф қилгани, жисмидан –уни нимада қаритгани ҳақида сўралмагунча жойидан жилмайди”. Мазкур ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳар бир инсон алоҳида аҳамият бериши лозим бўлган, агар эътиборни қўлдан бой берса исрофга айланиб кетиши мумкин бўлган ҳолатлар ҳақида хабар бермоқда. Умр, вақтнинг исрофи, илм исрофи, мол дунё исрофи, соғлик, ёшлик каби неъматларда исроф қилмаслик ҳақида сўз кетар экан унда жумладан: “Умридан уни нимада ўтказгани…” инсон учун умр энг азиз неъматдир. Умрнинг ҳар бир лаҳзаси ҳисоб-китобли бўлиши лозим. Олимларнинг бу борада ўтказган тадқиқотларига кўра, ўртача 75 йил умр кўрган инсоннинг умри давомида турли ишларга қанча вақт сарфлаши аниқланган. Унга кўра: 15 йил атрофидаги вақт болалик ва ўсмирлик билан ўтади. Агар бир суткада 8 соатдан ухласа, 25 йил умри уйқу билан ўтади. Агар бир суткада 8 соат касб кор билан машғул бўлса, 25 йил умри ишлашга сарфланади. Агар бир суткада 3 маҳал овқатланса, ҳар овқатланишга ярим соатдан вақт сарфланса, 4 ярим йилдан ортиқроқ умр овқатланишга сарфланар экан. Қолган 5 йилдан ортиқроқ умрни инсон ўзи ёқтирган машғулотлари учун ишлатар экан. “Банда ундан илмдан-уни нима қилгани ҳақида сўралмагунча…”. Илм ҳаммага ҳам берилавермайдиган катта ютуқдир. Бу ютуққа эришган инсонлар уни эгаллаб олгач, инсонларга ўргатиб, жамиятга фойда келтирмаса уни зое қилган бўлади. Илм ўрганиш ва уни одамларга ўргатиш садақанинг афзали эканлиги ҳадисларда келтирилган. “Банда ундан молидан-уни қаердан касб қилгани ва нимага сарфлагани…”. Мол-мулк инсонни яхшиликка ҳам ёмонликка ҳам тарғиб қила оладиган кучдир. Шунга кўра донишмандлар “мол–мулкнинг ҳалолининг ҳисоби, харомининг жавоби бор” деганлар. Али (р.а) дан ривоят қилинган яна бир ҳадисга кўра: “Ўзингга ва аҳли байтингга исроф қилмасдан ва совурмасдан қилган ҳаражатинг ва садақа қилган нарсанг сен учундир. Риё ва шуҳрат учун бўлгани шайтоннинг насибасидир”.

Шу билан бир қаторда ислом динида ўзи ва аҳли оиласи учун зарур бўлган нарсани бериб, садақа қилиб юбормаслик кераклиги, бу ҳам исроф бўлиб қолиши юқоридаги Қуръони каримдаги оятларга алломалар томонидан берилган шарҳларда, тафсирларда кўриб чиқдик. Бу ўринда ҳадисларда ушбу масала юзасидан нима дейилганини таҳлил қилинади. Маймуна бинти Ҳорис розияллоҳу анҳо шундай хабар беради: “У бир чўрини Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўрамай озод қилиб юборди ва у зотга: “Билдингизми, эй Аллоҳнинг Расули мен чўримни озод қилдим?”. – “Шундай қилдингми?” – “Ҳа”. Шунда у зот “Уни тоғаларингга берганингда эди, ажринг янада улуғ бўлар эди”, дебдилар.

Ушбу ҳадислардан олинадиган фойдалардан бири ўз оиласи, яқинлари учун зарур бўлиб турган ҳолида уларга бериш савоблироқ эканлигидир. Исломда шахсий мулкчиликка кенг йўл очиб қўйилган. Шу билан бирга, кишилар шахсий мулкини ҳавойи нафсига биноан тасарруф қилишига ҳам йўл қўйилмайди. Энг аввало бу мулкни ҳаром ишларга сарф қилиш тақиқланган. Шунингдек, мол-мулкни беҳуда, ҳаддан ортиқ сарфлашга ҳам исроф номини бериб, инсонларни ундан қайтарган. Мол мулкни исроф қилмасдан, жойига сарфлашда ҳам инсоннинг ўзига, инфоқ қилган кишисига, шу билан бир қаторда жамиятнинг тараққиётига ҳам маълум даражада ҳисса қўшилишини кўришимиз мумкин. Унга ҳақли кишига ва вақтида берилган эҳсон инсонни ҳаётга нисбатан ишончини ортириб, жамиятда маълум мудҳиш воқеаларнинг келиб чиқишини олиши ҳам мумкиндир. Муғийра розияллоҳу анҳу ривоят қилади: Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Албатта, Аллоҳ сизларга қийлу қолни, кўп саволни ва молни зое қилишни ёмон кўрди”, дедилар. Бу ҳадисда исрофгарчиликка оид ишлар қораланмоқда. Ман қилинаётган нарсалардан бири –молни зое қилиш, иккинчиси вақтни турли гап сўзлар билан беҳуда сарфлашдир, учунчиси эса одамларга кўп савол беравериб уларнинг ҳам вақтларини, соғликларини, ўзининг ҳам сўзларини исроф қилиш ҳақида сўз кетмоқда. Лекин бу исрофга биз инсон бундан олдин ўзи қилиб ўтган савобли ишларини зое қилиши мумкинлигини ҳам киритишимиз мумкин. Беҳуда гапларга кетган вақт давомида фойдали ишлар қилиш мумкинлиги эътиборга олинса, баъзи ҳолларда ушбу каби суҳбатлар давомида ғийбат ҳам иштирок этиши инсонларнинг қилиб ўтган савобли ишларидан мосуво қилиши деб тушунишимиз мумкин. Кейинги ман этилган нарса бу кўп савол бериш. Бу ўринда савол асосан олимга, ўргатувчига, берилишини таъкидлаб ўтсак, кўп савол бериш орқали ўзининг ҳам бошқаларнинг ҳам вақтини ўғирлаши, соғлигига зарар етказиши мумкин.

Хулоса қилиб айтганда, юқорида келтирилган ҳадислар мазмуни исломда исрофгарчилик масаласига катта эътибор қаратилганидан дарак беради. Исрофгарчилик иллати инсонга берилган ҳар бир неъматда мавжуд бўлиши мумкинлиги ҳам аён бўлди. Демак, ҳар бир неъматни ғанимат билиб, ҳар бир дақиқанинг қадрига етиш зарур экан.

Умида ЗУҲРИДДИНОВА

Ўзбекистон халқаро ислом академияси

“Шарқ тиллари” кафедраси кабинет мудири

ЭВОҲ… ЭСИЗ… УЛГУРМАДИМ…

Одатда бу сўзлар яқин инсонларимизни йўқотган, ундан “кутилмаганда” жудо бўлган онимизда талаффуз қилинади…

Ҳа, одатимиз шундай, гўё…

Кимдир биринчи фарзандини дунёга келтираётган СЕВИМЛИ ЁРИДАН, кимдир эндигига эмаклаб, қиқир-қиқир кулишни бошлаган беғубор ГЎДАК ДИЛБАНДИДАН, яна кимдир уни ўқитиб, кечагина одамлар сафига қўшган ва бугун биринчи ойлик маошини олганини эшитиб фарзандини интизор кутаётган ёлғиз ОНАИ МЕҲРИБОНИДАН “кутилмаганда…” айрилган онида айрилганининг руҳсиз, ҳаракатсиз ва жавобсиз ётган вужудига қараб ушбу сўзларни минг бир изтироб ила такрор ва такрор айтади…

У шу қадар изтироб чекадики, ҳудди ундаги изтиробларнинг чеки йўқдек, гўё…

Э, воҳ… Эссиз… УЛГУРМАДИМ… Сенга айтар СЎЗЛАРИМ қалбимда армон бўлиб қолди-я… (ва ҳоказо…)

Виждонимиздан рост жавобни сўрасак, аслида ўша биз айтишга улгурмаган сўзлар учун СОАТЛАР керак эмасди… Улар БИР ОЛАМ ГАП ёки МЕҲНАТ ҳам эмасди…

У атиги бир неча сонияли самимий ЭЪТИБОР эди, холос…

У атиги бир неча сонияли самимий КУЛГУ ёки ТАБАССУМ эди, холос…

У атиги бир неча сонияли самимий ТИНГЛАШ эди, холос…

У атиги Уни яхши кўришимизни айтишга етарли бор йўғи УЧТА СЎЗ эди, холос…

Шу сониялар учун улар бизни яна НЕЧА ЙИЛЛАР кутишлари керак эди… Айтинг…

Шу сўзлар учун бизга яна НЕЧА ЙИЛЛАР керак эди… Айтинг…

Нимани қизғандик ёки қизғаниб яшаймиз… Айтинг…

Ҳаммасига шу дунё ишлари айбдорми?!

Аслида, дунё ишлари асло ТУГАМАЙДИ… Аксинча, улар ИНСОНЛАРНИ ТУГАТИБ ЮБОРАДИ…

Нурали МАВЛАНОВ

 Тошкент вилоят бош имом-хатиби
ўринбосари

Саудия Арабистони ҳукумати томонидан озиқ-овқат маҳсулотлари, таомни охиригача емаганлик яъни исроф қилганлик учун жавобгарлик жорий қилиниши маълум қилинди.

Al Arabiya нашрининг маълум қилишича, ишлаб чиқилган қонун лойиҳаси бугунги кунда Подшоҳликнинг маслаҳат кенгаши томонидан кўриб чиқилмоқда. Ушбу қонуннинг ишлаб чиқилишига сабаб сифатида, Саудия Арабистонининг аҳоли сонига нисбатан озиқ-овқат маҳсулотларини чиқиндига чиқарилиши бўйича рейтингларда кўп йиллардан буён "етакчилик"ни қўлдан бермай келаётганидир.

Маълумот учун, мамлакатда ахлатга ташланадиган тайёр овқат ҳажми киши бошига 250 килограммни ташкил этади. Жаҳонда ушбу кўрсаткич ўртача 115 килограммни ташкил этади. Мамлакат ғазнаси ушбу ҳаражатларни қарийб 13 миллиард АҚШ доллари эканини ҳисоблаган.

Ресторанда охиригача истеъмол қилинмай қолган таом учун таомнинг 5-20 фоиз миқдорида жарима солинади. Бунда қолган таомнинг умумий оғирлиги 1 килограммдан ошганлиги ҳисобга олинади.  Жаримадан қутулишнинг йўли эса уни ўзи билан уйга олиб кетиш экани айтилган.  

ЎМИ Матбуот хизмати