Маълумки, Ислом дини инсонларни илм олишга кенг тарғиб қилади. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламга нозил қилинган дастлабки оятларда ўқишга буюрилишнинг ўзи ҳам Ислом илму маърифат дини эканининг ёрқин далилидир. Аллоҳ таоло илмни қиёматгача бандалар учун маърифатга эришиш, ҳақиқатни топиш, икки дунё саодатига етишиш воситаси қилди. Илмсизлик эса инсониятни тубанликка, ҳалокатга олиб боришини билдирди. Инсонларни илм олишга ва шу орқали Парвардигорини танишга чақирди. Аллоҳ таоло марҳамат қилади:

فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ (سورة محمد/٩١)

яъни: “Бас, (эй Муҳаммад!) Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ эканини билинг ва ўз гуноҳингиз учун ҳамда мўмин ва мўминалар(нинг гуноҳлари) учун мағфират сўранг! Аллоҳ сизларнинг (бу дунёдаги) кезадиган жойларингизни ҳам, (охиратда) борадиган жойларингизни ҳам билур”. (Муҳаммад сураси, 19-оят).

Ҳар бир иш мукаммал, мустаҳкам бўлиши учун илм, амал ва ихлос бирлашиши шарт. Дунёда илмдан кўра юксак даража ва мартаба йўқдир. Аллоҳ таоло айтади:

يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آَمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ ( سورة المجادلة/١١)

яъни: “...Аллоҳ сизлардан имон келтирган ва илм ато этилган зотларни (баланд) даража (мартаба)ларга кўтарур. Аллоҳ қилаётган (барча яхши ва ёмон) амалларингиздан хабардордир” (Мужодала сураси, 11-оят).

Дарҳақиқат, Аллоҳ таоло илм дини бўлмиш Ислом билан инсониятни жаҳолат зулматидан ҳидоят нурига олиб чиқди. Ислом дини илмни имонга тасдиқ, амалга эса йўлбошчи қилган диндир.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳар бир мусулмон киши илм олиши фарз экани ҳақида шундай деганлар:

عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم: طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى
كُلِّ مُسْلِمٍ. (رَوَاهُ الامام ابْنُ مَاجَةَ)

яъни, Анас ибн Молик розийаллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ҳар бир мусулмон кишига илм талаб қилиш фарздир”», дедилар (Имом Ибн Можа ривояти).

Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилинган кўплаб ҳадиси шарифларда ҳам илмга тарғиб қилинган ва илм эгалари мақталган. Жумладан, бир ҳадисларида:

اَلْعُلَمَاءُ وَرَثَةُ الْاَنْبِيَاءِ فَاِنَّ الْاَنْبِيَاءَ لَمْ يُوَرِّثُوا دِينَارًا وَلاَ دِرْهَمًا فَاِنَّمَا وَرَّثُوا الْعِلْمَ (رَوَاهُ الْإِمَامُ التِّرْمِذِيُّ).

яъни: “Олимлар пайғамбарларнинг меросхўрларидир. Пайғамбарлар динор ҳам, дирҳам ҳам мерос қолдирмаганлар, балки илмни мерос қилиб қолдирганлар”, деганлар (Имом Термизий ва Имом Абу Довуд ривояти).

Барчамиз ёш авлод таълим-тарбияси борасидаги давлатимиз олиб бораётган изчил ислоҳотларни амалга оширишда ўзаро ҳамжиҳатлик руҳида саъю ҳаракат қилсак, бу борадаги дунёқараш ва тасаввурларни тубдан ўзгартирсак, кўзланган мақсад ва натижаларга эришамиз. Аллоҳ таоло марҳамат қилиб айтади:

...إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ ...
(سورة الرّعد/١١)

яъни: “...Албатта, Аллоҳ бирор қавм ўзларидаги нарсани (неъматларга нисбатан муносабатни) ўзгартирмагунларича, улардаги нарсани (ҳолатни ёмон ҳолатга) ўзгартирмас...” (Раъд сураси, 11-оят)

Илм йўлида пок ният ва ихлос билан ҳаракат қилиш бандага жаннат йўлини осон қилади. Ҳадиси шарифда шундай дейилади:

«وَمَنْ سَلَكَ طَرِيقاً يَلْتَمِسُ فِيهِ عِلْماً،
سَهَّلَ اللهُ لَهُ طَرِيقاً إِلَى الجَنَّةِ»
(رواه الامامُ مسلم عن أَبي هريرة رضي الله عنه)

яъни: “Ким илм излаб йўлга чиқса, Аллоҳ унга жаннат йўлини осон қилиб қўяди” (Имом Муслим ривояти).

Дунёда илм-фан шиддат билан ривожланмоқда, ҳар куни кашфиётлар қилинмоқда. Лекин шу кашфиётларнинг қанча қисми мусулмонлар ҳиссасига тўғри келмоқда? Афсуски, бу нисбат жуда кам бўлиб, бизни огоҳликка, илм-фан билан жиддийроқ шуғулланишга ундайди. Ваҳоланки, тарихда мусулмон олимлари дунё халқларига кўплаб кашфиётларни тақдим этганлар. Кашфиётларнинг кўпи аниқ фанларга тўғри келган, яъни математика, геометрия, астрономия, физика, кимё ҳамда тиббиёт фанлари ривожланган.

Бугунги кун ёшларига жуда кўп имкониятлар яратиб берилган. Ёшларимиз бу имкониятлардан оқилона ва тўғри фойдаланишлари лозим. Лекин, минг афсуслар бўлсинки, баъзиларнинг фарзандлари, хоссатан, мактаб ёшидагилар вақтларининг аксарини интернет ва компьютер ўйинлари (playstation) клуб­ларида ҳар хил ножўя ўйин ўйнаб, инсоннинг қалби ва имонига зарар келтирадиган расм ва видеоларни томоша қилиб, тўғри йўлдан адаштирувчи нотаниш кишилар билан алоқа ўрнатиб, умрларининг олтин даврини зое қилмоқдалар. Ваҳоланки, бу даврда вақтнинг қадрига етиш, ундан унумли фойдаланиш лозим.

عَنْ الْحَسَنِ الْبَصْرِيِّ: الْعِلْمُ فِي الصِّغَرِ، كَالنَّقْشِ فِي الْحَجَرِ

яъни: Ҳасан Басрийдан ривоят қилинади. У зот: «Ёшликда ўрганилган илм тошга ўйилган нақш кабидир”, деганлар.

Шунингдек, баъзи оилаларда фарзанд тарбияси тўлиғича телевизор ёки телефон аппаратларига топшириб қўйилган. Уларнинг фарзандларини ўзлари эмас, балки ўша техник жиҳозлар “тарбияламоқда”. Ҳар бир ота болалари тарбияси учун жавобгар эканини унутмаслигимиз ва охиратда бу ҳақда айнан ота сўралишини ёдимиздан чиқармаслигимиз керак.

Таъкидлаш жоизки, Давлатимиз Раҳбари томонидан ёшларимизни илм-маърифатга тарғиб қилишни кучайтириш, кўпроқ китоб ўқишга жалб қилиш юзасидан аниқ вазифалар белгилаб берилмоқда. Аммо биз ота-оналар мазкур масалада қанчалик эътиборлимиз? Охирги марта ўғил-қизларимизга қандай китоб олиб берганимизни ёки шахсий ибрат кўрсатиб бирорта бадиий асар мутлоаа қилганимизни эслай оламизми? Ваҳоланки телефон, кийим-бошни “модадан қолди” ёки “модели эскирди” деб ой сайин янгилаб беришга маблағ топамиз.

Фарзандларимизни қўшимча тўгарак ёки репититорга йўналтириш масаласига қандай қарамоқдамиз? Мазкур ишга “қиммат” деб, пул сарфлашдан қочамиз. Бироқ, ушбу маблағ фарзандларимизнинг келажаги учун капитал экани, уларга олиб бераётган автомобиль ёки бошқа ашёдан кўпроқ фойда келтиришини ўйлаб кўрайлик. Мажозий маънода айтганда, фарзандларимизга “балиқ” эмас, “қармоқ” олиб берайлик.

Ҳар қандай жамиятнинг олимлари, зиёлилари, айниқса, ота-оналар миллатнинг маънавий дунёси қашшоқланмаслиги, ахлоқи бузилмаслиги, сохта ва бузғунчи ғоялар таъсирига тушиб қолмаслигига
масъулдирлар. Ёшларнинг мактабда берилаётган дарсларни пухта ўзлаштиришларига алоҳида эътибор қаратиш ҳар бир ота-она ва устозларнинг масъ-
улиятидир. Уларни ўз ҳолларига ташлаб қўйиб, қаерда юргани, кимлар билан ўртоқлашаётгани, нималарга қизиқаётганидан огоҳ бўлмасликнинг оқибати аянчли бўлади. Аллоҳ асрасин!

Маълумки, динимизда илмни диний ва дунёвийга ажритилмайди. Қадимда ота-боболаримиз бу қоидага амал қилганлари ҳолда Абу Райҳон Беруний, Аҳмад Фарғоний, Муҳаммад Хоразмий, Ибн Сино ва Улуғбек каби қомусий олимлар етишиб чиқдилар. Улар ҳам диний, ҳам дунёвий илмларда пешқадам бўлганлар. Биз ҳам фарзандларимизнинг пухта билим олишлари, жамиятнинг етук аъзолари бўлмоқлари учун тинмай ҳаракат қилмоғимиз лозим.

Айниқса, бугунги кунда турли соҳа мутахассисларини етказиб бериш ҳам фарз амаллардан ҳисобланади. Биз ота-оналар болаларимизни ёшлигидан ўзи қизиққан соҳага мақсадли йўналтириб, режали ва тизимли таълим олишига масъулмиз. Аллоҳга шукурки, мактабларда ҳар бир бола билиши зарур бўлган асосий билим ва кўникмалар бепул ўргатилади. Мажбурий таълимдан кейин бу билимларни ҳеч ким текинга бермайди. Улуғ аждодларимиз айтганларидек:

اَلْوَقْتُ كَالسَّيْفِ اِنْ لَمْ تَقْطَعْهُ قَطَعَكَ

яъни: “Вақт қилич кабидир, агар сен уни ўз вақтида кесмасанг, у сени кесади”.

Шунингдек, муҳтарам ота-оналарга фарзандлари тарбиясига жиддий аҳамият беришга, уларни ҳар вақт назорат қилиш, мактабдан сўнг, албатта, бирон-бир машғулот билан шуғулланиш, спорт, уй юмушлари, томорқа ишлари каби жисмоний ишларга жалб қилиш­лари зарур эканлигини таъкидлаймиз.

"Диний-маърифий суҳбатлар" китобидан

Дубайда Dabbagh Architects архитектура бюроси томонидан ишлаб чиқилган масжид қурилиши якунланди. Компанияни Сумая Даббагх бошқаради – у ўз бюросига эга мамлакатдаги бир неча аёллардан бири. Масжид Муҳаммад Абдулхолиқ Гаргаш номи билан аталган. Бу аёл меъмор томонидан яратилган биринчи лойиҳалардан биридир.

Конструкция шакл ва нурнинг ажойиб уйғунлашуви ҳисобланади, шу туфайли унинг ичида ўзгача хотиржамлик ва енгиллик сезилади.

Сумайя Даббагх аллақачон ўз портфолиосида бир нечта ёрқин ва муҳим лойиҳаларга эга. 2020 йилда у нуфузли Architecture MasterPrize мукофоти билан тақдирланди ва икки йил олдин Ага Хон мукофотига номзод қилиб кўрсатилди.

Масжидни лойиҳалаштириш беш йил олдин вафот этган таниқли тадбиркор Муҳаммад Абдулхолиқ Гаргашнинг оила аъзоларининг буюртмаси бўйича бажарилди.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати

Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.

            Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.

       Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.

Пайғамбаримиз Муҳаммад саллаллоҳу алайҳи васалламга нозил қилинган Қуръон билан Аллоҳ таоло ўз динини мукаммал қилиб берди. Бу ҳақда Қуръони каримда:

(...اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتي و رضيت لكم الاسلام دينا...(سورة المائدة/3

 яъни: “...Бугун, динингизни камолига етказдим, неъматимни тамомила бердим ва сизлар учун Исломни дин бўлишига рози бўлдим...”, - деб марҳамат қилган (Моида сураси, 3-оят).

Дарҳақиқат, Аллоҳ таолонинг дини бир бўлиб, ана шу динга инсонларни чорлаш учун У ўз пайғамбарларини юборган экан, ўз навбатида ҳар бир пайғамбарга нозил қилган китобида динда ихтилофга бормасликка, фирқага бўлинмасликка буюрган. Шу жумладан, бизким уммати муҳаммадияга ҳам нозил қилинган Қуръони каримда:

(واعتصموا بحبل الله جميعا ولا تفرقوا...(سورة ال عمران/103)

 яъни: “Ҳаммангиз Аллоҳнинг “арқони” (Қуръони)ни маҳкам тутинг ва фирқаларга бўлинманг...”, - дейилган (Оли Имрон сураси, 103-оят).

Аллоҳ таоло Ўз дини бўлмиш Исломни камолга етказиб бергандан кейин ва шу муқаддас исломни биз мусулмонлар буюк неъмат деб қабул қилганимиздан сўнг ихтилофларга юзланишимизни қандай тушуниш керак?

Ҳозирда турли хил экстремистик ва террорчи гуруҳ ва тоифалар ўзлари илгари сураётган ғояга эришиш мақсадида муқаддас ислом динини ўзига ниқоб қилиб олиб "жиҳод", "такфир", "шаҳид" ва "ҳижрат" каби ислом динида муқаддас саналган атамалардан нотўғри йўлда фойдаланишга уринмоқдалар ва баъзи шахслар томонидан қориштирилган ҳолда ва жоҳилона талқин қилинмоқда. Аслида юқоридаги даъволарниннг барчаси биринчи навбатда ислом динига қарши қаратилган кураш ва ислом динини ёмон кўрсатиш ҳисобланади. Қолаверса, бутун дунё тинчлигига раҳна солиш ва омма ўртасида турли хил ихтилоф ва барқарорсизликни уйғотиш, натижада жамиятни парокандаликка олиб келиш саналади. Шунингдек, бу ихтилофлар илмсизлик, жоҳиллик ва мутаассиблик оқибатида ҳам юзага чиқаяпти.

Бундай тоифа ва кимсалар ўзларини Ислом дини ва мусулмонларни ҳимоя қилувчи халоскор фирқа деб эълон қилдилар. Ваҳоланки, улар Ислом динига зид бўлган бузғунчи фирқалардир. Улар ўзларига турли хил ном қўйиб олган бўлса-да, аслида уларнинг мақсад ва ғоялари битта – динни ниқоб қилиб ҳокимиятга интилиш, тинч-осойишта халқ орасида нифоқ ва ихтилоф чиқариш.

Шу ўринда турли бузғунчи оқимларга муносабат масаласида шариат ҳукми нуқтаи назаридан қандай баҳо берилади? – деган табиий бир савол туғилади. Бу саволга қатъий жавобимиз шуки, салаф уламолари уларнинг барчасини “аҳли бидъат” деб номлаганлар. Муқаддас Ислом динини ниқоб қилиб манфур ишларни амалга ошираётган аллақандай мутаассиб кучлар, табиийки, ер юзидаги барча мусулмонларнинг руҳий олами ва дунёқарашини белгилай олмайди.

 Уламоларнинг бидъат аҳли билан ўтириш, улар билан ҳамсуҳбат бўлишдан қайтарганликлари ҳақида асарларда келтирилган. Жумладан, Ҳасан Басрий раҳматуллоҳи алайҳ: Бидъатчи фосиққа зинҳор яқин келма, акс ҳолда қалбинг унинг гапига мойил бўлади ва натижада ҳалок бўласан. Унга қарши чиққан тақдирингда ҳам, қалбингни мараз қоплайди, деганлар. Яҳё ибн Касийр эса: Агар йўлда бидъатчига йўлиқиб қолсанг, бошқа йўлга бурилиб кет,- деганлар.

Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, бундай дин номидан гапираётганларга эргашилмайди. Улар оммавий бўла олмагани учун ҳам кўп ҳолларда аҳолининг кенг қатламлари номидан ҳаракат қилиш таассуротини уйғотиш мақсадида диний шиорлардан ниқоб сифатида фойдаланмоқдалар. Шундай экан бу борада хушёр ва эътиборли бўлишимиз керак. Бунга қарши аввало илм ва маърифат билан курашишимиз лозим. Зеро жоҳиллик ва илмсизлик барча офатларнинг асосидир. 

Орол Тоғаймуротов - Имом Термизий ўрта-махсус ислом таълим муассасаси ўқитувчиси

Ўзбек миллатининг шуҳратини жаҳонга таратган Мирзо Улуғбекни Самарқандда машҳур мадраса ва расадхона қурган, ўз даврида энг мукаммал ҳисобланган юлдузлар жадвали муаллифи, Вольтер ибораси билан айтганда, Самарқанд академиясига асос солган олим сифатида яхши билишади.

Бугунги кун кўзи билан қаралганда ҳам Улуғбек академиясининг илмий мероси ва тарихий аҳамияти жуда муҳимдир. Улуғбек академиясини бугун Европада кенг тарқалаётган “Университет 3.0” – фан-таълим ва инновация моделининг прототипи дейиш мумкин. Чунки Улуғбекнинг академиясида математика, астрономия, физика соҳаларида фундаментал билимлар бериш билан бирга, инновацион методлар яратилган ва улар асосида мутлоқ янги билимларга асос бўлувчи илғор тадқиқотлар ўтказилган. Ушбу инновацион методлар ёрдамида 1018 юлдузнинг координаталари юқори аниқликда ўлчанган, Ер, Ой, Қуёш ва бошқа планеталарнинг ҳаракат траекториялари мунтазам равишда кузатилиб борилган.

Мирзо Улуғбекни олим сифатида барча қирраларини очиб берувчи ўша даврларда ёзилган мукаммал манба ва китобларнинг барчаси ҳам бизгача етиб келмаган. Улуғбек ва унинг сафдошлари тўғрисидаги тўлиқроқ маълумотларни Давлатшоҳнинг “Тазкират уш-шуаро” (1486-1487 йиллар) баёзида учратиш мумкин.

“Улуғбек … адолатли, қудратли ва мурувватли шоҳ – олим бўлган эди. У олимликнинг юқори даражасига эришди ҳамда нарсаларнинг моҳиятини чуқур англай олди… Геометрияда у Евклид, астрономияда Птоломей каби эди”, деган сўзлари Улуғбекни нафақат астроном, шунингдек, истеъдодли математик эканлигини ҳам кўрсатади.

Ғиёсиддин Кошийнинг отасига ёзган хатида ҳам Мирзо Улуғбек ва унинг ҳамкасблари, расадхона қурилиши ва уни жиҳозлашга оид қимматли маълумотлар бор. Тахминан 1417-1418 йилларда Самарқанддаги Улуғбек мадрасаси ҳужраларида ёзилган ва карвон орқали Эроннинг Кошон шаҳрига жўнатилган Мирзо Улуғбекнинг шогирди Ғиёсиддин Жамшид ал-Кошонийнинг отасига йўллаган мактубидаги бир парча Самарқанд илмига ва хусусан, Мирзо Улуғбекка берилган энг юксак баҳо ва эътироф дейиш мумкин:

“Кошонда ва унинг атрофида бир-икки киши илм билан шуғулланиб, ўз яқинларини ишонтиришади, айримлари ўз билимларига эга бўлсалар-да, уларни ҳеч ким тан олмайди. Ҳақиқий аҳвол эса уларнинг ҳеч бирларига маълум эмасдир. Самарқандда эса аҳвол бутунлай бошқачадур. Чунки султоннинг ўзлари олимдур…. Беқиёс алломадир. Ва ҳозирда Самарқандда энг машҳур алломалар тўпланишган. Бу алломалар дунёдаги мавжуд илмларнинг катта билимдонларидир”.

Улуғбекни илмий мероси тўғрисида гап кетганда, фақатгина унинг ўзи бевосита бажарган ёки қатнашган илмий тадқиқотлар ва кузатувларни эътиборга олиш мантиқан тўғри эмас. Улуғбек илмий мероси бу — у яратган мактаб намояндалари, сафдошлари, шогирдлари ва қолаверса, унинг таъсирида астрономия ва бошқа фанларни ривожига ҳисса қўшган жуда кўпчилик инсонларнинг илмий натижа ва ютуқларини ҳам эътиборга олиш керак бўлади.

Таъкидлаш жоизки, “Улуғбек Зижи“, унга ёзилган шарҳлар, Улуғбек мактабининг вакилларининг асарлари ва илмий фаолиятлари биргаликда Самарқанд астрономия мактаби жаҳон илм-фани тарихида такрорланмас ҳодиса ва умумбашарият илмий мероси эканлигини исботлайди. Фан тарихи тадқиқотчиларининг эътироф этишлари бўйича Улуғбек астрономия мактаби эришган ютуқлар дунёда табиий фанлар ривожланишида муҳим аҳамият касб этган.

Улуғбекнинг Зижи ёзилгач, анча вақтлардан кейингина унинг номи дастлаб мусулмон мамлакатларига, кейинчалик эса Ғарб давлатларига тарқалган. Бу жараённинг секин кечиши, ўзаро урушлар туфайли, Шарқ ва Ғарб мамлакатлари ўртасида мунтазам илмий-ахборот алмашинув алоқаларининг бузилиши, иккинчидан, бу асарни форс ва араб тилларида ёзилиши ва учинчидан, бу энг асосий бўлса керак, шу даврларда Европа ва Осиё мамлакатларида астрономия илми бўйича нуфузли олим-мутахассисларнинг йўқлиги ва умуман бу фаннинг тараққиёт даражасининг пастлиги туфайли Улуғбек тадқиқотларининг мазмун-моҳиятини тўласинча тушунмаслик сабаб бўлган бўлиши мумкин.

Улуғбек вафотидан кейин Расадхона фаолиятининг сустлаши ва ички низолар туфайли шогирди Али Қушчи 1470 йилларда Истанбулга кўчиб кетади ва Муқаддас София мачити қошидаги мадрасада ишлаши давомида Улуғбекнинг астрономия соҳасидаги тадқиқотлари турк-ислом оламига, кейинчалик эса Европа мамлакатларига ҳам кенг тарқалади. Али Қушчи Истанбулда Византия олимларини Самарқанд мактабининг кашфиётлари билан таништиради.

Қозизода Румий 1400 йиллар бошида Бурсадаги Усмонли мадрасаларининг тажрибаси ва фанлар тизимини Улуғбек мадрасасига жорий қилган бўлса, орадан 50 йиллар ўтиб, Али Қушчи Улуғбек мадрасасининг ўқув ва илмий ишлар тажрибасини Истанбулдаги Муқаддас София мадрасасига жорий этди. Анадолу ва Туркистон туркий цивилизацияси орасидаги таълим соҳасидаги ҳамкорлик тарихи ана шундай бошланган деган хулосага келиш мумкин.

Улуғбекнинг юлдузлар тўғрисидаги каталогига оид маълумотлар Ғарбий Европада XVII асрнинг ўрталарида нашр этила бошлади. Оксфорд университети профессори Жон Гривс 1643 йилда биринчилардан бўлиб Улуғбек юлдузлар жадвалига бағишлаб илмий мақола ёзади, лекин бу иш нашр этилмай қолиб кетади. 1648 йилда эса Гривс томонидан 98 та юлдуз ҳолати тўғрисидаги материал тайёрланади ва уни Оксфорд университети профессори Брайнбриж нашр қилдиради. Шу йилнинг ўзида “Улуғбек Зижи”нинг географияга тегишли қисми Ж.Гривснинг шарҳи билан нашр этилади.

Шу олим ташаббуси билан 1650 йилда Лондонда “Хронология” номи билан “Улуғбек Зижи”га ёзилган сўз бошининг биринчи қисми чоп этилади. 1665 йилда Оксфорд кутубхонаси қўлёзмалари ходими, шарқшунос олим, Томас Хайд “Улуғбек кузатишлари орқали аниқланган ҳаракатсиз юлдузларнинг узунлиги ва кенглигига оид жадвал” номи билан тайёрланган иш лотин ва форс тилларида чоп этилади.

Оксфорд ва Лондондаги “Улуғбек Зижи” тўғрисидаги мақолалар ва шарҳлар Улуғбек илмий меросини Ғарбий Европада кенг тарқалиши ва ўрганилишида муҳим бурилиш бўлди. Астрономлар ва табиий фанларнинг йирик вакиллари, олимлар “Улуғбек Зижи”ни тарихда Гиппарх-Птоломей жадвалларидан кейин иккинчи кашфиёт эканлигига урғу берадилар.

Мирзо Улуғбекнинг астрономия соҳасидаги илмий меросининг бебаҳолиги шундаки, биринчидан, у ҳали Галилейнинг кўриш трубаси ва оптик телескоплари яратилмасдан 175-180 йиллар олдин юлдузларнинг осмон сферасидаги координаталарини, ёруғликнинг оптика соҳасидаги билимлари, геометрия ва тригонометрия қонунларидан фойдаланиб, янги метод асосида экспериментал ўлчади. Иккинчидан, бу ўлчаш натижалари ҳозирги энг замонавий асбоб-ускуналар билан ўлчаш натижалари билан ниҳоятда кам фарқ қилади. Учинчидан, унинг юлдузлар каталоги Гиппарх-Птоломей давридан кейинги энг мукаммал ва ишонарли каталог ҳисобланади.

Мирзо Улуғбекнинг жаҳонаро эътирофини, XVII асрларда яшаган буюк поляк астрономи Ян Гевелий ўзининг машҳур “Астрономия асослари” асарига Улуғбекнинг каталогини киритиш ва бу китобдаги турли даврлардаги энг машҳур астрономлар қаторида Улуғбек бобомизнинг тасвирланиши, XVII асрдаёқ унинг номи билан Ойдаги кратер ва 1977 йилда Қуёш тизимида кашф этилиб, Гарвард марказида 2439-рақам билан рўйхатга олинган кичик сайёралардан бирининг аталишида ҳам кўриш мумкин.

Улуғбек даҳосини билиш ва тушуниш учун ўша давр кўзи билан қараш лозим бўлади. Лекин олимнинг мураккаб ҳаёти, ўша даврдаги сиёсий-иқтисодий аҳвол, тахтлар учун бўлган курашишлардаги барча муҳим жиҳатларни билиш қийин. Чунки ўша даврларда фан тарихини ўрганувчи мутахассислар кам бўлганлиги, Улуғбекнинг ҳаёти ва олимлик фаолиятини ёритган тарихий адабиёт ва манбаларнинг барчаси ҳам бизгача етиб келмаганлиги, унинг оламшумул тадқиқотчилик ва жамоат фаолиятига ҳасад билан қаровчи шахслар ва ғоявий душманлар томонидан махсус ёздирилган маълумотлар ҳам бунга сабаб.

Масалан, яқин-яқинларгача Мирзо Улуғбекнинг қатл этилишини турлича изоҳлаб, унинг ўлимида Хўжа Аҳрорнинг қўли бор, деган гумонлар нафақат илмий асарлар, ҳаттоки совет давридаги дарсликлардан ҳам ўрин олган эди. Самарқанднинг асл фарзанди, адабиёт тарихи соҳасининг билимдони, академик Ботурхон Валихўжаевнинг дадил фикрлари ва исботларидан кейин бу «ғоя»га ниҳоят чек қўйилди. Улуғбекни худосизликда айблаб, уни ўлимини ислом динига боғловчилар ҳам кам бўлмаган. Бу «ғоя»нинг ҳам пучлигини таниқли археолог-тарихчи олим А.Бердимуродовнинг оммавий ахборот воситаларидаги чиқишлари ва мақолаларида кўриш мумкин.

Мамлакатимизда Улуғбек номи Ўзбекистон Миллий университети ва Ўзбекистон Фанлар академияси Астрономия институтига берилиши, Улуғбек номидаги Давлат стипендиясининг таъсис этилиши, унинг илмий ва маданий меросларини ўрганиш ва тарғиб қилиш давлатимиз раҳбарининг асосий эътиборида бўлиши билан ҳам қимматлидир.

Мухтасар айтганда, Мирзо Улуғбекнинг математика ва астрономия илмий мактаби турк-ислом олами илм-фани тараққиётига муносиб таъсир кўрсатган. Улуғбек илмий-маданий меросини ўрганиш янгиланаётган Ўзбекистонда Учинчи Ренессансга тамал тоши қўйилаётган ҳозирги даврда муҳим аҳамиятга эга. Бу борада илмий тадқиқотлар олиб бориш, халқаро миқёсда конференция ва симпозиумлар ўтказиш мақсадга мувофиқ деб биламиз.

Мўмин Қодиров,
“Истиқбол” тадқиқот маркази ННТ лойиҳа координатори, ЎзА

Кунларнинг бирида бир деҳқоннинг эшаги қудуққа тушиб кетибди. Деҳқон уни чиқаришга ҳар чанд уринмасин, чиқара олмабди. Охири деҳқон тақдирга тан берибди ва: эшагим ўзи қариб, анча ишдан қолган эди. Энди уни шу ерга кўмиб қўя қолай, барибир қудуқнинг ҳам суви йўқ, дебдида атрофидаги қўшниларини ёрдамга чақирибди. Ҳаммалари қудуқдаги эшакнинг устидан тупроқ ташлай бошлашибди. Устига тупроқ ташланаётган эшак бир силкиниб, устидан тупроқни тушуриб юборар, тупроқ тушган сари оёғининг ости кўтарила борар эди. Охир оқибат ташланган тупроқлар эшак учун юқорига чиқишга зинапоя вазифасини ўтади ва натижада эшак қудуқдан чиқиб, ўлимдан қутилиб қолди.

Қиссадан хисса шуки, ҳаёт сизнинг устингизга қанчадан қанча тупроқ, кир чирларни сочади. Сиз ўзингизга отилаётган тошми, тупроқми, яна шунга ўхшаш ахлатларни устингиздан ирғитиб ташланг. Улар сизни кўмиб ташлашига қўйиб берманг. Аксинча, ўз мақсадингизга эришиш йўлида ҳаракатдан тўхтаманг. Бу ҳаётда сиз рўбарў келаётган ҳар қандай муаммо сиз учун юқорига кўтарилиш пиллапоясидир. Шу пиллапоялардан кўтарилиш орқалигина юқори даражаларга эришасиз.

https://t.me/tuhur