Фарзанд тарбиясида ота-онадан катта маҳорат, улкан масъулият, теран ақл ва чуқур мулоҳаза талаб қилинади. Боланинг феъл-атворини синчковлик билан ўрганиб, унга меҳр ва тадбир билан ёндашилса, иншааллоҳ, кўзланган мақсадга эришилади.

Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бу борада бизга энг гўзал намунадирлар. У зот  (алайҳиссалом): “Фарзандларингизни хурмат қилинг ва уларга чиройли одоб ўргатинг”(Ибн Можа ривояти), деб биз умматларга шу каби кўплаб фазилатли тавсияларини берганлар. Насиҳатларига амал қилган киши ҳатто тунда ҳам йўлидан адашмай, қоқилмай манзилига етади. У зот (алайҳиссалом) болаларга салом бериш ва унга муносиб алик олишни ўргатишдан бошлаганлар. Кўчадан ўтиб кетаётиб ҳам уларга биринчи салом берганлар. Анас розияллоҳу анҳу айтади: “Мен болалар билан ўйнаётганимда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ёнимга келиб, бизга салом бердилар”. У кишидан (розияллоҳу анҳу)яни бир ривоятда: “Эй ўғлим, аҳли оиланг ҳузурига кирадиган бўлсанг, салом бер. Чунки саломинг сенга ва оиланга барака келтиради”, деб марҳамат қилганлар.

Болага ёлғон гапирманг ва уни алдаманг, чунки сиз унга намунасиз. Абдуллоҳ ибн Омир розияллоҳу анҳу бундай ҳикояни қилади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизнинг уйда ўтирган эдилар. Онам мени чақирдилар: “Қани, бу ерга кел-чи, сенга бир нима бераман”, дедилар. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Унга нима бермоқчисан?” деб сўрадилар. Онам: “Бир дона хурмо бераман”, деди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Агарда унга бирор бир нарса бермасанг, сенга ёлғон ёзилади”, дедилар”.

Фарзандларни жазолашда ўта қаттиққўллик ярамайди. Жазо унга яраша бўлиши учун юзга уриш ёки тупуриш ва бошқа нарсалар билан болани таҳқирланмайди. Чунки юз мукаррамлик белгисидир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Сизлардан бирингиз урадиган бўлса, юзга уришдан сақлансин”, деб марҳамат қилганлар (Табароний ривояти).

Ўғрилик барча даврларда инсонларнинг нафратига сазовор бўлган жирканч одатдир. У ижтимоий муҳитни издан чиқаради ва жамиятни таназзулга олиб боради. Айрим ота-оналар фарзандларининг ёшликда қилган ўғирлигига бепарво бўлиб, қилмишини гўдакликка йўядилар. Бу мутҳиш хатодир. Бундай бепарволик болада ўзгалар молига хиёнат қилишдан қўрқмаслик ҳиссини уйғотади. Қуйидаги ҳикоя сўзимизнинг далилидир: Маҳкамалардан бирида ўғрилик билан қўлга тушган ўғрини жазолашга ҳукм чиқарилади. Ҳукм ижро этиладиган кун келганда ўғри овозининг борича бундай деб бақиради: “Мени эмас онамни жазоланг! Биринчи бор қўшнимизникидан тухум ўғирлаганимда у мени койимади ва эгасига қайтариб беришимни талаб қилмади. Аксинча, қилган ишимдан қувониб: “Ҳудога шукр! Менинг ўғлим ҳақиқий эркак бўлибди”, деган эди. Агар онамнинг тили бўлмаганида эди, мен ўғри бўлмасдим”.

Сўкиш ва ҳақорат сўзларни айтиш ёшлар орасида энг кўп тарқалган ёмон иллатлардандир. Бунда катталарнинг “хизмати” катта. Чунки энди тили чиқаётган болага: “Битта сўкиб қўй”, деб ёмон одатни сингдириб боришади. Айрим ота-оналар жаҳл отига миниб, ўзаро тортишиб уятсиз сўзларни айтишлари фарзандларида маънавий аҳлоқсизликни шаклланишига, шунингдек, уларни кўча-кўйда қаровсиз қўйиб, хулқи бузуқ болалар билан ўртоқлашиб қолишига сабаб бўлишади. Бунинг учун бола тарбияси узлуксиз равишда диққат марказида туриш керак.

Бугунги кунда кўпчилик ёшлар ахлоқий меъёрлар буткул таназзулга юз тутган оломонча маданиятга кўр-кўрона тақлид қилаётганлари боис ахлоқий бузуқликка юз тутмоқдалар. Тарбияга масъул шахслар ёшларни маънавий ва моддий ҳужумлардан ҳимоялашлари, уларни доимо эзгулик сари чорлаб, панд-насиҳатлар қилишлари лозим. Юртимизда ота-оналарга бу борада ёрдамчи бўла оладиган диний-марифий, касб-ҳунар ва спорт ташкилотлари бисёр. Улардан унумли фойдаланиш барчамизнинг қўлимизда.

“Ўзлари имон келтириб, зурриётлари ҳам уларга имон билан эргашган зотларга (ўша) зурриётларини ҳам қўшамиз. Уларга қилган амалларидан бирор нарсани камайтирмаймиз. Ҳар бир кимса ўзи қилган иши билан гаровлангандир” (Тур сураси, 21 оят).

Аллоҳ таоло барчамизга ана шу бахтини насиб айласин!    

Жалолиддин Ҳамроқулов

ТИИ “Таҳфизул Қуръон” кафедраси мудири,

“Новза” жоме масжиди имом хатиби

Ватанимиз мустақилликка эришганидан кейин юртимизда барча соҳаларда тубдан ислоҳотлар олиб борилди. Бошқа соҳалар каби диний соҳага ҳам катта эътибор қаратилди. Қадамжолар тикланди, қайта таъмирдан чиқарилди, янги масжидлар барпо этилди, диний ўқув юртлари қайта таъмирланди. Бу ҳаракатлар тўхтамай изчиллик билан давом этмоқда. 
Истиқлол шарофати ила давлатимиз томонидан ислом динига мансуб фуқароларнинг ҳаж ва умра сафарларини ташкил этиш ишларига ғамхўрлик кўрсатиб келинмоқда. Хусусан, 2006 йил август ойида Биринчи Президентимиз Ислом Каримовнинг Фармонига мувофиқ “Ҳаж ва умра тадбирларини ташкил этиш ва ўтказиш бўйича Жамоатчилик кенгаши” тузилгани, ҳар йили муқаддас ҳаж ва умра сафарига бораётган зиёратчиларимизга сафар билан боғлиқ виза ҳужжатлари, авиачипталарни расмийлаштириш, Саудия Арабистонидаги шароитлар, меҳмонхона ва бошқа масалаларда мутасадди ташкилотлар билан уюшқоқликда амалга оширилмоқда. 
Шунингдек, яна бир катта ўзгаришлардан бири, ота-боболаримиз, она-момоларимиз орзу қилиб келган ҳаж ва умра зиёратларини амалга ошириш учун фуқароларимизнинг Саудия Арабистони Подшоҳлигига бориб келишлари, эмин эркин ибодатларини амалга оширишларига кенг йўл очилди. Тарихдан маълумки, бутун Иттифоқ бўйича 25 киши, Ўзбекистондан эса 3 ёки 5 киши борган бўлса, сўнги йилларда Ҳаж зиёратига 5200, умра ибодатига эса 6000 дан зиёд зиёратчи борар эди. Мамлакатимиз Президенти Ш.Мирзиёев ташаббуслари билан 2017 йилдан ҳаж зиёратига борувчи зиёратчиларларнинг сони 2000 нафарга оширилиб, жами 7200 нафарни ташкил қилди. Ўзбекистонлик зиёратчиларининг яшашлари учун Саудия Арабистонининг Макка ва Мадина шаҳарларида қулай шарт-шароитларга эга меҳмонхоналар ижарага олинган. Мустақиллигимизнинг дастлабки йилидан бугунги кунига қадар жами 100 000 дан зиёд фуқароларимиз ҳаж, 90 000 га яқин фуқароларимиз эса умра сафарига боришга муваффақ бўлдилар. 
Ҳаж ва умра сафарларини ташкил этиш даражаси йилдан йилга кўтарилиб, тажрибаси ошиб бормоқда. Юртимиз зиёратчиларига кўрсатилаётган хизматлар даражаси ҳам юксалмоқда, бунга ўтган йилда яратилган шароитлар мисолига Мадина ва Макка шаҳраларидаги 4 юлдузли меҳмонхона, ҳар бир хонаси қулай мебель, совутгич, телевизорлар билан жиҳозланган. Илғор тажрибасининг анъанаси сифатида шифокорлар гуруҳи  навбатчилик асосида зиёратчиларимизга 24 соат давомида меҳмонхонанинг ўзида тиббий ёрдам кўрсатиб келмоқдалар. Бунинг учун меҳмонхонанинг алоҳида жойда мини тиббий шифохона ташкил этилади.
Зиёратчиларимизга иссиқ овқат ҳамда иссиқ ва салқин ичимликлар тақдим этиш учун ҳам меҳмонхонада алоҳида ошхона ҳам ташил этилади. Сафар давомида ҳожи ва умрачиларимиз саломатлиги, кайфиятларини назарда тутиб ўзбекистонлик ошпазлар гуруҳи миллий таомларни тайёрлаш мақсадида сафарбар этилади.
Шунингдек, ҳар йил зиёратчиларимиз истаган пайтда Ҳарам масжидига бориш-келишлари учун замонавий автобуслар қатнови йўлга қўйилади. 
Бу йилги умранинг баҳор мавсумида юртдошларимиз Мадина шаҳрида “Мавадда Нур” меҳмонхонасига жойлашяптилар. Меҳмонхона ва масжид оралиғи 100-150 метр масофани ташкил этади. Меҳмонхонада зиёратчилар учун қулай шарт-шароитлар яратилган бўлиб, улар  2, 3 ва 4 ўринли хоналарда истиқомат қилмоқдалар. Зиёратчиларимизга 2016-2017 йилларда ишлаб чиқарилган замонавий автобуслар хизмат кўрсатмоқда. Бу автобуслар зиёратчиларимизни Жидда аэропортидан Мадина шаҳрига, Мадинадан Макка шаҳрига элтиб қўймоқда. Улардаги яратилган шарт-шароитлар хусусан йўловчиларнинг қулайлигини кўзлаган замонавий автоматлаштирилган ўриндиқлар билан биргаликда алоҳида мўлжалланган ҳаво совутгичлар билан таъминланган автобуслар ёшу-қарилар учун манзур бўлмоқда.
Зиёратчилар билан Саудия Арабистонидаги меҳмонхоналарнинг ички тартиблари ва зиёрат одоблари, йўл ҳаракати қоидалари, Ўзбекистон ҳаво йўлларининг юк масаласидаги йўриқномалари ва бошқа ташкилий масалалар бўйича гуруҳ раҳбарлари ва ишчи гуруҳи иштирокида ҳар куни йиғилиш ўтказилиб, мунтазам тушунтириш ишлари олиб борилмоқда. 
Маккаи мукаррама шаҳрида зиёратчилар учун 5 бурждан иборат бўлган “Аброж Кисва” меҳмонхонаси хизмат қилмоқда. Меҳмонхона 4 юлдузли бўлиб, Ҳарамдан 600 метр узоқликда жойлашган. Меҳмонхона фақат ўзбекистонлик зиёратчилар учун хизмат қилмоқда. 
Меҳмонхонанинг ошхонаси бир вақтнинг ўзида икки минг киши овқатланиш имконини беради. Зиёратчиларимиз учун 1000 кишига мўлжалланган ошхона, эркаклар учун алоҳида ва аёллар учун алоҳида масжидлар ташкил этилган. 
Зиёратчиларимизнинг саломатлигини назорат қилиш, уларга зарур пайтда тезкор тиббий ёрдам кўрсатиш мақсадида анъанага кўра меҳмонхонанинг ўзида тиббий пункт кечаю кундуз  хизмат қилиб келмоқда.  Зиёратчиларга қулайликлар яратиш, уларнинг шарт-шароитларидан доимий равишда хабар олиш ва беминнат хизмат кўрсатиш мақсадида Ишчи гуруҳи штаби ҳам ташкил этилган.  Хоналар шинам 3 ва 4 кишига мўлжалланган.
Ҳар йили Дин ишлари бўйича қўмита ва Ўзбекистон мусулмонлари идораси раҳбариятининг ҳаж делегация таркибида Саудия Арабистонига ташрифи чоғида ўзбекистонлик зиёратчилар тартиб билан келиб кетаётгани САП Ҳаж вазирлиги томонидан бир неча бор эътироф этилиб келмоқда. Ҳар йили ўзбекистонлик Ишчи гуруҳи Ҳаж вазирлигининг фахрий ёрлиғи билан тақдирланганини ҳамда “Ҳаж-2016” ишчи гуруҳини энг яхши ишчи гуруҳи деб эътироф этилганини алоҳида таъкидлаб ўтиш ўринли.
Бугунги кунда САПда ўзбекистонлик зиёратчиларнинг 1380 нафари  Мадина ва Макка шаҳарларида эмин-эркин ибодатларини амалга ошириб турибдилар. 

Дин ишлари бўйича қўмита 
Ахборот хизмати

Бугунги кунда ислом динига нисбатан бутун дунёда қизиқиш ва интилиш кучайиб, унинг хайрихоҳ ва тарафдорлари кўпайиб бораётгани ҳеч кимга сир эмас. Бунинг асосий сабаби муқаддас динимизнинг ҳаққонийлиги ва поклиги, инсонпарварлиги ва бағрикенглиги, одамзодни доимо эзгуликка чорлаши, ҳаёт синовларига ўзини оқлаган қадрият ва анъаналарни аждодлардан авлодларга етказишдаги беқиёс ўрни ва аҳамияти билан боғлиқ.     Халқимизнинг маънавиятини шакллантиришга, ҳар қайси инсоннинг Аллоҳ марҳамат қилган бу ҳаётда тўғри йўл танлаши, умрнинг мазмунини англаши, авваламбор, руҳий покланиш, яхшилик ва эзгуликка интилиб яшашида унинг таъсирини бошқа ҳеч қандай куч билан қиёслаб бўлмайди. Шу нуқтаи-назардан қараганда, муқаддас ислом динимизни пок сақлаш, уни турли хил ғаразли хуруж ва ҳамлалардан, туҳмат ва бўҳтонлардан ҳимоя қилиш, унинг асл моҳиятини униб-ўсиб келаётган ёш авлодимизга тўғри тушунтириш ислом маданиятининг эзгу-ғояларини кенг тарғиб этиш вазифаси ҳамон долзарб бўлиб қолмоқда.

Бир неча диний экстремистик оқим ва йўналишлар фаолияти тобора кескинлашиб бораётган бир даврда муқаддас ислом динимизга ва миллий маънавиятимиз ҳамда қадриятларимизга раҳна солишга уринаётган ноисломий йўналишлардан бири бу Миссионерлик йўналишидир. 

Миссионерлик тўғрисида сўз очганда, аввал унинг келиб чикиши ва ривожланиши даврига тўхталиб ўтиш лозим бўлади.

“Миссионерлик” тушунчаси умумий маънода бирор динга эътиқод қилувчи халқлар ўртасида бошқа динни тарғиб қилиш маъносини англатади. Миссионерлик, асосан христианлик динига хосдир. Бундай ҳаракат христианлик дини қадимий Византия империясининг давлат дини сифатида эълон қилинган даврдан буён амалга оширилиб келмокда. Христиан руҳонийлари даставвал миссионерлик ҳаракатини Европа ва Яқин Шарқдаги кўпхудоликка эътиқод қилиб келган аҳолини яккахудоликка даъват қилиш байроғи остида олиб бордилар. Шу тариқа IVасрда пайдо бўлган христиан миссионерлиги XIII-XVI асрларда Ҳиндистон, Хитой, ва Японияга кириб борди.

Католик черковида эса миссионерлик Испания ва Португалия империялари ташкил топгач (XIII-XVIасрлар) да тараққий этди.

Миссионерлик ҳаракати Буюк Рим империясига янги ерларни ўзлаштиришга катта ёрдам берди. Католик миссионерлигига рахбарлик қилиш учун папа Григорий XV 1662 йилда “Диний тарғибот конгрегацияси” ни таъсис этди.

XIX асрга келиб эса миссионерлик янгидан фаоллашди.Ушбу ҳаракат вакиллари бўлган миссионерлар ўз фаолиятларини Африкада кенг тарзда ёйиб, ўз мамлакатларининг сиёсатини ўтказишга ёрдам бердилар.

Миссионерларнинг турли давлатлар, жумладан, Марказий Осиё минтақаси мамлакатларида олиб бораётган фаолияти христианликни тарғиб қилишда махсус адабиётлар, аудио ва видеокассеталарни маҳаллий тилларда тайёрлаш ва бепул тарқатиш масалаларига эътибор қаратадилар.

Юқоридаги каби мисолларни яна давом эттириш мумкин. Аммо шуларнинг ўзи ҳам миссионерлик ҳаракати турли дин вакиллари ўртасида ҳамда мусулмонлар орасида динлараро ва миллатлараро низоларни келтириб чиқаришга замин яратиш мумкин эканлигига далолат беради.     

Хулоса қилиб айтганда бугунги кунда миссионерлик ҳаракати инсонлар орасида ҳамда баъзи-бир ёшларимиз нигоҳида  диний мутаассибликнинг ўзига хос кўриниши сифатида намоён бўлмоқда десак асло муболаға бўлмайди.   

 Аброр АЛИМОВ,

Тошкент шаҳар “Қатортол”масжиди имом-хатиби

Аллоҳ таоло Ўзи яратган барча жонзотлар ичида инсонни энг гўзал суратда яратганини таъкидлаб, Қуръони каримда шундай хабар беради:

“Ҳақиқатан, Биз инсонни хушбичим ва хушсурат (шаклда) яратдик” (Тин сураси, 4-оят).

Инсон шунга мувофиқ ўз даражасига қараб иш тутмоғи лозим бўлади.  Ислом таълимотида инсон жисмини пок тутиши, тоза ва хушбўй бўлишига тарғиб ва ташвиқ   қилиниб, гўзаллик  белгиланган чегарадан чиқмаслиги ҳам алоҳида зикр этилган.

Азалдан аёллар пардоз қилишга мойил бўлганлар. Момоларимизнинг қилган пардозлари ҳам табиий воситалардан бўлган. Айниқса табиий мойлар, гул ва ифор ёғлари, сурма, хина, ўсмадан пардоз учун фойдаланиб келишган. Шунинг учун ҳам улар ҳатто 70-80 ёшларида ҳам ўз гўзалликларини йўқотишмаган.

Аммо кейинги вақтларда нафақат ёшлар,  балки  катта ёшдаги аёлларда ҳам кўз, қош  ва лабларни сунъий бўяш (татуаж,  растушовка) қилдириш, танага расм солдириш (татуировка) русмга кириб бормоқда.  Бу жараёнлар оғриқли бўлсада, аёлларимиз гўзаллик олдида ҳар нарсага тайёр эканликларини намойиш қилмоқдалар. Аслидачи, Аллоҳ таоло манъ қилган бу пардозларни соғлигимизга  жиддий зарар келтиришини ўйлаб кўришармикан?

Аллоҳ таоло Қуръони каримда марҳамат қилади:

“Аллоҳ уни (шайтонни) лаънатлади. (У) деди: «Албатта, бандаларингдан белгиланган (маълум) улушимни олурман,  уларни адаштираман, уларни ҳою ҳавасга чўктираман. Уларга буюраман – ҳайвонларнинг қулоқларини кесадилар. Уларга буюраман – Аллоҳнинг яратганларини ўзгартирадилар». Кимки Аллоҳни қўйиб, шайтонни дўст тутса (унинг айтганларини бажарса), демак, у аниқ зиён қилибди” (Нисо сураси, 118-119 оятлар).

“Татуаж”, “Растушовка”  -  жараёни ҳақида соҳа мутахассислари ўз фикрларини билдирганлар. Татуаж — пермамент пардоз, яъни юздаги аъзолар — қош, кўз ва лабни узоқ вақтгача кетмайдиган қилиб бўяб, пардоз бериш. Пермамент пардозда санаб ўтилган аъзоларнинг терисига татуаж учун мўлжалланган игна ёрдамида махсус бўёқ юборилади. Бу пигментларнинг узоқ вақт ушланиб туришини таъминлайди. Пермамент пардоз муолажаси оғриқли бўлиб, бир-икки соатга чўзилади. 
Аммо сохта зебнинг  инсон организми учун зарарлари  тузатиб бўлмас асоратларга олиб келиши ҳам мумкин..

Қош татуаж қилинганда қошлар илдизининг йўқ бўлишига олиб келиб,  уларнинг тўкилишига сабаб бўлади. Кўзларга татуаж қилинганда эса кўзнинг кўриш қобилиятига, қовоқ териларининг сезувчанлигига салбий таъсир этади. Лаблар татуаж қилинганда эса оғиз атрофида шишлар пайдо бўлади.

Бу муолажаларда игна билан тери тешилгани боис организм турли инфекцияларга  берилувчан бўлиб қолади. Тери тешикларига эса турли кимёвий бўёқлар киритилиши натижасида  аллергия касалликларини келтириб чиқаради.

“Татуировка” -  игна билан асаб томирларига зарар етказиб, танага сурат солдиришдир. Бу оғриқли жараён бўлиб, инсон ўз-ўзига шикаст етказади. Соҳа мутахассисларининг таъкидлашича “татуировка” қилдирган инсонларда 20 дан ортиқ касалликка чалиниш кўрсаткичи юқори бўлар экан. Татуировка бўёғи таркибида саратонни юзага келтирадиган омиллар мавжуд. Бўёқлар ўзида  инсон организми учун зарарли бўлган металларни, яъни симоб сульфиди, хром, кадмий, қўрғошин, титан, альюминий, кобальт сақлайди. Татуировка асбоблари билан гепатит Б, С ҳамда ОИВ инфекциясини юқтириб олиш жуда осон. Татуировкаси бор инсонларнинг гепатит С касаллигига чалиниш хавфи, оддий одамларга қараганда, 9 баравар юқори бўлади.  «Mycobacterium haemophilum» бактерияси сил ва мохов касаллигини чақиради, одамларда иммун тизимини сустлаштиради. Бу бактерия эса фақат татуировка чиздиргач юзага келади.

Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ҳусн учун, игна билан аломатлар чизувчи ва чиздирувчи, қош терувчи, тиш орасини кенгайтирувчи аёлларга (яъни, Аллоҳ таоло яратган аъзоларни ўзгартирувчи аёлларга) Аллоҳ таолонинг лаънати бўлсин!”, - дедилар (Имом Бухорий ривояти, 5948-ҳадис).

Аллоҳ таоло  ато этган ҳар бир неъматнинг қадрига етишимиз, Ўзи қайтарган ҳар бир ишдан қайтишимиз даркор. 

Мунира АБУБАКИРОВА

Ўзбекистон мусулмонлари идораси мутахассиси

  هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللَّهُ ذَلِكَ إِلَّا بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الْآَيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ

У Қуёшни зиё (таратувчи) ва Ойни нур (сочувчи) этган ҳамда йилларнинг ададини ва (вақт ва замонга доир) ҳисобни билишларингиз учун уни (Ойни) манзилларга (бўлиб) ўлчаб қўйган зотдир*. Буни Аллоҳ фақат ҳақ (ҳикмат) билангина яратди. Билувчи қавм учун оятларни (У) батафсил баён қилур. 

* Ойнинг ўн икки буржи ва йигирма саккизта манзили бор. Буржлар – ҳамал, савр, жавзо, саратон, асад, сунбула, мезон, ақраб, қавс, жадий, далв, ҳут. Ҳар бир буржда иккию учдан бир манзил бўлиб, ой ҳар кеча шу манзиллардан бирига тушиб ўтади. Агар ой 30 кун бўлса, икки кеча ой кўринмайди. 29 кун бўлса, бир кеча кўринмайди. Қуёш мазкур манзиллардан ҳар бирида 13 кун ва 1/3 кунда қўниб ўтади. 28 та манзилнинг кунлари қўшилиб бир йил бўлади. 

 ҲИЖРИЙ ЙИЛ ҲИСОБИ -  Пайғамбаримиз Муҳаммад саллолллоҳу алайҳи ва салламнинг Маккаи мукаррамадан  Мадинаи мунавварага ҳижрат қилган йилларидан  бошланган. Қамария (ҳижрий-қамарий йил) ва шамсия (ҳижрий-шамсий йил)га бўлинади.

Қамария бўйича йил ҳисоби 622 йилнинг 16 июли жума кунидан бошланиб, Ойнинг кетма-кет келган икки бир хил фазаси орасида ўтган вақт — синодик ой (29,530588 кун) даврига асосланган. 12 ойдан иборат бир қамарий йил 354,3671 кундан иборат. Қамарий йилда 1, 3, 5, 7, 9 ва 11-ойлар 30 кундан, қолганлари 29 кундан бутун қилиб олинган. Ойлар тартиби билан муҳаррам, сафар, рабиул аввал, рабиул охир, жумодул аввал, жумо-дул охир, ражаб, шаъбон, рамазон, шаввол, зулқаъда ва зулҳижжа деб аталишини биламиз. Қамарий йил тропик йилдан 10— 12 кун қисқа. Қамарий йилнинг баъзилари кабиса йил бўлишига сабаб йил­нинг каср қисми (0,3671 кун) ҳар 30 йилда 11,013 кунни ташкил этишидир. Унинг 19 йили оддий (354 кунлик), 11 йили кабиса (355 кунлик), 38-йиллик арабча циклнинг 2, 5, 7, 10, 13, 16, 18, 21, 24, 26 ва 29-йиллари кабиса деб қабул қилинган. Қамария ҳисоби аҳолиси асосан мусулмонлардан ташкил топган мамлакатларда қўлланади.

Шамсия 622 йилнинг баҳорги тенг кунлик куни — 21 мартдан бошлаб ҳисобланади; кейинги йил бошлари эса 20, 21 ёки 22 мартга тўғри келади. Давомийлиги милодий календаридаги каби 365 ёки 366 кундан иборат. Шам­сия бўйича ойларнинг номлари ҳут, ҳамал, савр, жавзо, саратон, асад, сумбула, мезон, ақраб, қавс, жадди ва далв бўлиб, бу ойлар доимо йил­нинг маълум бир вактларида келади.

Ўрта Осиёда янги услуб кенг оммавийлашгунга қадар қамария ҳисоби ҳам, шамсия ҳисоби ҳам ишлатилиб келинган. Шамсия ҳисоби бўйича йил­нинг дастлабки кунларида Наврўз байрами ўтказилган.

Ҳижрий йил ҳисобланишининг саналарини янги услуб (Григорий календари)га айлантиришда махсус формулалар ва жадваллар қўлланади. Масалан, Григорий календарининг 1980 йил қамариянинг 1399/1400 йилларига ва Шамсиянинг 1359/1360 йилларига тўғри келади. 

ГРИГОРИЙ КАЛЕНДАРИ (ёки янги услуб) — Рим папаси Григорий XIII томонидан Юлий календари (эски стиль) ўрнига 1582 йилда жорий этилган календарь. Перуджий университети ўқитувчиси Луиджи Лилио 1576 йилда таклиф этган лойиҳага биноан тузилган. Юлий календарида йўл қўйилган хатолик ту-затилиб, ҳисоб 10 кун олдинга сурилган. Баҳорги тенг кунлик, яъни 21 мартга тўғри келган. Хатолик яна такрорланмаслиги учун ҳар 400 йилда кабиса йил 3 кунга қисқартирилган, яъни 100 кабиса йили ўрнига 97 кабиса йили жорий этилган. Григорий календарига кўра охирги 2 раками 4 га бўлинадиган йиллар кабиса йиллардир, лекин 2 ноль билан тугаб, 400 га бўлинмайдиган йиллар бундан мустасно, масалан, 1700, 1800, 1900 ва 2100 йиллар оддий йил, 1600, 2000, 2400 ва 2800 йиллар эса кабиса йил ҳисобланади. Шу ҳисобда йилнинг давомийлиги 365,242500 суткани ташкил этиб, тропик йилга қараганда ҳар йили 26 секунд ортиб боради ва сал кам 3300 йилда 1 кун хато қилинади. Григорий календарининг бирдан-бир ноқулайлиги ойлардаги кунлар сонининг ҳар хиллигидир. Собиқ Иттифоқда (шу жумладан Ўзбекистонда) Григорий тақвими  1918 йил 14 февралдан (эски услубда 1 февралдан) бошлаб қабул қилинган. 

БУРЖ — Қуёшнинг йиллик кўринма ҳаракати доирасидаги ўн икки юлдуз туркумининг номлари. Бу сўз зодиак юлдузи туркумлари Далв, Ҳут. Ҳамал, Савр, Жавзо, Саратон, Асад, Сунбула, Мезон, Ақраб, Қавс, Жадйларга нисбатан қўлланилади (жадвалга қаранг).

Улар Қуёшнинг йиллик кўринма ҳаракат йўли (эклиптика) бўйлаб жойлашган. Ҳар бирида Қуёш тахминан бир ойча бўлади. Бурж юлдуз туркумларидан Қуёш системасининг деярли барча сайёралари, кометалари ва Ойнинг ҳам кўринма ҳаракат йўллари ўтади. Юнонистонда бурж туркумларини алоҳида ажратиб, уларни махсус белгилар билан ифодалашган. Шунга кўра, осмон гумбазида баҳорги (Ҳамал) ва кузги (Мезон) тенгкунлик, ёзги (Саратон) ва қишки (Жадй) Қуёш туриш нуқталари ҳам ўша белгилар билан белгиланади. Прецессия ҳодисаси сабабли ўтган 2 минг йил ичида бу нуқталар сурилиб, қўшни юлдуз туркумларига ўтиб кетган бўлишига қарамай, шу белгилар, шунингдек Саратон ва Жавзо тропиклари деб аталувчи номлар ҳам сақланиб қолган. 

 Бурж жадвали 

БУРЖИЙ ТАҚВИМ - 365 кунлик қуёш тақвими. Шарқ фалакиётшунослари томонидан ишлаб чиқилган (11-аср). Буржий тақвим ойлари юлдуз туркумлари номи билан аталгани учун «буржий» (яъни юлдуз туркумлари — арабча «бурж» ёки ҳозирги тасаввурда астрономик тақвим) деб ном олган.

КАЛЕНДАРЬ (лот. calendarium — қарз дафтари), тақвим — йил, ой, ҳафта ва кунлар ҳисоблашни юритиш тизими. Қуёш, Ой, сайёраларнинг кўринма ҳаракати, кун биланн туннинг алмаши-нуви, Ой фазалари ва йил фаслларининг даврий равишда такрорланиб туришига асосланади. Календарнинг пайдо бўлиши одамнинг хўжалик фаолиятини юритиш эҳтиёжи билан боғлиқ. Одамлар Қуёшнинг чиқиб ботишини кузатиб — кун, Ой ўроғининг аввал катталашиб, сўнг кичрайишига қараб — ой, йил фаслларининг давомида Қуёшнинг уфқдан қанчалик кўтарилишини кузатиб йил тушунчаларига келишган. Аста-секин вақтни яна ҳам аниқроқ ҳисоблаш эҳтиёжи билан соат, минут бирликлари,  ҳафта тушунчаси киритилган. Вақт ҳисобини тўғри юритиш учун дастлабки расадхоналар қурилган, қуёш соати ўйлаб топилган.

Ўзбек тилида биринчи босма календарь Шоҳимардон Иброҳимов томонидан тузилиб, 1871 йил Тошкентда Туркистон ҳарбий округи босмахонасида чиқарилган, унинг 1872 йил 2-нашри Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон миллий кутубхонасида сақланади.

“ЎзМЭ” маълумотлари асосида

 Жалолиддин Нуриддинов тайёрлади

16 март 2017 йил