Юртимизда меҳмон бўлиб турган Татаристон Республикаси уламоларидан иборат делегация аъзолари Бухоро вилоятига ташриф буюрдилар. Мартабали меҳмонларга Ўзбекистон мусулмонлари идораси раиси ўринбосари Иброҳим Иномов ҳамроҳлик қилмоқда. Меҳмонлар қадимий Бухоро заминидаги кўплаб тарихий обидаларни зиёрат қилишди. Кўҳна ва азим Бухоронинг неча асрлардан бери тарих билан тиллашиб келаётган масжид-у мадрасаларида бўлган меҳмонлар муборак масканларда дуога қўл очиб, икки давлат ўртасидаги дўстона муносабатлар янада мустаҳкам бўлиши, бошланаётган ишлар ўзининг ижобий натижаларини кўрсатишини Яратгандан сўрадилар.

Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг

Бухоро вилояти вакиллиги ахборот хизмати

Таҳоратнинг  фарз ва  суннатларини  кўпчилик  назарий жиҳатдан  билади-ю,  аммо амалда  хатога  йўл  қўяди. Бунинг  сабаби, баъзилар  таҳоратни  устоздан  эмас,  балки китоб  ўқиб ўрганганидир. Аслида эса  таҳорат амалиёт бўлгани  учун ҳар бир  намозхон  уни худди  намозни устоздан  ўрганганидек ўрганиши  кейин эса устозини олдида  таҳорат олишини  кўрсатиб  имтиҳон  топшириши  керак. Бу борада бепарволик ярамайди.  Зотан,  намознинг  дуруст  бўлиши учун  ҳам  таҳорат мукаммал  бўлиши керак  бўлади.  Таҳорат  мукаммал   бўлиши  учун  эса  таҳоратнинг  фарзи,  суннати, мустаҳаби  ва  одобини  билиш  керак.  Шунинг учун  таҳоратдаги  амаллар  рўйхатини   тартиб  билан  бирма-бир  келтириб  ўтамиз.

                                       Таҳоратда тўртта фарз бор. Улар: 

1. Юзни ювиш  (сочдан  қулоққача,  жағнинг  тагигача);
2. Икки қўлни  тирсаклари  билан  ювиш;
3. Бошнинг тўртдан  бирига  ва  соқолнинг  юзни  тўсиб  турган  қисмига  масх  тортиш;
4. Икки оёқни  тўпиқлари  билан  ювиш.

                                       Таҳоратнинг  суннатлари ўнта:

1. Ният қилиш;
2. Таҳоратни “бисмиллоҳ”  билан  бошлаш;
3. Таҳорат олишдан   олдин  икки  қўлни  бўғимлари  билан  қўшиб  ювиш;
4. Мисвок ишлатиш;
5. Оғиз  ва  бурунни  ювиш;
6. Таҳоратда тартибга  риоя  қилиш;
7. Таҳорат аьзоларини   ювишни  кетма-кет,  узлуксиз  бажариш;
8. Аьзоларни  уч  мартадан  ювиш;
9. Қўл ва  оёқ  бармоқлари  орасига  ҳамда  соқолга  хилол  қилиш;
10. Бошнинг ҳаммасига  бир  марта  ва  икки  қулоғига  масх  тортиш.

Таҳоратнинг   мустаҳаби иккита:

1. ўнгдан  бошлаш;
2.  бўйинга  масх  тортиш.

                                    Таҳоратнинг  одоблари ўн учта:

1. Қиблага қараб  ўтириб  таҳорат  қилиш;
2. Баланд  жойда  ўтириб  таҳорат  қилиш;
3. Таҳорат  қилишда  узри  бўлмаса,  бировнинг  ёрдамидан     фойдаланмаслик;
4. Таҳорат қилаётганда гаплашмаслик;
5. Узуги бор  одамлар  уни  қимирлатиб,  остига  сув  етказиши;
6. Оғзига  ва  бурнига  ўнг  қўл  билан  сув  олиб,  бурунни  чап  қўл  билан  тозалаш;
7. Шошилиб  қолмаслик  учун  намоз  вақти  кирмасидан  таҳорат  қилиш;
8. Сувни  исроф  қилмаслик;
9. Ишлатишга қулай  бўлиши  учун  таҳорат  суви  солинган  идишни  ўнг  томонга  қўйиб  олиш;
10. Қалбдаги  ният  билан  тилдаги  гапни  бирлаштириш;
11.  Ҳар  бир  аьзони  ювганда   “Бисмиллаҳ”ни  айтиш;
12. Таҳорат  қилиб  бўлгандан  кейин  шаҳодат  калимасини  ва  ривоятда  келган  дуони  ўқиш;
13. Таҳорат  қилиб  бўлгандан  кейин  икки  ракат  намоз  ўқиш.

Таҳоратнинг  макруҳлари тўққизта:

1. Сувни  исроф   қилиш;
2. Сувни  ўта  кам   ишлатиш;
3. Сувни  юзга  ёки  бошқа  аъзоларга  уриш;
4. Дунёвий  гапларни  гапириш;
5. Узр бўлмаган ҳолда  бошқанинг  ёрдамидан  фойдаланиш;
6.  Нажосат  бор  жойда  таҳорат  қилиш;
7. Рўзадор  киши  оғиз  ва  бурунни  чайишда  муболаға   қилиши;
8. Таҳоратнинг  суннатларидан  бирини  тарк  этиш;
9. Ўта  иссиқ,  ўта  совуқ  ёки  қуёшда  исиб  қолган  сувда  таҳорат  қилиш.

Қуйида  таҳорат  олиш  асносида  йўл қўйиладиган  баъзи  камчиликлар  тўғрисида  маьлумот  бериб  ўтмоқчимиз. Чунки ҳозирги  кунимизда  таҳоратга  бирозгина  эътиборсизлик,  бепарволик  кучайиб  қолмоқда.  Гўёки  ювиладиган  аьзоларни  қандай  қилиб  бўлса  ҳам  ювса  бўлди.  Аслида  эса  таҳорат – намознинг  калити  дейилади.  Демак,  таҳоратга  ҳам   худди  намозга   этибор  бергандек   эътибор  бериш  керак. Акс  ҳолда  ҳар  иккала  ибодат  ҳам  дуруст  бўлмайди.  

Бу ўринда  барча  маьлумотларни  тўлиқ  келтиришдан  йироқмиз.  Негаки,  мазкур  маълумотлар  кўплаб  китобларда  мукаммал  ҳолда  келтирилган.  Биз  эса  айнан  ҳозирги  кунда  масжид  таҳоратхоналарида  содир  этилаётган  айрим камчиликлар  тўғрисида  сўз  юритмоқчимиз . 

1. Юзни ювиш асносидаги  хатолар: аввало  юзни  юваётганда  икки  қўлнинг  ҳовучига  сув  олиб  ювиш, ювганда  ҳам  сувни  юзга зарб  билан  уриб  ёки  сувни  сочиб  юбориб  кейин  ишқалаш  ҳолати  кузатилади.  Аслида  эса  ўнг  қўлга  сув  олиб  юзга  сочмасдан  оҳиста  қилиб  юзни  юқори  қисмидан  яъни  пешонадан  қуйилади. Сўнгра оқиб  тушаётган  сув ўнг қўл  билан  юзга  ишқалаб  ҳамма  жойига  етказилади.  Мазкур  амални  бажариш  асносида  ерга  тушаётган  сув  қайтиб  тепага  сачрамаслигининг  чорасини  кўриш  керак.  Бунинг  учун  эса  таҳорат  олинаётган  жойдаги  ариқча  анчагина  чуқур  бўлсин .  Қолаверса, сувнинг  ариқчага  тушишининг  ҳам  чорасини қилиш  керак. Ариқчанинг  икки  чети  қиялатиб   қилинган  бўлиши  алоҳида  аҳамиятга  эга. Шундай қилинса,  сув ариқчанинг  ичига  тўғри  тушмасдан,  балки  синиб  ёнбошга  оқиб  тушади. бу эса сувнинг  сачрашининг  олдини  олади. 
2. Қўлни тирсаклар билан  ювишдаги   хатолар:  бунда  аввало  кийимнинг енги  тирсакдан  юқорига  кўтарилган  ҳолда  бўлиши шарт.  Баъзилар  ушбу  ҳолатга  бепарво  бўлгани оқибатида тирсакни   тўлиқ  юва олмайди. Шунинг   учун  ҳам  енгни  иложи  борича  юқорига  шимариб,  сўнгра  қўлни  тирсаклар  билан  юваётганда тирсакнинг  орқа  қисмидаги  тери  буришиб  турадиган  жойига  алоҳида  эътибор  бериш  керак.  Акс  ҳолда  айнан  ўша  жойга  кўпинча  сув  тўлиқ  етиб  бормайди.  Натижада  таҳорат  ноқис  бўлади. Ушбу  ўринда  эътибор  беришимиз  керак  бўлган  ишлардан  яна  бири,  сув  тушиб  турадиган  жўмраклардан  сув  узлуксиз  оқиб  туради  купчилик  эса айнан  мана шу  жойда  хатога  йўл  қўяди,  яъни,   оқиб  турган  сув  остидан  қўлни  чиқариб  олмайди,  балки қайта-қайта  ишқалайверади  ва  ўзича  уч марта  ювдим  деб  ўйлайди. Аслида  эса  қўлни  сувдан  узмас  экан,  неча  марта  ишқаласа  ҳам,  барибир,  бир  мартага  ўтади,  холос. Бу  ҳолатда  суннат  амал  тарк  этилган  бўлади (Бурунлари  обдастада  таҳорат  қилингани  туфайли  бу  муаммо  бўлмаган).
3. Бўйинга масх тортишдаги  хатолар:  бунда  баъзилар  бўйинга  эмас,  балки  гардани  (бўйиннинг  орқа  томони) аралаш  бўйнига  ҳам  масх  тортиб  юборади.  Бу  эса  бидъатдир.   Аслида  эса  учта  бармоқ:  ўрта, номсиз ва  жимжилоқ  бармоқларнинг  ташқи  томони  ила  бўйиннинг  олди қисмидаги  икки  ёнбош  томони  (жон  томир) устига  оҳиста  қўйилиб  оҳиста  тортилади.  Бунда  бўйиннинг  ҳамма  жойига  сувни  ишқалаб  ташланмайди. Акс  ҳолда  мустаҳаб  бўлган  амални  бажараман  деб  билмаган  ҳолда  бидъат  қилиб  қўйиши  мумкин .
4. Оёқни ювишдаги хатолар:  бармоқлар орасига  албатта  хилол  қилиш  керак.  Бунда  ўнг  оёқ  жимжилоғининг  пастки  тамонидан  бошланади,  охири  чап  оёқ  жимжилоғида  якунланади.  Баьзиларнинг  товони  ёрилган  бўлса  янада  эҳтиёт  бўлиши  керак,  ёрилган  жойларига  албатта  сув  етказиш зарур.   

Эътиборли  бўлишимиз  керак  бўлган  ишлардан яна  бири,  оёқни  уч  марта  ювиш.  Бунда  ҳам  албатта   оёқни  сувни  тагидан  чиқариш  билан  узиш  ёки  сувни  уч мартагача  тўхтатиш  билан  узиш  мумкин.  Кейингиси  эса  оёқдан  оқиб  тушаётган  сувга  эътибор  бериш.  Бунда  одатда  оқиб  тушаётган  сув  оёқлар  турган  жойгача  сачраб  тушади.  Бунинг  оқибати  нима  бўлишини  эса  юқорида  айтиб  ўтдик.  Кўпчилик  яна  бир  хатога  йўл  қўяди.  Яъни ўнг  оёқни  ювиб  бўлиб   яна  пастга  қўйиб,  кейин  чап  оёғини  ювади.  Натижада  чап  оёғини  юваётгандаги   сув  яна  ўнг  оёғи  устига  сачрайди.  Шунинг  учун  ўнг  оёғни  ювгандан  кейин  уни  жўмраклар  ўрнатилган  жойга,  яъни  баландга  кўтариб  туриб  кейин чап  оёқни  ювиш  керак.  Шунда  сув  сачраш   хавфи  бўлмайди.

Исҳоқжон БЕГМАТОВ,

ЎМИ масжидлар бўлими ходими

Исҳоқжон домла Бегматов - Биз Росулуллоҳни (с.а.в) севамизми?

Жаҳон фани учун Мовароуннаҳрда фаолият олиб борган олимлар қаторида фақиҳларнинг меросини ўрганиш ҳам катта аҳамиятга эга. Бугунги кунда ислом ҳуқуқи тарихий-маънавий мерос сифатида баҳоланиб, уни илмий ўрганиш жараёни бошланган. Мазкур жараёнда мовароуннаҳрлик фақиҳларнинг жаҳон ҳуқуқий тафаккури тараққиётига қўшган ҳиссасини нечоғлик аҳамиятли эканини атрофлича чуқур тадқиқ қилиш давр талабига айланди. Бу борада Марказий Осиёдаги фақиҳлар фаолияти, ҳанафий мазҳабининг юртимизда ривожланиш тарихи ҳамда уни ўрганишга бағишланган айрим комплекс ишларни кўрсатиб ўтиш мумкин. Ҳақиқатан ҳам, фақиҳларнинг ҳуқуқий қарашлари фақат улар яшаб ижод этган давр учунгина хос бўлиб қолмасдан, ҳозирги даврда ҳам ўз илмий қийматини йўқотган эмас. Мовароуннаҳрлик фақиҳлар ислом оламининг бошқа минтақаларида ҳам эътироф этилган бўлиб, улар томонидан таълиф этилган фиқҳий асарлар ҳозирги кунда ислом оламининг нуфузли илм даргоҳларида ҳуқуқшунослик бўйича асосий қўлланма вазифасини ўтамоқда. Бу эса ўз навбатида Мовароуннаҳр фиқҳ илмининг юзага келиши, ривожланиш босқичлари, йўналишлари, ўзига хос жиҳатлари ва анъаналарини ўрганишга жиддий ёндашув лозимлигини кўрсатади.

Юртимизда фиқҳ илми ривожланган марказларни минтақавий жиҳатдан тадқиқ этиш ўзига хос бир йўналиш бўлса, йирик фақиҳлар ҳаёти ва илмий меросларини махсус ўрганиш яна бир бошқа сермаҳсул ёндашув ҳисобланади. Мовароуннаҳрлик йирик фақиҳлардан бири Маждуддин ал-Уструшаний (577-637/1180-1240 йилдан кейин)нинг ҳаёти, ижоди ва аллома яшаган даврни илмий ўрганиш долзарб масалалардан биридир.

Мовароуннаҳр минтақасида фиқҳ илми тарихи ва фақиҳлар фаолияти бўйича Ўзбекистонда ва хорижий давлатларда қатор илмий тадқиқотлар олиб борилди. Минтақанинг нуфузли марказларидан бири бўлган Самарқанддаги мазкур илм ривожини ёритишда асосан унинг кўзга кўринган вакили Бурҳонуддин ал-Марғиноний ҳаёти ва ижодига эътибор қаратилади. Унинг шогирди Маждуддин Муҳаммад ибн Маҳмуд ал-Уструшаний фаолияти ва илмий мероси ҳам тадқиқотчилар эътиборидан четда қолмади. Бир қатор олимлар фақиҳнинг таржимаи ҳолини тарихий-биографик асарлар маълумотларига таянган ҳолда бир оз ўрганганлар. Аммо Маждуддин ал-Уструшанийнинг ўз асарларида берилган қимматли автобиографик маълумотлар эса тадқиқотчилар диққат эътиборидан четда қолди.

Алломанинг кўп сонли асарларидан биргина «Жомиъ аҳком ас-сиғор» чоп этилган бўлса-да, у ҳозиргача етарлича тадқиқ қилинмаган. Шуни ҳам айтиш лозимки, ушбу нашрларни амалга оширишда маълум текстологик хато ва камчиликларга йўл қўйилган. Бир гуруҳ саудиялик тадқиқотчилар алломанинг «Китоб ал-фусул» асаридан муайян бўлакларни илмий жиҳатдан чегараланган, фақат замонавий шариат илмлари доирасида таҳлил этиб, тадқиқот олиб бордилар. Мовароуннаҳр фиқҳ илми тарихига бағишланган умумий хусусиятдаги тадқиқотларда Маждуддин ал-Уструшаний ҳаёти ва баъзи асарларигина зикр этиб ўтилади. Аммо юқорида кўрсатилган ишларда Муҳаммад ибн Маҳмуд ал-Уструшаний ҳаёти, илмий мероси ва алломанинг Мовароуннаҳр маданияти тарихида тутган ўрни масалалари комплекс равишда махсус тадқиқ этилмаган.

Алломанинг тўлиқ номи Абул-Фатҳ Муҳаммад ибн Маҳмуд ибн Ҳусайн ибн Аҳмад Маждуддин ал-Уструшаний бўлиб, у XII асрнинг охири ва XIII асрнинг биринчи ярмида Мовароуннаҳрда яшаб, юксак илмий салоҳияти билан фиқҳ илмининг ривожига муносиб ҳисса қўшган алломалардан биридир. Олим Уструшанада туғилиб, кейин оиласи билан Самарқандга кўчиб ўтади ва шу ерда ижодий фаолият олиб боради. Маждуддин ал-Уструшанийнинг ҳаётлик даври Самарқанд фиқҳ мактаби ривожининг сўнгги даври ва мўғуллар истилосининг дастлабки босқичига тўғри келади. Муҳаммад ибн Маҳмуд ал-Уструшанийнинг илмий меросини ўрганиш орқали мўғуллар истилосидан кейинги дастлабки йиллар жамиятда фақиҳларнинг ўрнини белгилашга тааллуқли масалаларга ойдинлик киритишга имкон яратилади.

Шарқ мусулмон мамлакатларида яратилган табақот туркумидаги манбаларда Муҳаммад ибн Маҳмуд Маждуддин ал-Уструшаний илмий-маънавий мероси ҳақида умумий маълумот бериб ўтилган. Жумладан, Абдулқодир ибн Аби-л-Вафо ал-Қураший (ваф. 775/1373 й.), Ҳожий Халифа (ваф. 1067/1657 й.), Муҳаммад Абдулҳай ал-Лакнавий (ваф. 1304/1886 й.) ва Хайруддин аз-Зириклий каби биографларнинг асарларида Муҳаммад ибн Маҳмуд ал-Уструшанийнинг таржимаи ҳоли ва унинг икки асари ҳақида маълумотлар келтирилган.

Туркиялик Аҳмед Узел ўз тадқиқотида Муҳаммад ибн Маҳмуд ал-Уструшаний илмий мероси тўғрисидаги қисқа маълумотларни баён этган. Яна бир туркиялик олим Холит Унал эса Муҳаммад ибн Маҳмуд ал-Уструшанийнинг қисқача таржимаи ҳоли ва унинг «ал-Фатово» асари бўйича дастлабки маълумотларни келтирган.

Хорижий Шарқ мусулмон мамлакатлари замонавий тадқиқотчилари Абдулҳамид Абдулхолиқ ал-Байзалий, Абу Мусаб ал-Бадрий ҳамда Маҳмуд Абдурраҳмон Абдулмуним кабилар Муҳаммад ибн Маҳмуд ал-Уструшанийнинг «Жомиъ аҳком ас-сиғор» асарини янгидан нашр қилганлар. Саудиялик Фаҳд ибн Носир ибн Фаррож ал-Фаридий, Абдурраҳмон ибн Усмон ал-Муршид, Сулаймон ал-Хамис каби тадқиқотчилар алломанинг «Китоб ал-Фусул» асари асосида тадқиқот иши олиб борганлар.

Тадқиқотчи А.Мўминов ўзининг номзодлик диссертациясида Муҳаммад ибн Маҳмуд ал-Уструшанийнинг илмий меросига қисқача тўхталиб ўтган. Ўзбекистонлик тадқиқотчи олимлардан М.Комилов, О.Қориев, А.Ш. Жўзжоний, Н.Ж.Юсупова кабилар ўз тадқиқотларида Муҳаммад ибн Маҳмуд ал-Уструшанийнинг отаси ҳақида қисқа маълумот берганлар.

Аммо юқорида зикр этилган ишларда Муҳаммад ибн Маҳмуд ал-Уструшанийнинг ҳаёти ва унинг илмий мероси комплекс равишда тадқиқ қилинмаган. Уларнинг изланишларида алломанинг исмигина таъкидлаб ўтилган бўлиб, уларнинг бош илмий мақсади Маждуддин ал-Уструшанийнинг асари матнини нашр этишдан иборат бўлган.

Европалик шарқшунослар томонидан Муҳаммад ибн Маҳмуд ал-Уструшаний ҳаёти ва илмий меросига оид тадқиқотлар амалга оширилмаган. Фақат биргина Карл Броккельман (Германия) Муҳаммад ибн Маҳмуд ал-Уструшанийнинг илмий мероси ҳақида умумий тарздаги мухтасар маълумотларни келтириш билан кифояланган, холос.

Кўриниб турибдики, Маждуддин ал-Уструшаний ҳаёти ва мероси ҳақидаги маълумот етарли эмас. Аммо тадқиқот жараёнида олимнинг Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтида сақланаётган қўлёзмалардан бирида унинг замона илмий жамоатчилиги эътиборидан четда қолиб келаётган «ал-Асъила ва-л-ажвиба» («Саволлар ва жавоблар») асари мавжудлиги аниқланди. Бу асар ҳанузгача ҳеч бир табақот жанрига оид асарларда қайд этилмаган. Асар бизга аллома ҳаёти ҳақида тамомила янги маълумотларни берди. Натижада аллома ҳақидаги айрим фикр-мулоҳазалар бир томондан ойдинлашса, иккинчи томондан, янада чигаллашди. Гап шундаки, мавжуд манба ва тадқиқотларда Маждуддин ал-Уструшаний 632/1234-35 йилда вафот этган, деб қайд этилиб, туғилган йили эса зикр этилмаган эди. Аммо олимнинг ўзи «ал-Асъила ва-л-ажвиба» асарининг хотима қисмида шундай ёзган: «...Лекин кунлар 60 ёшли оқсоқ кампир сингари ўз ёпинчиғига ўралиб, мендан юз ўгириб кетди. ...Китобни тамомлаш тонги ҳижрий 637 сананинг зу-л-қаъда ойининг олтинчи куни пешиндан олдинроқ ёришди».

Агар мазкур ахборот инобатга олинса, олим ҳижрий 637/1240 йилда ҳали ҳаёт, ёши эса 60 да бўлгани ҳақида хулоса чиқариш мумкин. Демак, Маждуддин ал-Уструшанийнинг бошқа мавжуд манбаларда кўрсатилган 632/1234-35 йилдаги вафоти нотўғри бўлиб чиқади. Агарда олим ушбу асарини 637/1240 йил 28 майда 60 ёшида тугатган бўлса, демак, унинг туғилган санасини 577/1180 йил атрофида деб фараз қилиш мумкин. Яъни асар ёзиб тугатилган санадан 60 ёшни чегириб ташланса, олимнинг туғилган йили ойдинлашади. Аммо олимнинг вафот санаси номаълумлигича қолмоқда. Биз юқоридаги маълумотларга таяниб, Маждуддин ал-Уструшаний тахминан 637/1240 йилдан сўнг вафот этган дейишимиз мумкин.

Аллома ўзининг ёшлик йиллари ҳақида шундай дейди: «Ўзимни мураккаб масалаларни мутолаа қилишга ва дақиқ (нозик) далилларни мушоҳада этишга ўргатиб, тасниф этилган ажойиб китоблардан баҳраманд бўлишга ва аҳком соҳасида таълиф этилган ҳалол ва ҳаром нималиги баён қилинган асарлардан тўғри йўл излаб топишга ҳимматимни жалб қилдим».

Муҳаммад ибн Маҳмуд ибн ал-Ҳусайн Маждуддин ал-Уструшанийнинг илмий-маънавий меросини «Китоб ал-фусул», «Жомиъ аҳком ас-сиғор», «ал-Фатово», «ал-Қуруд ва-д-дуюн» ва «ал-Асъила ва-л-ажвиба» каби асарлари ташкил этади.

Маждуддин ал-Уструшанийнинг илмий дунёқараши шаклланишида оилавий муҳитнинг аҳамияти салмоқли бўлган. Олим бир неча авлод фақиҳлар сулоласининг давомчиси бўлган, дейиш мумкин.

Зеро, манбалар унинг бобоси Маждуддин ал-Ҳусайн ибн Аҳмад ал-Уструшаний ўқимишли ва зиёли оилада тарбия топганлиги ҳақида гувоҳлик беради. Аллома XII асрда Уструшанада яшаб, фиқҳ илмининг ривожига муносиб ҳисса қўшган. Отаси Маҳмуд ўз замонасида «Жалолуддин» («Дин улуғлиги») деган шарафли унвонга сазовор бўлади. Амакиси Бурҳонуддин Аҳмад ибн ал-Ҳусайн ибн Аҳмад ал-Уструшаний ҳам фақиҳ бўлиб, «Китоб ал-фатово» номли фиқҳий асар таълиф этган. Аллома ўзининг амакиси ҳақида «Китоб ал-фусул» ва «ал-Асъила ва-л-ажвиба» асарларида маълумотлар келтиради. Муаллиф ўз асарларида амакисининг фикрларидан кенг фойдаланган.

Онасининг бобоси «Шамс ал-аимма» («Имомлар қуёши») шарафли унвонга ва тоғаси Муҳаммад ибн Аҳмад эса «Шамсуддин» («Дин қуёши») лақабига эга бўлганлари ҳақидаги маълумотлар манбалар асосида аниқланди. Шунингдек, Муҳаммад ибн Маҳмуд ал-Уструшанийнинг ўзи муфтий бўлган ва ўз замонасининг мужтаҳид олимларидан ҳисобланган.

Олимнинг илк устози – ўз отаси фақиҳ Маҳмуд ибн ал-Ҳусайн ибн Аҳмад ал-Уструшаний бўлган. Мавжуд манбаларда унинг исми «Соҳиб ал-фусул»нинг отаси ёки Бурҳонуддин ал-Марғинонийнинг шогирди сифатида зикр этилиши, унинг шаънига қисқача мадҳ битиш талабга айлангани унинг илм аҳли орасида катта обрў-эътибор ва ҳурматга сазовор бўлганидан дарак беради. Маҳмуд ибн ал-Ҳусайн ал-Уструшанийнинг «ал-Фавоид» номли фиқҳий асар ёзганлиги маълум.

Тадқиқотчи Одил Қориев «Ал-Марғиноний – машҳур фиқҳшунос» рисоласида алломага қуйидагича таъриф беради: «Жалолуддин Маҳмуд ибн ал-Ҳусайн ал-Уструшаний Фарғона вилоятида таваллуд топган. Фиқҳ илмида Бурҳонуддин ал-Марғинонийдан таълим олган. Кейинчалик ўзи ҳам Шайхулислом, Жалолуддин ва Бурҳонуддин каби шарафли номларга эга бўлган». Тўғри, Маҳмуд ибн ал-Ҳусайн ал-Уструшаний фиқҳ илмида Бурҳонуддин ал-Марғинонийдан таълим олган. Лекин Одил Қориев таъкидлаганидек, Фарғонада эмас, балки Уструшанада таваллуд топган.

Аллома ҳақида А.Ш. Жўзжоний, Н.Ж. Юсупова «Бурҳониддин Марғиноний: ҳаёти ва илмий мероси» рисоласида Маҳмуд ибн ал-Ҳусайн ал-Уструшаний Бурҳонуддин ал-Марғинонийнинг авлодларидан бўлган, деб таъриф берилган. Аммо манбаларда Маҳмуд ибн ал-Ҳусайн ал-Уструшаний Бурҳонуддин ал-Марғинонийнинг фақат шогирди сифатида тилга олинади, холос.

Музаффар Комилов ўзининг «Мовароуннаҳрда фиқҳ илмининг ривожи ва фақиҳ Алоуддин ас-Самарқандий» тадқиқотида «Мовароуннаҳр фақиҳи Бурҳонуддин Маҳмуд ибн ал-Ҳусайн ал-Уструшаний вафоти тахминан XII аср» деб таъриф беради.

Маҳмуд ибн ал-Ҳусайн ал-Уструшаний ҳақида аниқ маълумотни унинг ўғли қаламига мансуб «Жомиъ аҳком ас-сиғор» асарининг хотимасидан олиш мумкин: «Отам Шайх ал-имом ал-муттақий Жалол ал-милла ва-д-дин муфтий ал-умма Маҳмуд ибн шайх ал-имом ал-ажал ал-кабир мажид ал-милла ва-д-дин ал-Ҳусайн ибн Аҳмад, отамнинг умрини узоқ қилсин ва отасини раҳмат қилсин...».

Юқоридаги маълумотга таяниб, Маждуддин ал-Уструшанийнинг бобоси Ҳусайн ибн Аҳмад ал-Уструшаний олим ўз китобини ёзиб тугатганида вафот этган, отаси Маҳмуд ибн Ҳусайн эса ҳаёт бўлган, деб хулосалаш мумкин.

Муаллиф «Жомиъ аҳком ас-сиғор» асарининг тугалланган санасини асарнинг хотима қисми сўнгида ёзиб қўйган: «Ушбу китоб таълиф ва таҳриридан 625 ҳижрий йил шаъбон ойининг 24-кунида фориғ бўлдим. Аллоҳ субҳонаҳу ва таоло билувчироқдир ва Унинг ҳузурига қайтишлик ҳақдир».

Демак, Маждуддин ал-Уструшаний ўзининг бу асарини 625/1228 йил 28 июлда тугатган вақтида бобоси Ҳусайн ибн Аҳмад ал-Уструшаний вафот этган ва отаси Маҳмуд эса ҳаёт бўлган. Юқоридаги маълумотларга таяниб, биз Маҳмуд ибн Ҳусайн 625/1228 йилдан кейин Самарқандда вафот этган, деб хулоса қилишимиз мумкин.

Муҳаммад ибн Маҳмуд ал-Уструшанийнинг оиласи Самарқандга қачон кўчиб келгани тадқиқотчиларнинг назаридан четда қолиб келган. Ушбу масала ҳақидаги муҳим маълумотни Ҳожи Халифа ўзининг «Кашф аз-зунун» асарида қуйидагича келтиради: «аш-Шайх ал-имом аз-зоҳид Жалолуддин «Фусул» ва «Жомиъ аҳком ас-сиғор» муаллифининг отаси Маҳмуд ибн шайх Маждуддин ал-Ҳусайн ибн Аҳмад ал-Уструшаний Носируддин Муҳаммад ибн Юсуф ал-Ҳусайний ас-Самарқандий (ваф. 556/1161 й.)нинг «Мултақат фи ал-фатово» асарини 603/1207 йилда Уструшанада тажнис қилиб (яъни тартибга солиб қисмга ажратмоқ), 616/1219 йилда Самарқандда имло қилди».

Бу маълумотдан шундай хулоса қилиш мумкинки, Маждуддин ал-Уструшанийлар оиласи 603/1207 йилгача Уструшанада яшаган. Самарқандга эса 603/1207 ва 616/1219 йиллар орасида кўчиб келиб, шу ерда муқим яшай бошлаган. Бу вақтда Муҳаммад ибн Маҳмуд ал-Уструшаний 27 ва 39 ёш оралиғида бўлган.

Муслим Атаев,

тарих фанлари номзоди,

Ўзбекистон мусулмонлари идораси

Фатво бўлими ходими