1-савол: Ота-онамиз вафот этишган. Биз қандай амаллар қилсак, уларга савоби тегиб туради? 

Жавоб: Пайғамбаримиз (алайҳиссалом) ушбу: “Инсон вафот этиши билан унинг амали тўхтайди, фақат уч томондан унга савоб бориб туради: садақаи жория, фойдали илм ва дуо қилиб турувчи солиҳ фарзанд”, деганлар. Демак, сизнинг дуонгиз ва солиҳ амалларингизнинг савоби ота-онангизга тегади. 

2-савол: Тиббий кўрик натижалари эрнинг бепуштлиги, хотиннинг фарзанд туғиши мумкинлигини кўрсатди. Замонавий илм-фан эса, бундай ҳолатда бегона эркакнинг пуштини хотиннинг бачадонига сунъий йўл билан юбориш орқали ҳомила пайдо қилиш имкониятига эга. Ҳар бир эр-хотиннинг фарзанд кўришга бўлган истагини ҳисобга олган ҳолда, уларнинг умидини шу йўл билан рўёбга чиқариш шаръан жоизми? 

Жавоб: Сунъий уруғлантиришнинг икки тури мавжуд. Биринчиси жоиз. Бу никоҳда бўлган эр-хотиннинг ўртасидаги мазкур амалиётни ўтказишдир. Иккинчиси шаръан ножоиз. Яъни, никоҳи бўлмаган эркакнинг уруғини солиш. Ҳозирги илм-фан сунъий йўл билан уруғлантириш борасида, шаръий никоҳ орқали эр-хотин бўлганлардан ташқари, бегона эркак ва аёлнинг ҳам уруғ ва тухум ҳужайраси бир-бирига сунъий йўл орқали чатиштирилиб, фарзанд туғдириш ҳолатлари кузатилмоқда. Маълумки, эркак ва аёлнинг шаръий никоҳсиз жинсий яқинлик қилишлари зино ҳисобланади. Бегона эркак билан аёлнинг бевосита қўшилишлари ҳаром саналганидек, билвосита, яъни сунъий йўл билан уруғларини бир-бирига чатиштириш ҳам ҳаромдир. Шундай экан, беникоҳ эркак билан аёлдан сунъий йўл орқали туғилган фарзанд ҳам зинодан туғилган деб ҳисобланади. 

3-савол: Халқимиз фарзанд туғилгандан кейин кўп касал бўлса ёки вафот этса кейинги фарзандига Турсун, Турғун, Тўхтахон каби исмлар қўйишади. Бу ширк бўлмайдими? 

Жавоб: “Шу исмни қўйганимиз учун, шу исмнинг таъсирида бола ўлмади”, дейиш ширкдир. 

Касал бўлиш ҳам, вафот этиш ҳам Аллоҳ таолонинг изни биландир. Мазкур исмларда эса дуо маъноси бор. Агар дуо фаришталарнинг оминига тўғри келиб қолса, Парвардигори олам уни ижобат қилса, ажаб эмас. Зеро, ота-онанинг дуоси рад қилинмайди. 

Фарзандга чиройли исм қўйиш ота-онанинг вазифасидир. 

4-савол: Ўгай ота ва фарзанднинг бир бирлари устидаги ҳаққлари ҳақида ҳақ динимизда қандай кўрсатмалар берилган? Бу ҳақиқий ота ва фарзандлар каби Қуръон ва ҳадисларда баёни каби бир хилми? 

Жавоб: Бир одам етим бола асраб олса, унга ҳам ўз болалари каби қарамоғи даркор. Лекин улар аслида ҳақиқий ота-бола бўлмаганлари учун ҳақиқий ота-бола орасидаги бурч ва ҳақлардек вожиб ёки фарз даражасида бўлмайди. Бу алоқа икки тарафдан ҳам савоб умидида, инсонийлик юзасидан гўзал муносабат талаб қилади. Лекин бир томон бунга эътиборсиз қараганда ёки бош тортганда уни бу ишга мажбурланмайди. 

5-савол: Турмуш ўртоғим билан жанжаллашиб қолганимизда жахл қилиб “талоқсан” деб юборган эдилар. Билмай гапирвордим деб биринчи талоқ қайтариб олса бўлади деб суриштириб ўтирмасдан яна яшашда давом этдик. Ундан кейин ҳомиладор бўлдим, айтингчи фарзандимиз ҳалол эмасми? 

Жавоб: Бу ҳолатда талоқ тушгани аниқ. Лекин уни қайтиб олишнинг масаласи бошқа алоҳида масала бўлгани учун яшаб турган жойингизга яқин жойлашган масжидга чиқиб юзма-юз гаплашиб масалага ойдинлик киритиб олинглар. 

6-савол: Фарзандларнинг ёши катта бўлиб қолди. Фарзандларимнинг бахти очилиши учун қайси суралар, дуолар қилсак бўлади. Бу ҳақда алоҳида дуолар борми? 

Жавоб: Бунинг учун махсус дуолар йўқ. Сизлар ибодатда мустаҳкам бўлинглар, дуолар ижобат бўладиган вақтларни ғанимат билиб, Аллоҳ таолога дуо қилиб сўранглар. Истиғфор айтишни кўпайтиринглар. 

7-савол: Агар қиз асраб олинган бўлса, унда меросхўрлик ҳаққи бўлмайдими? У қиздан кейин туғилган ука бўлса, ота ҳовлини иккаласига баравар бўлиб берилса, ўғил(ука) рози бўлса бу ҳовлининг ярми қизга жоизми? 

Жавоб: Агар асраб олинган фарзанд икки ярим ёшга тўлгунча асраб олган аёлнинг сутидан эмган бўлса, у бола ҳам, шу аёлнинг туққан фарзандларидек бўлади. Мазкур муддат ичида эмган бўлмаса, у ўз фарзандидек бўлмайди. Асраб олувчи ота-оналар вафот этгач мерос олмайди. Мерос масаласи мерос қолдирувчи вафот этгандан сўнг унинг қолдирган мол-мулки ота-онаси, фарзандлари орасида тақсимланади. Агар фарзандлари бўлмаса, ака-ука, опа-сингиллари ҳам ундан мерос олади. Сиз айтган ҳолат мерос дейилмайди. Яъни тириклик ва соғломлик (ўлим тўшагида ётилмаган) чоғида қилган мулк тақсимоти мерос эмас, ҳадя бўлади. Бунда ҳадя қилувчи ихтиёрли. Асранди фарзандига ҳам, ўз фарзандига ҳам маълум миқдорда бўлиб бериши мумкин. Ҳадя қилишда фарзандларидан бирига кўп, иккинчисига оз бермасдан, адолат қилиши тавсия қилинган.

ЎМИ Матбуот хизмати

Ҳифз йўналиши

18-25 ёш
1. Очилдиев Маҳмуржон
2. Муртазаев Муҳаммадсодиқ

26-40 ёш
1. Эгамбердиев Сайфулло
2. Абдурашидов Абдулаҳад
3. Тошқулов Шерзод

Тиловат йўналиши

18-25 ёш
1. Шавкатуллаев Абдулазиз
2. Абдурашидов Акбархон
3. Саодатов Шаҳобиддин

26-40 ёш
1. Назаров Зиёвуддин
2. Раҳмонов Аҳрор
3. Қўзиев Валиюллоҳ

Ғолибларга ташкилотчилар томонидан диплом ва совғалар топширилди.

ЎМИ Матбуот хизмати

Савол: “Салам байъ” дегани қандай байъ? Шу ҳақда маълумот берсангиз.
Жавоб: Байъ салам ва унинг шартлари:
Салам савдоси – насия молни нақд баҳога сотиш ёки зиммасига вожиб бўлган нарсани нақд баҳога сотишдир. Яъни, молнинг нархи аввалдан берилиб эвазига бериладиган молни кейинчалик муайян бир муддатда олишга келишишдир. Гўёки бир шахс бошқасига "Мана юз минг сўм. Эвазига фалон жойнинг, масалан, Сурхондарёнинг фалон навли буғдойидан фалон муддатда, айтайлик, июль ойида менга етказиб берасиз" дейишига ўхшаш. Бу савдо умумий савдолардан фарқ қилади. Аслида қоида шуки ҳали мавжуд бўлмаган ёки мулкига кирмаган нарсани сотиш жоиз эмас.
Лекин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам одамларни байъ саламга бўлган эҳтиёжларини кўриб бунга рухсат берганлар. Бу савдо ҳам бошқа савдолар каби ижоби-қабул яъни "Менга шунча нарса етказиб беринг!" ва "Шунча сўм эвазига шу нарсани етказиб бераман" дейиши билан тамом бўлади. Ижоби-қабул ҳанафийлар наздида битмнинг рукни ҳисобланади.
Шариатда жоизлигига далил:

1. يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ

«Эй иймон келтирганлар! Маълум муддатга қарз олди-берди қилган вақтингизда уни ёзиб қўйинг...» (Бақара сураси, 282-оят).
Абдуллоҳ ибн Шаддот ибн Илҳод ва Абу Мусо Ашъарийнинг ўғли Абу Бурда ўртасида салам савдоси борасида ихтилоф пайдо бўлди. Ибн Шаддот салам савдоси жоиз бўлмаса керак, чунки унда сотиладиган нарса йўқ-ку, деган хаёлга борди. Абдуллоҳ ибн Абу Мужолид айтади: «У икковлари мени Ибн Абу Авфонинг хузурига жўнатишди. Мен бу борада ундан сўрадим. Ибн Абу Авфо: «Биз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам, Абу Бакр ва Умар замоналарида буғдой, арпа, майиз ва хурмода салам савдосини қилар эдик», деди. Ибн Абзодан ҳам сўраган эдим, у ҳам шундай деди».
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо «Муайян муддатда етказиб беришликни зиммага олиш савдосини Аллоҳ Ўзининг китобида ҳалол қилгандир ва мен бунга изн берганига гувоҳлик бераман» деб юқоридаги оятни ўқиди. Суннатдан далил эса Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо келтирган қуйидаги ҳадисдир. «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Мадинаи мунавварага келганларида Мадина аҳли бир, икки, уч йилга салам савдосини қилишар эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ким бирор нарсада салам савдосини қилса, маълум бир ўлчов, маълум кило ва муайян муддатга қилсин!» дедилар». Имом Бухорий раҳимаҳуллоҳ салам савдосига тегишли ҳадисларни жуда кўп санадлари билан ривоят қилган бўлиб, хулосасини айтганда, салам савдоси кайлий ёки вазний нарсаларда бўлсин ва бериладиган муддати тайин бўлсин!
Салам савдосининг ҳукми:
Раббис саламга (буюртмачи) насия тарзда етказиб берилиши керак бўлган нарсанинг мулки собит бўлади. Етказиб берувчи эса, дастмояга (молнинг қиймати) эга бўлади.
Бизнинг юртда салам савдосининг кўринишлари:
“Менга бир тонна картошка уруғ берсангиз, кузда (фалон ойнинг фалончи куни) ҳосилни йиғиштириб олганимда сизга 4 ёки 5 тонна картошка қайтараман”, дейди.
Бу савдо шаръан дуруст эмас. Чунки бир жинсли молни бир-бирига айрбошлашда бир-биридан кам ёки кўп қилиб бўлмайди. Демак, бир тонна картошка уруғлик олса, уни қайтаришда ҳам бир тонна бўлиши керак. Қолаверса, бир жинсли молни ўзаро айрбошлашда насия қилиш ҳам дуруст эмас. Шунинг учун бирор нарсанинг уруғлигига муҳтож бўлса, айрбошлаш йўли билан эмас балки, нақд пул олиб савдо молини насия қилиш мумкин. Унинг кўриниши қуйидагича бўлади. “Ҳозир картошкани килоси 1000 сўм, менга бир тонна картошка пулини, яъни 1000000 сўм бериб турсангиз. Кузда сизга 4 тонна картошка берар эдим”, дейди. Кузда картошканинг нархи қанча бўлишидан қатъи назар келишувга мувофиқ 4 тонна картошка беради. Шу ҳолатда кузда 4 тонна картошканинг пулини олиш мумкин эмас ёки картошканинг ўрнига сабзи, пиёзга ўхшаш бошқа савдо моли олиши ҳам мумкин эмас. Акс ҳолда рибо бўлади. Чунки рибовий молларни жинси бошқа бўлса ҳам насия савдо қилиш мумкин эмас.

2. Савол: Нақдга 10 сўмга сотиладиган буюмни кредитга ўхшатиб 12 ойда бўлиб тўлаш шарти билан 12 сўм деб баҳолаб ойига бир сўмдан тўловни шарт қўймоқда. Агар ойига шарт бажарилмаса буюмни қайтариб олади. Шу тўғри насия савдосими? 12 ойга байлашиб шу муддат ичида қурби етканча тўлаб бориши насия савдоси дейилмайдими?
Жавоб: Савдо молига нақдга фалон сўм, насияга фалон сўм деб икки хил нарх белгилаш мумкин. Уни ойма-ой тўлашга ёки охирида бирданига тўлашга келишиш ҳам мумкин.
“Агар ойига шарт бажарилмаса буюмни қайтариб олади...” савдода бунга ўхшаш шартларни қўйиш мумкин эмас. Чунки савдо бундай шартларни тақозо қилмайди. Агар шундай шарт қўйилган бўлса ҳам у бекор қилинади. Лекин пулни вақтида тўламагани сабабли, дарҳол ақдни бузмасдан, балки иложини қилиб, бир оз муҳлат бериш ҳам тавсия қилинган. Чунки Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадиси шарифда бундай дейилган: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким ночорга муҳлат берса ёки ундан бир қисмини кечиб юборса, Қиёмат куни, Унинг соясидан ўзга соя бўлмаган кунда Аллоҳ таоло уни Аршининг сояси билан соялантиради”, дедилар” (Имом Термизий ривоят қилган). Агар муҳлат берса ҳам, муддат тугаса ҳам қарзини тўлай олмаса, мазкур нарсани тортиб олмасдан, балки эгаси билан келишган ҳолда сотиб, қарзини ундириб олса бўлади. Бу каби масалалар икки томон бирга бўлган ҳолатда фатво олинадиган масала бўлгани учун бирор илмли кишига юзма-юз мурожаат қилинглар.
“12 ойга байлашиб шу муддат ичида қурби етканча тўлаб бориши насия савдоси дейилмайдими?” Йўқ, бу савдо тақсит савдоси дейилади. Насия савдосида эса пул белгиланган муддат етганида бирданига берилади. Агар бўлиб-бўлиб берилса тақсит савдоси дейилади. Қуйида тақсит ва насия савдоси тўғрисида баъзи маълумотларни тақдим этамиз.
“Тақсит” савдоси; насия савдо турлардан биридир. Унда савдо моли нақд берилиб, унинг пулини бериш кечиктирилади. Бундай савдо тури билан ҳозирги кунда ёлғиз шахслар ва ширкатлар ҳам шуғулланмоқда. Бугунги кунда исломий банкларнинг кўплари ўзларининг молиявий муомалаларини мазкур савдо тури билан олиб боради.
“Тақсит” савдоси “салам” савдосининг аксидир. Яъни салам савдосида пул нақд берилиб савдо моли насия қилинади. Тақсит савдосида белгиланган пулнинг барчасини ёки баъзисини ҳам насия қилиш мумкин. Кўпинча белгиланган маблағ бир неча қисмга ёки бир неча босқичларга бўлиб адо этилади. Агар белгиланган маблағ белгиланган муддатнинг охирида бирданига адо этилса, бу насия савдо бўлади. Агар белгиланган маблағ бир неча босқичда адо этилиши билан биргаликда савдо моли уни олувчининг мулкига ўтиши ҳам батамом бўлса, бу тақсит савдоси дейилади.
Юқоридаги таърифлардан келиб чиқиб тақсит савдоси қуйидаги хусусиятларга эга бўлади деб айтишимиз мумкин:
- савдо моли нақд бўлади;
- пули насия бўлади;
- пулни адо этиш бир неча бўлакларга бўлинади.
Тақсит савдосининг жоизлигига ижмоъ қилинган. Чунки у насия савдонинг бир туридир. Лекин икки жиҳатига кўра ундан фарқ қилади:
биринчиси, тақситда пул бўлиб-бўлиб адо этилади, насияда эса бирданига адо этилади;
иккинчиси, тақситда насия қилинган қиймат, нақднинг қийматидан ортиқроқ бўлади. Савдо молига одатда икки хил нарх белгиланади. Нақдга фалон сўм, насияга фалон сўм, ҳар иккаласи ҳам жоиз. Бу савдонинг жоизлигига китоб ва суннатдан ҳам далиллар етарлидир, Лекин гап чўзилиб кетмаслиги учун улар келтирилмади.

Исҳоқжон домла Бегматов
ЎМИ масжидлари бўлими ходими
ЎМИ матбуот хизмати

 Қуръон забт этган қалблар

Абул Фазл Аббос ибн Фараж Риёший Басрий ҳикоя қилади: “Асмаъийнинг (асл исми Абдулмалик ибн Қарийб ибн Абдулмалик ибн Али Асмаъий Абу Саъийд Басрий бўлиб, 216 ҳижрий санада, тўқсон ёшга яқинлашиб вафот этган дейилади) бундай деганини эшитдим:

“Бир куни Басрадаги жоме масжиддан чиқиб кетаётсам, рўпарамдан туя минган, белига қилич осиб, қўлига камон ушлаб олган аъробий чиқиб қолди. Яқинлашиб, менга салом берди-да: “Сен қаерликсан?” деб сўради. “Асмаъ уруғиданман”, деб жавоб бердим. У: “Эй Асмаъиймисан?”, деди. Мен: “Ҳа”, дедим. У: “Қаердан келяпсан?” деб сўради. Мен: “Раҳмоннинг Каломи тиловат қилинадиган жойдан”, деб жавоб бердим. У ҳайрон бўлиб: “Раҳмоннинг одамлар тиловат қиладиган Каломи борми?” деб сўради. Мен: “Ҳа, бор” деб жавоб бердим. “Менга ўшандан тиловат қилиб бер!” деди у. Мен унга: “Туянгдан туш!” дедим. У туясидан тушди. Зарият сурасининг бошидан тиловат қила бошладим. Аллоҳ таолонинг:

 وَفِي السَّمَاء رِزْقُكُمْ وَمَا تُوعَدُونَ

“Ва осмонда ризқингиз ҳамда сизга ваъда қилинаётган нарсалар (бор)” оятига етганимда, аъробий: “Эй Асмаъий, бу Раҳмоннинг Каломими?” деб сўради. Мен: “Ҳа, шундай. Муҳаммадни ҳақ ила хушхабар берувчи ва огоҳлантирувчи қилиб юборган Зотга қасамки, бу Унинг Каломи! У Зот буни Муҳаммадга нозил қилгандир”, дедим. Аъробийнинг юзида ажиб бир ўзгариши кўрдим: “Шу кифоя қилади”, деди.

Кейин туясининг олдига борди ва уни сўйди. Гўштини бўлакларга бўлиб, менга: “Бу ёққа келиб, бу гўштларни тарқатишга ёрдамлашиб юбор!” деди. Кейин биз бўлинган гўштни ўтган-қайтганларга тарқатдик. сўнгра қиличини ва камонини қўлига олиб, уларни синдирди. Синиқларни қум остига яширди.

 Кейин саҳро ичкарисига қараб кетди. Кетаркан,  “Ва осмонда ризқингиз ҳамда сизга ваъда қилинаётган нарсалар (бор)” оятини ўқиб борар эди. Бу ҳолатни кўргач, ўзимни маломат қила бошладим. “Нега аъробий таъсирланганда, Аллоҳнинг каломи қалбига етиб борганда, сен таъсирланмадинг!..” дедим.

Кейинги йили ҳажга борганимда Каъбани тавоф қилиб турсам, кимдир паст, мулойим овозда мени чақирди. Ўгирилиб қарасам, ўша аъробий турибди. Менга салом берди. Қўлимдан тутди-да, Мақоми Иброҳимнинг орқасига бошлаб борди. Кейин мени ўша ерга ўтқазиб, “Менга Раҳмоннинг Каломини тиловат қилиб бер!” деди. Мен яна “Зарият” сурасини бошидан бошлаб ўқидим. Аллоҳ таолонинг:

وَفِي السَّمَاء رِزْقُكُمْ وَمَا تُوعَدُونَ

“Ва осмонда ризқингиз ҳамда сизга ваъда қилинаётган нарсалар (бор)” оятига етганимда, аъробий қичқириб юборди ва: “Раббимиз бизга ваъда қилган нарсани ҳақиқатда топдик, кўрдик” деди. Кейин: “Бундан бошқа Каломи ҳам борми?” деб сўради. Мен: “Ҳа, Аллоҳ таоло бу оятнинг давомида:

فَوَرَبِّ السَّمَاء وَالْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِّثْلَ مَا أَنَّكُمْ تَنطِقُونَ

“Осмону ернинг Раббиси ила қасамки, албатта, у (гап) мисоли сиз нутқ қилаётганингиздек ҳақиқатдир” деб марҳамат қилган”, дедим. Шунда аъробий шунақа қаттиқ қичқирдики, “Субҳаналлоҳ! Буюк Аллоҳни ким ғазаблантирдики, ҳатто У Зот Каломини қасам ила таъкидлаяпти. Бандалар Унинг Каломини тасдиқламайдими? Унинг Каломига ишонмайдими? У Зот Каломи ҳақлигини таъкидлаш учун қасам ила гапиряпти” деб уч марта такрорлади. Учинчи марта қайтарди-ю, ўша заҳоти жон таслим қилди”.

Абу Исҳоқ Саълабийнинг “Қотла-л-Қуръан” асаридан Нозимжон Иминжонов таржима қилди

ЎМИ Матбуот хизмати