У зот Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг фарзандлари бўлиб, 603 йили 1 Январда Маккада туғилганлар. Оналари Хадижа бинти Хувайлид розияллоҳу анҳо бўладилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам пайғамбар бўлишларидан олдин дунёга келган, У зотнинг аввалги фарзандлари ҳисобланадилар. Шунинг учун ҳам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам “Абу Қосим” номи ила куняланган (чақирилган) лар.

 У зот ҳали сутдан чиқмай туриб, бу фоний дунёдан абадийлик ҳаётига сафар қиладилар. Ривоятларга кўра У зотнинг вафот этган ёшлари борасида қуйидаги сўзлар айтилган:

1. У зот энди юра бошлаганида, 1 ёшдан ўтиб вафот этган.
2. Икки ёшларида вафот этган.
3. 17 ойликларида вафот этган.
4. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам пайғамбар бўлишларидан олдин вафот этган.
5. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам пайғамбар бўлганларидан сўнг вафот этган.

“Муснадул Фирёбий” да ривоят қилинишича: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ўғиллари Қосим вафот этган вақтда Хадижа бинти Хувайлид розияллоҳу анҳонинг ҳузурларига кирдилар. Қарасалар У зот розияллоҳу анҳо йиғлаётган эканлар. Ана шунда Хадижа бинти Хувайлид розияллоҳу анҳо Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга: “Эй Аллоҳнинг расули! Қосим ҳали сутдан чиқмаган эди. Агар ҳеч бўлмаганда сутдан чиққанида эди, албатта бу мусибат менга, бунга нисбатан енгил бўлар эди” дедилар. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам У зотга: “Албатта сиз уни жаннатда ҳам эмизасиз. Агар ҳоҳласангиз Аллоҳ таоло сизга жаннатдаги уни овозини эшиттириши мумкин” дедилар. Хадижа бинти Хувайлид розияллоҳу анҳо: “Йўқ! Шарт эмас. Мен Аллоҳ ва Унинг Расулига ишонаман” дедилар.

Юқоридаги ривоятдан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг фарзандлари, У зот пайғамбар бўлганларидан сўнг вафот этгани маълум бўлади.

Тошкент ислом институти 4 курс талабаси

Абдус Сомад Абдул Босит

Ўзбекистон мусулмонлари идораси

Фатво бўлими мудири Абдулҳамид Турсунов билан суҳбат

1. Ҳурматли домла, суҳбатимизни Қуръони карим ҳамда ҳадиси шарифда олимлар васфи, уларнинг қадр-қиммати тўғрисида келган оят ва ҳадислардан бошласак...

– Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳим. Аллоҳга беадад ҳамд-у саноларимиз, севикли пайғамбаримиз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга дуруд-у салавотларимиз бўлсин.

Аллоҳ таоло илм ўрганишни ҳар бир мўмин-мусулмон зиммасига фарз қилган. Қуръони каримнинг илк нозил бўлган ояти ҳам “Ўқи” деган амр бўлди.  Аллоҳ таоло илмни бандаларига қиёматгача Ўзининг маърифатига эришиш, ҳақиқатни топиш, икки дунё саодатига эришиш воситаси қилди. Илмсизлик ва жоҳиллик,  инсониятни тубанликка, ҳалокатга олиб боришини билдирди. Инсонларни илм олишга ва бу орқали Парвардигорини танишга буюрди. Бинобарин, “илм” сўзи Қуръони каримнинг саккиз юз ўн бир жойида турли маънолари билан келган.

Ояти карималарда Аллоҳ таоло илмни улуғ неъмат, юқори даража ва камолот сифатида зикр қилади. Олиму фозилларнинг мақоми баланд эканини билдиради, банда қанчалик кўп илм олса, тафаккури кенгайса, Аллоҳдан шунчалик қўрқадиган бўлишини баён этади. Хусусан, Аллоҳ таоло: «...Аллоҳ сизлардан имон келтирган ва илм ато этилган зотларни (баланд) даража (мартаба)ларга кўтарур. Аллоҳ қилаётган (барча яхши ва ёмон) амалларингиздан хабардордир» (Мужодала сураси, 11), «Бандалари орасида Аллоҳдан уламоларгина қўрқарлар. Ҳақиқатан, Аллоҳ қудратли ва мағфиратлидир» (Фотир, 28), «Ушбу мисолларни Биз одамлар (ибрат олишлари) учун айтурмиз. (Лекин) уларни фақат олимларгина англагайлар» (Анкабут,43), деб марҳамат қилади.

Илм ва олимларнинг фазилатлари, икки дунёда эришадиган даража ва мартабаларига доир ҳадислар ҳам жуда кўп учрайди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан олим кишининг бир кунлик ибодати илмсиз обиднинг қирқ йиллик ибодатига тенг экани, қиёматда шафоат қилиши, агар у таълим ҳам берса, Ер ва осмонлардаги барча жонзот Аллоҳдан унга мағфират сўраши ва бошқа кўплаб башоратлар саҳиҳ ҳадислар орқали ривоят қилинган.  

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳузурларида бири обид ва бири  олим бўлган икки киши зикр этилди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Олим кишининг обидга нисбатан фазли менинг ораларингиздаги энг қуйи табақа вакилига нисбатан фазлим кабидир”,  деб марҳамат этдилар. Сўнг у зот алайҳиссалом: “Дарҳақиқат, Аллоҳ, Унинг малоикалари, осмон ва ер аҳллари, ҳатто инидаги чумоли ва денгиздаги балиқлар ҳам одамларга яхшилик ўргатувчи олимларни дуо қилади”, дедилар (Термизий ривояти).

Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Икки кишига ҳавас қилиш жоиз: биринчиси – Аллоҳ таоло берган мол-дунёни ҳақ йўлга инфоқ-эҳсон қилувчи; иккинчиси – Аллоҳ таоло илм берган бўлса-ю, ўша илм билан ҳукм қилган ва уни бошқаларга ўргатганга”, деганлар” (Имом Бухорий, Имом Муслим ривояти).

Шунингдек, Қуръон ва суннатда илм инсониятни турли ахлоқсизликлар, ҳаром-хариш, ёмон йўл ва амаллардан қайтаришига оид оят ва ҳадислар зикр этилган. Дарҳақиқат, дунёнинг ободлиги, бардавомлиги ва бахт-саодати ҳам илм, маърифат билан чамбарчас боғлиқ. Дунёда ҳам, охиратда ҳам инсонга илмдан кўра кўпроқ фойда келтирадиган нарса йўқ.

Луқмони ҳаким ўғлига бундай насиҳат қилган экан: “Эй ўғлим, олимлар билан ўтир, улар орасига кир, чунки Аллоҳ ерни осмон суви билан тирилтиргани каби қалбларни ҳам илму ҳикмат нури билан тирилтиради”.

2. Олимларга ҳурмат кўрсатиш, устозларнинг хизматини қилиш – илмни бойитади. Шундай эмас-ми?

–  Бирор олим йўқки, устозсиз илм эгаллаган, равнақ топиб, юксалган бўлса. Толиби илм олимларни ҳурматлаши билан илмдан манфаат топади. Донишмандларимиз: “Ким нимага эришган, фазилат ва даража топган бўлса фақат ҳурмат, одоб сақлаш билан эришибди”, деб айтганлар. Чиндан ҳам, фаришталарга дарс ўтган Иблис беодоблик, ҳурматсизлик сабабли ғурурга кетиб, Аллоҳ таолонинг раҳматидан қувилди.

Барча буюк зотлар устозларини ҳамда аҳли илмларни иззат-эҳтиром қилиш билан улуғ мартабаларга эришган. Аксинча, кимки уларга нисбатан ёмон муносабатда бўлса, ҳурмат қилмаса олган илмлари дунё-охирати учун зарар бўлган.

Имом Зарнужий устозларни ҳурматлаш, уларга нисбатан одоб ахлоқли бўлиш илмнинг ҳурмати саналади, дейди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Мен илм шаҳри бўлсам, Али унинг дарвозаси”, деган Али розияллоҳу анҳу эса: “Менга бир дона ҳарф ўргатган кишининг қулиман. Хоҳласа сотсин, хоҳласа қулликдан озод қилсин, хоҳласа қул қилиб ишлатсин”, деган.

Саъдий Шеърозий: “Ўғлининг олим бўлишини истаган ота илм йўлида юрганларни ҳурмат қилсин, уларга иззат-икром кўрсатиб, хайр-эҳсон қилсин. Агар ўғли олим бўлмаса, албатта, невараси олим бўлади”, деганлар.   

Абдуллоҳ ибн Муборак ҳамиша усозларининг хизматини қилар ва: “Устозлар хизматини сидқидилдан адо этишнинг ўзи ярим илмдир”, дер экан.

Бир куни ибн Муборакдан “Одамлар ичида ҳурматга энг сазоворлари кимлар?” деб сўрашганда, “Олиму уламолар”, деб жавоб берди. Чунки улар ўз илмлари билан ҳақ йўлни кўрсатадилар. Билимли бўлиш инсонни бошқа махлуқотлардан ажратиб турадиган алоҳида хусусиятдир.

Устозларининг хизматларини адо этган шогирдлардан юртимиз довруғини дунёга танитган улуғ олимлар, атоқли имомлар етишиб  чиқди. Имом Бухорий, Имом Термизий, Абу Ҳафс Насафий, Абу Али  ибн Сино, Аҳмад Фарғоний, Абу Райҳон Беруний, Бурҳониддин Марғиноний, Абу Мансур Мотуридий раҳимаҳумуллоҳ каби буюк олимлар ва мутафаккирларнинг яратган бой илмий мероси жаҳон маданияти ва тамаддунига бебаҳо хазина бўлиб қўшилди.

3. Олимларнинг ўзига хос бўлган одоб-ахлоқлари қандай бўлиши лозим?

– Олимлар ҳамиша маънавиятларининг юксаклиги билан фарқ қилиб туришлари керак. Уларнинг сийрату шамойиллари, феълу атворлари юқори савияда, айтган сўзларига аввало ўзлари амал қиладиган, ҳамиша виқорли, оғир, сокин, сабр-бардошли бўлишлари лозим.  

4. Олим айтган сўзнинг таъсири қачон кучли бўлади?

–  Саволингизга мазҳаббошимиз Имом Аъзам раҳматуллоҳи алайҳ билан бўлган бир воқеани жавоб тариқасида келтирсам.

“Бир қул Имом Аъзам ҳазратларига деди:

– Кейинги жумада қул озод қилишнинг фазилатларидан гапирсангиз. Зора, хожамиз бизни озод қилиб юборса.

Имом Аъзам рози бўлдилар. Аммо орадан икки жума ўтгач, учинчи жума ваъзида қул озод қилишнинг савоби ҳақида сўзладилар. Ўша куниёқ қулни хожаси озод қилганини айтди. Сўнгра, у келиб, Имом Аъзам ҳазратларига деди:

– Ҳазрат, хожам ваъзингизни тинглаб қайтгач, мени озод қилди. Аммо нега бу ҳақда икки ҳафта кейин гапирдингиз?

Имоми Аъзам айтдилар:

– Сен менга илтимос қилган вақтингда пулим йўқ эди. Шундан кейин икки ҳафта пул йиғиб, қул сотиб олдим ва уни озод қилдим. Агар ўзим қилмаган ишни сўзласам, унинг таъсири бўлмас; хожанг ҳам сени озод қилмаган бўлур эди”.

Демак, олим сўзининг одамларга таъсири кучли бўлиши учун айтган гапига амал қилиши лозим экан. Шунда олимнинг сўзи таъсирли бўлади ва қалблардан мустаҳкам ўрин олади.

Устоз, мазмунли суҳбатингиз учун ташаккур.

Даврон НУРМУҲАММАД

суҳбатлашди.

Абдуғани ЖУМАЕВ

суратга олган.

Қадим замонда икки дўст ов қилиш учун ўрмонга борибди. Тасодифан уларга айиқ рўпара бўлибди. Дўстлардан бири милтиғини ташлаб, яқин атрофдаги дарахтлардан бирининг устига чиқиб олибди. Иккинчиси ўзини ўликка солиб, ерга нафас олмай ётиб олибди. Айиқ ерда ётган одамни ҳидлаб кўриб, нари кетибди. Чунки айиқлар ўлакса емайдилар. Айиқ кўздан ғойиб бўлгач, дарахтдаги овчи ерга тушиб, дўстининг олдига келиб ҳазиллашибди: "Оғайни, айиқ қулоғингга бир нима дедими?" Дўсти унга: "Ҳа, у дўст танлашда адашибсан, деди", деб жавоб берибди.

Билингки, яхши кунингизда дўстларингиз кўп бўлади. Лекин ҳақиқий дўстлар сафарда ва тижоратда синалади. 

Акбаршоҳ Расулов

Бир мадрасада дарс берадиган одоб-ахлоқли муаллима бор эди. Ёши ҳам ўтиб борар, эшигига келган совчиларига рад жавобини берар эди. Ҳамкасблари ундан:

– нега турмуш қурмайсиз, ахир сизда Ҳудо берган ҳусн-жамол етарли-ку? – деб сўрашса, у айтарди:

– шу атрофда бешта қизи бор аёл бўлган. Эри унга, агар яна қиз туғсанг, у менга керак эмас, деб таҳдид қилди. Вақти-соати етиб, аёл яна қиз туғди. Бу улуғ неъматга шукр қилиш ўрнига ота гўдакни кўтариб, кимдир олар, деб, хуфтон намозидан кейин масжид эшигини олдига ташлаб келди. Бомдодда келиб қараса гўдак жойида турганмиш, ҳеч ким олмабди. Қайтариб уйига олиб келади. Шу зайлда ота ҳар кун мурғакгина гўдакни масжид олдига ташлаб келар, лекин ҳеч ким олмасди. Етти кун шу аҳволда ўтибди. Онаизор эса Қуръон ўқиб, қизалоғидан айрилиб қолмаслигини Аллоҳдан ёлвориб сўрарди. Ота ҳам зерикиб, гўдакни қайта олиб бормай қўйди. Меҳрибон она эса гўдагидан ажраб қолмаганига жуда қувонибди. Аёл яна ҳомиладор бўлди, яна ўша хавотир…  кўзи ёриди ва ниҳоят ўғил…

Шу орада катта қизи вафот этди.

 Вақтлар ўтиб, аёл яна ҳомиладор бўлди, бу сафар ҳам ўғиллик бўлди. Кўп ўтмай иккинчи қизи ҳаётдан кўз юмди. Шундай қилиб, бирин-кетин яна учта ўғиллик бўлди-ю, кейинги учта қизидан ҳам айрилди. Негадир, ҳар кўзи ёриб, ўғил туғганида биттадан қизи қазо қилаверарди. Ниҳоят, бешта ўғил ва ўша олтинчи қизи қолди. Тақдир тақозоси билан, Она ҳам оламдан кўз юмди.

 Орадан бир неча йиллар ўтди, қизалоқ ҳам болалар ҳам улғайишди, ишлик, жойлик бўлишди.

  Муаллима айтади:

– Ўша отаси менга керак эмас деб, кўчага ташлаб келган қиз кимлигини биласизларми? Ўша менман. Турмуш қурмаганимга сабаб: отам ёлғиз, Ёши ҳам улуғ, мен унга ёрдамчи, шафёр тайинладим, ўзим ҳам унинг хизматидаман. Укаларимга келсак, улар деярли отамни зиёратига келишмайди, келса ҳам бир ойда бир, яна бири икки ойда бир марта келади халос.

Отам менга қилган ўтмишдаги ишларига пушаймон бўлиб, кўп йиғлайди…

“Қисосун алламатниял ҳаят” китоби асосида Муҳаммад Яҳё Муҳаммадхон ўғли тайёрлади.

Ҳофиз Бағавийнинг тўлиқ исми: Абу Муҳаммад Ал–Ҳусайн ибн Масъуд ибн Муҳаммад Ал–Фарро Ал–Бағавийдир. “Муҳйис суннаҳ”, “Имом” ва “Шайхул Ислом” деган номлар ила эътироф этилган.

“Фарро” сўзи мўйна билан шуғулланувчиларга нисбатан ишлатилади. Масалан: мўйнафуруш ва мўйнадўз дейилади.

“Бағавий” сўзи эса, Марв ва Ҳирот оралиғида жойлашган Хурасоннинг (Бағ) “Бағшур” шаҳрига нисбатан ишлатилади.

Ёқут Ҳамавийнинг “Муъжамул булдон” да айтишига қараганда: Ҳусайн ибн Масъуд ҳижрий 433 йили туғилган.

Заркалийнинг сўзига қараганда: ҳижрий 436 йили туғилган.

Ҳусайн ибн Масъуд Аҳли сунна вал жамоа эътиқодида, Шофиий мазҳабида бўлган.

Илм талабида Ҳурасоннинг турли ҳудудларига сафар қилган. Шофиий мазҳабининг фақиҳларидан бўлиб, улуғ муҳаддис ва мусаввирлар  қаторидан жой олган, диннинг устуни, суннатнинг тирилтирувчиси унвонларига сазовор бўлган.

Ҳусайн ибн Масъуд Бағавий ниҳоятда тақводор, сабрли бўлган. Ривоят қилинишига қараганда бирор дарсни бетаҳорат айтмаган. Асосан унинг таоми нон бўлиб, ундан бошқа таом эмас, кейинчалик кексайган вақтида нонга ёғ суриб таомланган зоҳид инсон эди.

Шофиий уламоларидан Ат–Тож  Ас–субкий Ҳусайн ибн Масъуд Боғавийни шундай таърифлайди : “Ал–Боғавий улуғ имом, тақводор, фақиҳ, илм билан амални жамлаган обид, муфассир ва мухаддис олимдир.

Ҳусайн ибн Масъуд Бағавийнинг тафсири ҳақида “Кашфўз-Зунун” муаллифи шундай дейди: “Беш юз ун олтинчи йилда вафот этган Имом Ҳусайн ибн Масъуд Бағавийнинг “Маъолимут Танзул тафсири” Ўртача тафсирлардан бўлиб, улуғ саҳобалар, тобеийнлар ва кейинги уламолардан нақл қилинган. Уни 805-йилда вафот этган Аш-Шайх Тожуддин Абу Наср Абдулваҳоб ибн Муҳаммад ал–Ҳусайн мухтасар қилган”.

Муфассирлардан Ал–Хозин ўзнинг тафсири муқаддимасида шундай ёзади: “Ҳусайн ибн Масъуд Боғавийнинг тафсири шу илм соҳасидаги  шубҳадан ҳоли, рост сўзларни жамлаган, шариат аҳкомлари баён этилган, ажойиб  хабарлари ва киссалари билан ўралган бебаҳо китобларидандир”.

Устозлари:

• Абу Али Ҳасайн ибн Муҳаммад ибн Аҳмад Марзавий.
• Абу Амр Абдулвоҳид ибн Аҳмад ибн Абу Қосим Малиҳий Ҳиравий.
• Абул Ҳасан Али ибн Юсуф Жувайний.
• Абу Бакр Яъқуб ибн Аҳмад Найсобурий.
• Абу Али Ҳассон ибн Саъид Мунайъий.
• Абу Бакр Муҳаммад ибн Абдуссомад Туробий Марзавий.
• Абу Қосим Абдул Карим ибн Абдулмалик ибн Толҳа Найсобурий Қураший, Хурасон шайхи номини олган.
• Абу Солиҳ Аҳмад ибн Абдул Малик ибн Али ибн Аҳмад Найсобурий.
• Абу Туроб Абдулбофий ибн Юсуф ибн Али ибн Солиҳ ибн Абдул Малик Мароғий Шофиий.
• Умар ибн Абдул Азиз Фашшоний.
• Абул Ҳасан Муҳаммад ибн Муҳаммад Шурайзий.
• Абу Саъд Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Аббос Хатиб Ҳумайдий.
• Абу Муҳаммад Абдуллоҳ ибн Абдуссомад ибн Аҳмад ибн Мусо Жавзоний.
• Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ибн Муҳаммад ибн Муаллим Тусий.
• Абу Тоҳир Муҳаммад ибн Али ибн Муҳаммад ибн Али Заррод.
• Абу Бакр Аҳмад ибн Абу Наср Кўфоний.
• Абу Мансур Муҳаммад ибн Абдул Малик Музаффарий Сарахсий.
• Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Фазл ибн Жаъфар Хирақий.
• Абу Ҳасан Али ибн Ҳусайн ибн Ҳасан Қурайниний.
• Абу Ҳасан Абдур Раҳмон ибн Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Музаффар Довудий.

Шогирдлари:

• Абу Мансур Муҳаммад Ибн Асъад ибн Муҳаммад, 571 йили вафот этган.
• Муҳаддис Абул Футууҳ Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Али Тоий Ҳамазоний, 555 йили вафот этган.
• Абул Макорим Фазлуллоҳ ибн Муҳаммад Навқоний.

Асарлари:

• “Маолимут танзил фит тафсир”;
• “Шарҳус суннаҳ”;
• “Масобииҳ”;
• “Жамъу байна Саҳиҳайн”;
• “Анвор фи шамоилил мухтор”;
• “Арбаъина ҳадисан”;
• “Мажмуъатул фатово”;
• “Таҳзиб фил фиқҳ” ва бошқа таълифотлар.

Ҳусайн ибн Масъуд 80 ёшдан ўтиб 516 йили вафот этади.

Манбалар асосида

Абдуссомад Абдулбосит тайёрлади