وَقَالَ إِنِّي ذَاهِبٌ إِلَى رَبِّي سَيَهْدِينِ ربِّ هَبْ لِي مِنَ الصَّالِحِينَ فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلَامٍ حَلِيمٍ فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْيَ قَالَ يَا بُنَيَّ إِنِّي أَرَى فِي الْمَنَامِ أَنِّي أَذْبَحُكَ فَانظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِن شَاء اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِينَ فَلَمَّا أَسْلَمَا وَتَلَّهُ لِلْجَبِينِ وَنَادَيْنَاهُ أَنْ يَا إِبْرَاهِيمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْيَا إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلَاء الْمُبِينُ وَفَدَيْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ

«“Албатта, мен Раббим (буюрган тараф)га кетувчидирман. Унинг ўзи мени (тўғри йўлга) ҳидоят қилур. Эй Раббим! Ўзинг менга солиҳ (фарзанд)лардан ато этгин!” Бас, Биз унга бир ҳалим ўғил (туғилиши тўғрисидаги) хушхабарни бердик. Бас, қачонки у (отаси) билан бирга юрадиган бўлгач, (Иброҳим): “Эй ўғилчам! Мен тушимда сени (қурбонлик учун) сўяётганимни кўрмоқдаман. Энди сен ўзинг нима раъй (фикр) қилишингни бир (ўйлаб) кўргин!” – деган эди, у айтди: “Эй отажон! Сизга (тушингизда Аллоҳ томонидан) буюрилган ишни қилинг! Иншоаллоҳ, мени сабр қилувчилардан топурсиз”. Бас, қачонки, иккиси ҳам (Аллоҳнинг амрига) бўйин суниб, (Исмоилни қурбонликка) пешонаси билан (ерга) ётқизган эдики, унга Биз нидо қилдик: “Эй Иброҳим! Дарҳақиқат, сен тушни тасдиқ этдинг. Албатта, Биз эзгу иш қилувчиларни мана шундай мукофотлаймиз”. Албатта, бу (қурбонликка буюришим) айни синовдир. Биз (Исмоилнинг) ўрнига катта бир (қўчқор) сўйишни бадал қилиб бердик» (Соффот сураси, 99–107-отлар).

Иброҳим алайҳиссалом кексайиб қолган чоғида Аллоҳ таоло у зотга ўғил фарзанд ато этди. Унга Исмоил деб исм қўйди. Орадан анча йил ўтгани сабабли Иброҳим алайҳиссалом фаришталарга берган ваъдаси (ўғлини Аллоҳ йўлида қурбонлик қилиши)ни унутиб юборган эди.

Исмоил алайҳиссалом ўн уч ёшга тўлиб, Каъбани барпо этишда отасига кўмаклашган эди. Бино битгандан кейин Байтуллоҳни тавоф қилишган эди. Ҳаж арконларини тугатиб, арафадан бир кун олдин, яъни тарвия куни Иброҳим алайҳиссалом туш кўради. Тушида назрингни бажар, деган нидо келади. Иброҳим алайҳиссалом уйғониб кетади. Назри нима эканини узоқ ўйлайди. Шу боис ўша кунга “тарвия куни” дейилади. Бу кунбизда “ёлғон арафа куни” деб номланган.

Эртаси куни худди шу тушни яна кўради. Иброҳим алайҳиссалом бу туш Аллоҳ таолодан эканини англаб етади. Шу боис бу кунни “Арафа”, яъни “билиш” деб номлади. Аммо назри нима эканини яна эслай олмайди. Байрам куни ҳам шундай туш кўради ва назрини эслайди. Ўғлини қурбонлик қилишни тушида кўрди ва шундан бери шу кун Қурбон байрами бўлиб қолди (“Ширъатул Ислам”, 219-б).

Иброҳим алайҳиссалом Аллоҳ таолонинг буйруғини бажариши лозим эди. Байрам куни эрта тонгда Ҳожар онамизни чақириб, унга ўғли Исмоилни кийинтиришини айтди. Ҳожар онамиз Исмоилга янги кийимлар кийдириб, уни безайди. Ота-ўғил биргаликда Мино сари йўлга чиқишди. Аммо нима мақсадда, қаерга кетилаётганини она ҳам, ўғил ҳамбилмасди.

Шайтони лаин бундай имтиҳонни асло кўрмаганини ва: “Иброҳим алайҳиссалом бу ишни амалга оширса, мен бу масалада уларни йўлдан оздиролмасам, бундан сўнг асло уларга таъсир кўрсата олмайман, ичим куйиб ҳалок бўламан”, деди (Ширъатул Ислам”, 222-б).

Шайтони лаин Иброҳим алайҳиссаломнинг йўлини тўсиб: “Эй Иброҳим, шундай гўзал болани қурбонлик қилишга кўзинг қандай қияди? Ота ҳам ўғлини сўядими?” деди. Иброҳим алайҳиссалом ердан тош олиб шайтонга улоқтирди ва уни қувди.

Шайтон бу сафар Ҳожар онамизнинг ёнига бориб, уни алдашга киришди. Ҳожар онамиз: “Агар Аллоҳ таолодан шундай буйруқ келган бўлса, бу буйруққа барчамиз бош эгамиз”, деди.

Шайтон Исмоил алайҳиссаломнинг олдига бориб: “Отанг сени қаерга олиб боряпти, биласанми? Сени сўйишга олиб кетяпти”, деб уни қўрқитмоқчи бўлди.

Исмоил алайҳиссалом ҳам: “У менинг отам.У пайғамбар. Агар бу буйруқ Аллоҳдан келган бўлса, уни бажариши шарт”, дея жавоб қайтарди.

Иброҳим алайҳиссалом ўзини ва зурриёдини васваса қилгани учун Минода шайтонга тош отгани охирзамон пайғамбари шариатига ҳам суннат амал сифатида киритилди ва бу то қиёматгача давом этади.

Иброҳим ва Исмоил алайҳимассалом ишора қилинган жойга етиб келишди. Иброҳим алайҳиссалом учун бу энг қийин дам эди. Чунки у ўғлини нима учун бу ерга олиб келганини унга айтиши керак эди.

Шунда Иброҳим алайҳиссалом: “Эй ўғилчам! Мен тушимда сени сўяётганимни кўрмоқдаман. Бу ишга сен нима дейсан, қандай фикр билдирасан?” деганида Исмоил алайҳисалом қиёматгача инсонларга ибрат бўладиган ушбу сўз: “Эй отажон! Сизга (тушингизда Аллоҳ томонидан) буюрилган ишни қилинг! Иншоаллоҳ, мени сабр қилувчилардан топурсиз”, деб жавоб қайтарди.

Ота-бола илоҳий амрни бажаришга киришди. Шу аснода Исмоил алайҳиссалом: “Отажон, менинг сизга бир нечта илтимосим бор. Уларни бажаришингизни сўрайман. Аввало, қўлларимни маҳкам боғланг. Акс ҳолда типирчилаб сизга азият етказишим мумкин. Юзимни ерга қаратинг. Кўзимга кўзингиз тушса, меҳрингиз ийиб кетиши тайин. Кўйлагимни онамга элтиб беринг, мени эслаб юрсин. Онамга салом айтинг. Аллоҳнинг амрига сабр қилинг. Мени қандай қурбонлик қилганингизни ва қўлларимни боғлаганингизни ҳеч кимга айтманг. Онам ёш болаларнинг олдига бормасин. Акс ҳолда мени эслаб, Аллоҳга исён қилиши мумкин”, деди.

Иброҳим алайҳиссалом ўғлининг истакларини бажарди. Бироздан сўнг Исмоил алайҳиссалом яна: “Отажон, қўлларимни, оёқларимни ечинг. Мени фариташлар кўриб турибди. Улар мени исёнкор бола экан, отаси унинг оёқ-қўлини боғлашга мажбур бўлибди, демасин”, деди.

Ота ва бола Аллоҳнинг ҳукми олдида бош эгишди. Иброҳим алайҳиссалом ўғлини кунданинг устига ётқизди. Бўғзига пичоқ тиради. Пичоқни жаҳд билан тортди. Шу аснода ер юзидаги ва осмондаги барча фаришталар саждага бош қўйишди: “Аллоҳим, Исмоилни Ўзинг асра!. Иброҳимни афв эт!” деб ёлворишар эди.

Шунда Аллоҳ таоло: “Эй фаришталарим, бандам Иброҳимга қаранг. Менинг розилигим учун ўғлининг бўғзига пичоқ тортяпти. Ҳолбуки, сизлар Одам алайҳиссаломни яратаётган пайтимда:

وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ

وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ

«Эсланг, (эй Муҳаммад!) Раббингиз фаришталарга: “Мен Ерда халифа (Одам) яратмоқчиман», – деганида, (улар) айтдилар: “Унда (Ерда) бузғунчилик қиладиган, (ноҳақ равишда) қонлар тўкадиган кимсани яратмоқчимисан? Ҳолбуки, биз Сенга ҳамдинг билан тасбеҳлар айтамиз ва Сени муқаддас деб биламиз. (Аллоҳ) айтди: “Албатта, Мен сизлар билмаган нарсаларни билурман”»(Бақара сураси, 30-оят), деган эдингиз.

“Қурбонлик рисоласи”дан.

Ҳикматуллоҳ ТОШТЕМИРОВ, Ўзбекистон мусулмонлари идораси Фатво бўлими мутахассиси: 

— Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳим. 

Қурбонлик вақти келмасдан сўйилган ҳайвонлар қурбонлик ўрнига ўтмайди. Қайтадан қурбонлик қилиш шарт бўлиб қолади. 

Масжидни ободонлаштириш учун эҳсон қилиш катта савоб, лекин бу қурбонликни зиммадан соқит қилмайди. Бу ҳақда Имом Сарахсий шундай дейдилар: 

“Қурбонликнинг аввалги вақти қурбонлик кунининг субҳи содиқидан (яъни, тонгидан) бошланади. Лекин шаҳар аҳолиси ийд намозини қурбонликдан аввал адо қилиши шарт бўлади” (Ҳозирги пайтда катта қишлоқлар ҳам шаҳар ҳукмида). 

Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай марҳамат қилдилар: 

“Ким намоздан аввал (қурбонлик) сўйган бўлса, ўзи учун сўйибди. Ким намоздан кейин сўйган бўлса, унинг қурбонлиги мукаммал бўлибди ва мусулмонларнинг йўлини тутибди” (Имом Бухорий ривояти). 

Демак, қурбонлик вақти жума намози ўқилмайдиган олис қишлоқларда ҳайит куни тонг отгандан бошланса, шаҳар ва жума ўқиладиган катта қишлоқларда ҳайит намозидан кейиндир. Бу вақтдан аввал сўйилган жонлиқнинг пули эҳсон қилинса ҳам қурбонликка ўтмайди ва қайта қурбонлик қилиш шарт бўлади. Валлоҳу аълам. 

Қурбонлик куни фақат бир кун, деган гап ҳам нотўғри. Қурбонликнинг аввалги вақти Қурбон ҳайити куни тонг отгандан бошланади ва яна икки кун давом этади. Охирги кун қуёш ботишигача жонлиқ сўйиш мумкин. Бу ҳақда мўътабар манбаларимиздан бири “Мухтасарул виқоя” китобида шундай дейилади: 

“Қурбонликнинг аввалги вақти, агар шаҳар жойда жонлиқ сўйилса – ҳайит намози ўқилгандан кейин. Агар ундан бошқа (жума ўқилмайдиган қишлоқ) жойларда сўйилса, ҳайит куни тонг отгандан бошланади. Охирги вақти эса (ҳайитнинг) учинчи куни қуёш ботишидан озгина аввал тугайди”. 

Мазҳабимизнинг яна бир эътиборли манбаси “Фатавои ҳиндия” китобида бу мавзуда шундай дейилади: 

“Қурбонликнинг вақти – уч кундир. Улар — (Зулҳижжанинг) ўнинчи, ўн биринчи ва ўн иккинчи кунлари. Аввалида (қурбонлик қилиш) охиридан кўра афзалдир. Наҳр (яъни, қурбон ҳайити) куни тонг отгандан Зулҳижжанинг ўн иккинчи куни қуёш ботгунича кундузию кечасида сўйиши жоиз. Лекин тунда сўйиш макруҳ” (“Фатвои ҳиндия”). 

Қурбонлик кунларидаги тунлардан мақсад, Қурбон ҳайити кунидан кейинги икки тундир. Ушбу тунларда сўйишнинг ҳукми ҳақида “Мажмаъул анҳур” китобида шундай дейилади:

“Тунда сўйиш жоиз бўлсада, қоронғуда хато қилиш (яъни, бировнинг қурбонлигини сўйиш) эҳтимоли бўлгани учун макруҳдир”. 

Демак, ҳайвон сўйиладиган жой ёруғ бўлиб, адашиш эҳтимоли бўлмаса, тунда сўйишнинг ҳам кароҳияти йўқолади. Бинобарин, кундуз куни қурбонлик қилиш яхшироқ. 

Хулоса қилиб айтганда, қурбонлик қилиш ҳайит куни ва яна ундан кейинги икки кун давом этади. Бошқача айтсак, уч кун ва улар орасидаги икки тунда қурбонлик қилинади. Ҳайитнинг учинчи куни ҳам қуёш ботгунича сўйиш мумкин. Валлоҳу аълам. 

Савол: Қурбонлик пулини эҳтиёжмандларга садақа қилса бўладими?

Жавоб: Қурбон ҳайити кунлари жонлиқ сўйиш қурбонлик қилинадиган ҳайвоннинг қийматидаги маблағни садақа қилишдан афзалдир. Зеро, қурбонлик қилиш суннат, садақа қилиш эса нафл, яъни ихтиёрийдир.

Савол: Қизим учун ақиқа қилмоқчи эдим. Қурбон ҳайити куни ҳам қурбонликка, ҳам ақиқага ният қилиб қўй сўйсам бўладими?

Жавоб: Қурбон ҳайитида қурбонлик қилинг. Қурбонлик – қодир кишиларга вожиб амал, ақиқа эса мустаҳабдир. Қурбонлик қилишда ақиқани қўшиб ният қилиш мумкин. Чунки, бир жинсдаги катта амал ўзининг жинсидаги кичик амални ўз ичига олади.

Савол: Автомобили бор, лекин пули нисобга етмаган инсонга қурбонлик қилиш вожиб бўладими? Машина ҳам нисоб ҳисобланадими?

Жавоб: Инсон ҳожати учун миниб турган машинаси нисобга кирмайди. Битта машинаси бўлиб, бошқа нисоб миқдорида маблағи бўлмаса, қурбонлик вожиб бўлмайди. Эҳтиёждан ортиқ машина олиб қўйилган бўлса, қурбонликнинг нисобига киради ва қурбонлик вожиб бўлади.

Савол: Мен тижорат билан шуғулланаман ва нисобдан ошган пулим бор шунга қурбонлик сўйишим керакми? Қурбонлик ҳакида маълумотга эга эмасман. Илтимос, қурбонлик қилиш кимларга вожиблиги ва у қандай сўйилишини тушунтириб беринг. Уйда эркак киши бўлмаса, акамни чақириб ва ёллаб сўйдирсам бўладими?

Жавоб: Ҳа, нисобга етадиган миқдордаги маблағга эга киши қурбонлик қилиши вожибдир. Акангизни чақириб қурбонлик қилишингиз жоиз. Қурбонлик учун сўйиладиган жонлиқ айб ва нуқсонлардан холи бўлиши керак. Қурбонлик гўштидан бир қисмини тарқатиб, бир қисмини сақлаб қўйиб, яна бир қисмини эса қавм-қариндош, қўни-қўшниларга пишириб едириш мустаҳабдир.

Савол: Рамазон ҳайити билан Қурбон ҳайити орасидаги фарқ қанча?

Жабов: Рамазон ҳайити шаввол ойининг биринчи куни, Қурбон ҳайити эса зулҳижжа ойининг ўнинчи кунидир. Шунга кўра, буларнинг ўрталарида чамаси етмиш кунга яқин бўлади.

Савол: Қурбон ҳайитида қурбонлик қилмоқчи эдик. Жумада имом домла оиласи катта бўлса, гўштнинг ярмини ўзига олиб қолса бўлади, деди. Шу тўғрими? Умуман, оила катта бўлса, қурбонлик гўштининг ҳаммасини олиб қолса бўладими?

Жавоб: Қурбонлик қилувчи инсон Аллоҳ таолонинг розилиги учун қурбонликка яроқли ҳайвонни сўйиш билан ибодат ҳосил бўлади. Унинг гўштидан фойдаланиш иккинчи масала ҳисобланади. Шунга кўра, сиз сўраганингиздек, катта оилалар қурбонлик гўштининг ҳаммасини ўз оилалари учун олиб қолиши жоиз. Шунингдек, қурбонлик қилувчи ҳайит куни гўштнинг ҳаммасини муҳтож инсонларга тарқатиши ҳам жоиз.

Энг афзали қурбонлик шуки, гўштни уч қисмга бўлиб, бир қисмини тарқатиш, бир қисми ўз оиласи учун олиб қолиш ва яна бир қисмини қариндош-уруғ ва яқинлар билан пиширган ҳолда баҳам кўришдир.

Савол: Менда нисобга етадиган пулим бўлса, қурбонлик қиламанми? Мен Россияда ишлайман у ерда насроний қўшниларим бор. Агар қурбонлик менгаям вожиб бўлса, насроний қўшниларимга қурбонлик гўштидан берсам бўладими?

Жавоб: Қурбонлик ибодатида қурбонликка яроқли ҳайвонни сўйиш эътиборлидир. Ҳайвоннинг қони ерга тушиши билан ибодат ҳосил бўлади. Қўшниларларга бериш – эҳсон. Бошқа диндаги қўшниларга берса ҳам бўлади.

Савол: Қурбонликка мол олдик. Тўрт одамга бўлса бўладими ё тоқ бўлиши керакми?

Жавоб: Қурбонликка сўйиладиган молда етти кишигача шерик бўлиш мумкин. Бунда шериклар сони тоқ ёки жуфт бўлиши шарт эмас. Муҳими, шерикларнинг барчаси қурбонликни ният қилиши керак. Агар уларнинг бирортаси гўшт ниятида шерик бўлса, қолганларнинг ҳам қурбонлиги қабул бўлмайди.

Савол: “Ит йилида қурбонлик қилинмайди”, деб эшитганман. Шу гапнинг асоси борми, илтимос, шу ҳақда маълумот берсангиз.

Жавоб: Ислом динининг вожиб амалларидан бўлган қурбонликни мучал ҳисоби бўйича ит йилида қилиб бўлмайди, дейиш катта хатодир.

Асрлар оша ўзининг софлиги ва барқарорлиги туфайли эъзоз топиб келаётган муқаддас Ислом динимизни ва унинг аҳкомларини бузиш ёки омманинг ундан юз ўгиришига сабабчи бў­лишнинг оқибати жуда хатарли ва улкан гуноҳ эканини яхши англаб олишимиз керак.

Ҳадиси шарифда: “Ким менинг номимдан қасддан ёлғон айтса, жойини жаҳаннамдан тайёрлайверсин”, дейилган (Имом Муслим ривояти).

Демак, бу каби уйдирма ва бўҳтонларга эътибор бермаслигимиз лозим.

Савол: Камбағал киши қурбонлик қилиш учун сотиб олган қўйи йўқолиб қолса, унинг ўрнига бошқа бир қурбонлик сотиб олиб, сўйганидан сўнг йўқолган ҳайвон топилиб қолса, нима қилади?

Жавоб: Камбағал кишининг қурбонлик учун сотиб олган қўйи йўқолиб қолгач, яна бошқа қўйни қурбонлик учун сотиб олса, сўнг олдинги қўйи топилиб қолса, икки қўйни ҳам қурбонликка сўйиши лозим. Бой бўлса, фақат биттасини сўяди. Чунки фақир ҳолда ҳамда қурбонлик қилишга мукаллаф бўлмаган киши бир ҳайвонни қурбонлик қилиш ниятида олса, у ҳайвон қурбонликка аталган бўлади. Шу боис фақир кишига иккинчи марта олинган ва йўқолган ҳамда ўғриланган ҳайвон топилса, ҳар иккаласини сўйиш вожиб бўлади.

Бой киши эса, зотан, битта қурбонлик қилишга мукаллафдир. Бир ҳайвонни олиш билан мутлақо уни қурбонлик қилиши шарт эмас. Чунки у ҳайвонни олаётганда махсус ният қилмаган, фақат динимиз кўрсатмасига биноан, зиммасидаги бурчни адо этиш қурбонликка ҳайвон сотиб олган. Хоҳласа, иккинчи марта сотиб олган ҳайвонни, хоҳласа, йўқолиб ёки ўғирланиб, кейин топилган ҳайвонни сўяди (“Фатовойи Ҳиндия”).

Савол: Биз кўп қаватли уйда истиқомат қиламиз. Қурбон ҳайити кунлари ғайридин қўшниларимизга қурбонлик гўштидан берсак бўладими?

Жавоб: Ғайридин кишиларга қурбонлик гўшти ва нафл садақалардан бериш жоиз. Аллоҳ таоло бундай марҳамат килган:
«Дин тўғрисида сизлар билан урушмаган ва сизларни ўз юртингиздан ҳайдаб) чиқармаган кимсаларга нисбатан яхшилик қилиингиз ва уларга адолатли бўлишингиздан Аллоҳ сизларни қайтармас. Албатта, Аллоҳ адолатли кишиларни севар» (Мумтаҳана сураси, 8-оят).

Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос ғуломига: «“Қўчқорни сўйиб, яҳудий қўшнига насиба бергин”, деди. Бир соат вақт ўтгач, яна деди: “Эй ғулом, агар қўчқорни сўйсанг, яҳудий қўшнимизга насиба бер”. Ғулом: “Яҳудий қўшни бизларга азият беради-ку!” деди. Абдуллоҳ ибн Амр: “Эй қулоқсиз, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам бизларга ҳамиша қўшни ҳақида васият қилаверганларидан қўшни қўшнига меросхўр бўлса керак, деган ўйга бордик”, деди».

Толибжон НИЗОМнинг “Қурбонлик рисоласи”дан