Ҳар бир соҳа ривожида ўзаро тажриба алмашинув, дўстона ҳамкорлик, янги илмий, инновацион янгилик ва кашфиётлардан баҳраманд бўлиш муҳим омиллардан ҳисобланади. Шу маънода тез суратлар билан ривожланиб бораётган Ўзбекистон ҳам барча соҳаларда дунё ва яқин қўшни давлатлар билан ўзаро ҳамкорлик алоқаларини мустаҳкамлаш, манфаатли янги лойиҳаларни амалга оширишга алоҳида аҳамият қаратиб келмоқда. Албатта, ўзаро дўстона муносабатлар мустаҳкамланишида таълим тизими, кадрлар тайёрлаш соҳасидаги ҳамкорлик узоқ йиллик ҳамкорлик алоқаларига боғланишига хизмат қилиши билан эътиборлидир.

Ўзбекистон халқаро ислом академияси ҳамда Озарбайжон илоҳиёт институти ҳамкорлигида ўтказилган “Диний бағрикенглик давлат ва жамият ривожланишининг муҳим омили” мавзусидаги онлайн видео-конференция шу маънода ўзига хос аҳамиятга эга бўлди. Унда ҳар икки таълим муассасаси ўртасида яқин ва узвий ҳамкорликка доир Англашув меморандуми имзоланиши режалаштирилгани мулоқотларнинг янада самарали кечишига хизмат қилди.

Қатор нуфузли ташкилотлар вакиллари иштирокида ташкил этилган онлайн видео-конференция юқори савияда бўлиб ўтди. Унда Дин ишлари бўйича қўмита, Ўзбекистон халқаро ислом академияси, Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси маркази, Ўзбекистон мусулмонлари идораси, Республика маънавият ва маърифат маркази, Имом Бухорий ва Имом Термизий халқаро илмий-тадқиқот марказлари, Тошкент ислом институти ҳамда таниқли олимлар, профессор-ўқитувчилар иштирок этди.

Шунингдек, анжуманда Кавказ мусулмонлари идораси раиси Шайхулислом Аллоҳшукур Пашазода, Кавказ мусулмонлари идораси раиси биринчи ўринбосари, муфтий Салмон Мусаев, Озарбайжон Республикасидан — Диний муассасалар билан ишлаш бўйича давлат қўмитаси раиси Мубариз Гурбанли, Озарбайжон илоҳият институти ректори Агил Ширинов, институт Фан ва инновациялар бўйича проректори Мирнияз Мурсалов, Озарбайжон – Ўзбекистон дўстлиги парламент гуруҳи раҳбари Элдор Иброҳимов, ушбу гуруҳ аъзолари - Жаваншир Пашазаде, Анвар Искандаров, Жейҳун Маммедовлар қатнашди.

Анжуманда Ўзбекистон ва Озарбайжон ўртасидаги ўзаро ҳамкорлик алоқалари янги босқичга кўтарилаётгани таъкидланди. Жумладан, илм-фан, алломалар илмий-маънавий меросини чуқур ўрганиш, кадрлар алмашинувини йўлга қўйиш, ҳамкорликда мунтазам равишда халқаро илмий-амалий конференциялар ўтказиш борасида ўзаро фикр алмашилди.

Тадбир иштирокчилари томонидан “Диний бағрикенглик давлат ва жамият ривожланишининг муҳим омили” мавзусида тўпланган бой тажрибалар, мулоҳазалар ҳамда таклифлар ҳақида маълумот берилди.

Таъкидланганидек, ҳозирги пандемия шароитида кишиларнинг бир-бирларига меҳр-оқибатли бўлишлари, инсоният бошига келган синовларни сабр-бардош, ақл-идрок билан енгиб ўтиши мақсадга мувофиқ. Диний бағрикенглик, миллатлараро тотувлик ҳар бир жамият ривожи учун муҳим аҳамият касб этиши яна бир бор таъкидланди.

Анжуман давомида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Дин ишлари бўйича қўмита ва Озарбайжон Республикаси диний ташкилотлар билан ишлаш давлат қўмитаси ҳамда Ўзбекистон халқаро ислом академияси ва Озарбайжон илоҳиёт институти ўртасида ўзаро ҳамкорликка қаратилган Англашув меморандуми имзоланди.

Илм-фан тараққиёти, соҳага оид олиб борилаётган тадқиқотлар, ўзаро ҳамкорликни кенгайтириш, исломшунослик ривожи йўлида ҳар иккала таълим муассасаси салоҳияти ва имкониятидан унумли фойдаланиш имзоланган Англашув меморандум бош мақсадларидан экани таъкидланди.

Шунингдек, анжуманнинг иккинчи қисми — уч йўналишда яъни, “Жамиятда диний бағрикенглик ва ҳамжиҳатликни таъминлаш: Ўзбекистон ва Озарбайжон тажрибаси”, “Диний қадриятларни сақлаб қолиш ва ривожлантириш”, “Исломий таълим ва замонавийлик” мавзуларида олиб борилди. Олимлар, соҳа вакиллари тўплаган ўз тажриба ва маълумотлари билан ўртоқлашишди.

Мазмунли ўтган мулоқот сўнгида Ўзбекистон ва Озарбайжон ўртасидаги ҳамкорлик алоқаларини янада ривожлантириш, қадим илдизлари туташ халқларимизнинг дунё илм-фани тараққиётига беқиёс ҳисса қўшган алломаларимиз илмий-маънавий меросини чуқур тадқиқ этишда амалий ишларга ўтиш вақти-соати келгани билдирилди. Бунда диний бағрикенглик, миллатлараро тотувлик, ўзаро ҳамжиҳатликни мустаҳкамлаш давлат ва жамият ривожининг ажралмас бўлаги бўлиб хизмат қилиши яна бир бор исботланди.

Дин ишлари бўйича қўмита матбуот хизмати

ЎМИ матбуот хизмати

“Ўзбекистон” нашриёт-матбаа ижодий уйи томонидан “Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг фаолият хроникаси” деб номланган тўплам нашрдан чиқарилди. Унда давлатимиз раҳбарининг 2016 йил сентябрь ойидан 2020 йил 1 январгача бўлган даврдаги сиёсий фаолияти солномаси батафсил акс эттирилган. 

Маълумки, ушбу давр – “Янги Ўзбекистон”, “Ўзбекистон тараққиётининг янги босқичи” деган номлар билан Ватанимиз тарихида, жаҳон ҳамжамияти билан муносабатларимиз силсиласида ғоят муҳим ўрин эгаллаб келмоқда. Бу давр – Ўзбекистонни, жамиятимиз ҳаётидаги сиёсий-ижтимоий, иқтисодий муносабатларни бутунлай ўзгартирган, мамлакатимизни янги, демократик қиёфада жумлаи жаҳонга танитган даврдир. 

Бу ҳақда юртимиз фуқаролари, экспертлар гуруҳлари билан бирга, дунё сиёсатида етакчи ўрин тутадиган давлат ва жамоат арбоблари, атоқли олимлар ва таҳлилчилар томонидан ҳам кўплаб ижобий фикрлар билдирилмоқда, энг юксак эътироф ва баҳолар айтилмоқда. 

Мамлакатимиз китобхонларига тақдим этилаётган мазкур тўпламнинг энг муҳим хусусияти шундаки, унда кейинги йилларда Ўзбекистонда кечаётган шиддатли ва кенг кўламли ҳаётий жараёнлар тарихий ҳужжатлар, факт ва рақамлар, аниқ далиллар орқали акс эттирилади. 

Кўҳна тарих шундан далолат берадики, бу ҳаётда янгилик қилиш, кўпчилик одамлар ўрганиб, кўникиб қолган эскича қолип ва андозаларни ўзгартириш ҳеч қачон осон кечмайди. Истаймизми, йўқми, бундай ҳаракат ҳар қандай шароитда ҳам очиқ ёки пинҳона тўсиқларга дуч келади. Айниқса, халқни уйғотиш, мудроқ қалбларга ҳаётбахш янги нафас олиб кириш, давлат ва жамият бошқарувини бутунлай янгилаш масаласи ислоҳотчи бўлиб майдонга чиқишдек буюк миссияни ўз зиммасига олган етакчи шахсдан янада улкан масъулият, жасорат ва донишмандликни талаб этади. 

Ушбу тўплам ана шундай ўта мураккаб ва машаққатли, тарихий заруратга айланган жараёнлар янги Ўзбекистон ҳаётида қандай бораётгани ҳақида тўлиқ маълумот беради. “Ўзбекистон” деган улкан кемани янги тараққиёт уфқлари сари бошлаш, сиёсатшунослар ибораси билан айтганда, давлат ва жамият бошқарувида тарихий бурилиш ясаш Президент Шавкат Мирзиёев томонидан қандай амалга оширилаётгани китобда аниқ тизим асосида кунма-кун, ойма-ой ёритилган. 

Одатда, мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоҳотлар ҳақида сўз борганда, давлатимиз раҳбари камтарлик билан “Биз ҳали изланишдамиз, ўрганишдамиз”, деб бу йўлда олдимизда бир-биридан муҳим ва долзарб вазифалар турганини таъкидлайди. Чиндан ҳам, ҳозирги вақтда юртимизда мамлакат етакчисидан тортиб барча бўғиндаги раҳбарлар янгича шароит, янгича муҳитда ишлашга, изланиб, ўрганиб, халқ билан мунтазам мулоқот асосида фаолият юритишга интилмоқда. 

Айниқса, бутун дунё мамлакатлари қатори Ўзбекистонни ҳам четлаб ўтмаган коронавирус пандемияси шароитида ушбу тренд – устувор ҳолат янада яққол намоён бўлмоқда. Ана шу хусусият Ўзбекистонда кенг кўламли ўзгаришлар муваффақиятини таъминлаётган муҳим омиллардан бири бўлаётганини нуфузли халқаро эксперт ва таҳлилчилар ҳам эътироф этмоқда. 

Шу маънода, Президент Шавкат Мирзиёев томонидан Ўзбекистонда янги, демократик ислоҳотларни бошлашда энг мақбул йўл танланди ва у ҳаётда қисқа муддатда ўзини тўла оқлади, деб айтишга бугун барча асослар бор. 

Аввало, халқ давлат идораларига эмас, давлат идоралари халққа хизмат қилиши, аҳолининг ҳаёт даражаси ва сифатини яхшилаш давлат сиёсатининг бош мезони этиб белгиланди. 

Иккинчидан, минтақа мамлакатлари билан яхши қўшничилик, дўстлик ва ҳамкорлик асосида фаол муносабатлар ўрнатиш ташқи сиёсат соҳасидаги устувор тамойил, деб эълон қилинди. 

Учинчидан, дунёга очиқ бўлиш, умумэътироф этилган демократик принципларни амалда жорий этиш жаҳон ҳамжамияти билан самарали ҳамкорликнинг асосий йўналиши сифатида қабул қилинди. 

Ҳозирги вақтда миллий тараққиётимизнинг бош ҳужжати бўлиб хизмат қилаётган, мамлакатимизни 2017–2021 йилларда бешта устувор йўналишда ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида айнан ана шу тамойиллар энг муҳим қоидалар сифатида акс эттирилди. Юртимизда тинчлик ва барқарорликни мустаҳкамлаш, инсон ҳуқуқлари, эркинлик ва манфаатларини амалда таъминлаш, бозор иқтисодиёти принципларини ривожлантириш орқали халқ фаровонлигини ошириш, ташқи сиёсат соҳасида Марказий Осиё минтақасида дўстлик ва ҳамкорлик руҳини кучайтириш, дунёдаги ривожланган давлатлар қаторига кириш янги Ўзбекистонда амалга оширилаётган ислоҳотларнинг бош мақсади этиб белгиланди. 

Албатта, 34 миллионлик аҳолига эга бўлган, ўтган даврда кўплаб муаммолар тўпланиб қолган мамлакатнинг тақдири ва келажагини белгилаш борасида тўғри йўл танлаш – бу давлат раҳбаридан улкан ақл-заковат, билим ва тажриба, мустаҳкам ирода, жасорат ва азму шижоатни талаб этади. Айни вақтда танланган ривожланиш йўлини ижтимоий институтлар, таъсирчан механизмлар орқали ҳаётга татбиқ этиш, одамларни ислоҳотларнинг мақсади ва натижасига ишонтириш, бутун жамиятни руҳлантириб, улуғ мақсадлар сари сафарбар эта олиш – янада мураккаб вазифа, десак, ҳар томонлама тўғри бўлади. 

Ана шундай ўта машаққатли вазифани амалга оширишда Шавкат Мирзиёев халқнинг ўзига таянди – фуқаролар билан доимий мулоқот олиб бориб, ҳар бир соҳа ва тармоқ бўйича бевосита учрашувлар, маслаҳат ва фикр алмашувлар ўтказиб, мавжуд муаммоларнинг самарали ечимини топмоқда. Бу мураккаб ижтимоий воқеа-ҳодисаларнинг қанчалик шиддат билан кечаётганини ушбу тўпламдан ўрин олган серқирра жараёнлар яққол тасдиқлайди. 

2016 йил сентябрь ойидан буён 2020 йил январь ойига қадар ўтган вақт мисолида оладиган бўлсак, Президентимиз томонидан мамлакат ҳудудларига 129 марта сафар уюштирилгани, 69 та видеоселектор йиғилишлари, энг муҳим ва устувор масалалар бўйича 112 та йиғилиш ва муҳокамалар ўтказилганини кўрамиз. Ана шу қисқа фурсатда давлатимиз раҳбари томонидан 194 та қонун, 1106 та фармон, 1974 та қарор, 933 та фармойиш тасдиқланганини ҳам қайд этиш лозим. 

Шу даврда Президент Шавкат Мирзиёев 40 марта чет давлатларга расмий ташриф буюрди, 24 та халқаро саммит ва анжуманларда иштирок этиб, уларнинг доирасида 60 та учрашув ўтказди. Бундан ташқари, хорижий давлат ва ҳукумат раҳбарлари бошчилигидаги 39 та нуфузли расмий делегация юртимизда қабул қилинди. Шунингдек, вазирлар, халқаро ташкилот ва компаниялар, хорижий ишбилармон доиралар раҳбарлари бошчилигидаги 166 та делегация билан музокаралар ўтказилди. 

Шу вақт мобайнида чет давлатларнинг юртимизда иш бошлаган фавқулодда ва мухтор элчиларидан 32 нафаридан ишонч ёрлиқлари қабул қилиб олинган, хорижий давлат ва ҳукумат бошлиқлари, халқаро ташкилот раҳбарларига 1858 та мактуб йўлланган. Шу ўринда хорижий давлатлар раҳбарлари билан 113 марта телефон орқали мулоқотлар ўтказилганини ҳам таъкидлаш жоиз. 

Президентимиз шу йиллар давомида юртимизда бўлиб ўтган 53 та тантанали маросимда иштирок этиб нутқ сўзлаган, шунингдек, халқимиз ва турли соҳа вакилларига 79 та табрик ва қутловлар йўллаган. 

Буларнинг барчаси Ўзбекистон ўз миллий тараққиётининг янги босқичига қадам қўйган кейинги йилларда Президентимиз томонидан сиёсий-ижтимоий маконда амалга оширилаётган саъй-ҳаракатлар кенг кўлам касб этиб, Ватанимиз равнақи, халқимиз фаровонлиги йўлида туну кун тиним билмасдан, бор билим ва тажриба, куч ва имкониятлар сафарбар этилаётгани ҳамда бу жараён тобора кучайиб, янги сифат босқичига кўтарилиб бораётганидан далолат беради. 

Агар давлат аҳамиятига молик биргина ҳужжатни ишлаб чиқиш ва қабул қилиш, бирон-бир расмий тадбирни ўтказиш қандай катта тайёргарликни, маънавий-интеллектуал, руҳий сафарбарликни, кенг кўламли ташкилий-амалий ишларни талаб этишини инобатга оладиган бўлсак, юқорида қайд этиб ўтилган рақамлар замирида тинимсиз изланиш ва меҳнат, чуқур таҳлил, келажакни олдиндан кўра билиш салоҳияти мужассам эканини англаш мумкин. 

Таъкидлаш керакки, мазкур тўпламдан ўрин олган воқеалар хроникаси, қизғин ва бунёдкор жараёнлар занжири мамлакатимизда амалга оширилаётган ўзгариш ва ислоҳотлар ўтган вақт давомида амалий самарадорлик билан ривожланиб, ортга қайтмайдиган муқаррар тус олганини ҳам яққол намоён этади. 

Шу маънода, тарихий жараёнларнинг қайноқ изларини ўзида мужассам этган ушбу тўплам мард ва олижаноб халқимиз Президент Шавкат Мирзиёев раҳбарлигида кейинги йилларда қандай оғир ва машаққатли, шу билан бирга, шарафли ривожланиш йўлини босиб ўтаётганини, ўз кучи, ўз салоҳияти билан янги Ўзбекистон давлатини барпо этаётганини бамисоли кўзгудек ёрқин акс эттиради. Таъбир жоиз бўлса, бу китобни янги Ўзбекистоннинг тараққиёт солномаси, деб аташ мумкин. 

Тўплам бошқарув соҳаси ходимлари, академик доиралар, сиёсатшунос ва социологлар, таҳлилчи ва экспертлар, тадқиқотчи ва талабалар, мухтасар айтганда, Ўзбекистоннинг энг янги тарихи билан қизиқадиган барча кишилар учун мўлжалланган. 

Ушбу китоб билан танишар экан, юртимизда яшайдиган ҳар бир инсон ўз ҳаёти, оиласи, фарзандлари, эл-юрти тақдирига дахлдор воқеа-ҳодисалар, ҳужжатлар мазмунидан атрофлича хабардор бўлади ва замонамиз тарихи ҳақиқатан ҳам барчамизнинг кўз ўнгимизда, айнан бизнинг иштирокимизда яратилаётганини чин дилдан ҳис этади.

ЎзА

Нафақат ўзбек адабиёти, балки жаҳон шеъриятининг улкан намояндаси ҳазрат Навоийнинг эл-юрт ташвиши ва қайғусида кечган ҳаёти, яратган илмий ва бадиий дурдоналарини кўз олдимизга келтирганимизда бу даҳо ижодкорнинг ҳам шахсияти, феъл-атвори, яшаш тарзига, айниқса, оила қуриб рўзғор тебратишга унамай яшаганига оид мулоҳазалар ва баъзи бир изоҳталаб тарихий маълумотлар устида ўйланишга мажбур бўласиз. Нима бўлганда ҳам шу мавзу кишилар диққат марказида экан, бир тадқиқотчи сифатида мазкур саволларга жавоб топиш учун изланишга киришдим.

Бу борада шўро даври навоийшунослари ва тадқиқотчи олимлари даҳо шоирнинг ҳаёти ва шахсиятига доир кўплаб маълумотларни эълон қилган. Бироқ уларнинг баъзи бирлари рост гаплар бўлса, айримлари тўқима-уйдирмадан бошқа нарса эмас. Тўғри, Ҳазрат навоийнинг бир умр оила қурмай ўтгани тарихий ҳақиқатдир.

Айни масала шу вақтга қадар кўплаб баҳс-мунозаралар, чалкаш ва хато қарашлардан холи бўлмади. лекин масала асл баҳосини ва ечимини топмасдан қолиб келаверди. Ҳатто нозиктаъб ва инжакўнгил шоирни синаб кўриш ва ҳақиқатни билишга уринишлар бўлганлиги ҳақида турли-туман жоиз-ножоиз нақл ва ривоятлар тўқилгани покдомон, номусли зот шаънига қарата отилган маломат тоши ёхуд чиройли тарзда тўқилган бўҳтонлардан бошқа нарса эмас экан.

Шу ўринда далилларга мурожаат қиладиган бўлсак, тарихчи Зайниддин Восифий “Бадойеъ ул-бақоеъ” китобининг 14-бобини Алишер Навоийнинг мизожи нозик ва латофатига бағишлаб, 16-бобда унинг нафсоний шаҳват ва руҳий лаззатга майл-хоҳиши йўқлиги, лекин оила қуришга лаёқати бўлганини билдиради. Амир Давлатшоҳ Самарқандий “Тазкират уш-шуаро” китобида ҳазрат Навоийни “Низомиддин” нисбасини олган миллат ва диннинг низоми, деб улуғлайди. Абдураҳмон Жомий “Баҳористон” асарида: “аммо шариф хотири (Алишер Навоийни айтмоқчи – Б.Э.) тавозеъ ва ўзи камсуқумлик фазилатларига андоқ берилганким, ўзини шу тоифа қаторида кўрар. Дунё лаззатларидан ўзларини четга тортганлар…”, деб келтиради. Ҳазрат Навоий билан деярли бир замонда яшаган Заҳириддин Бобур “Бобурнома”да: “Алишербекнинг мижози нозук била машҳурдур. Эл назокатини давлатининг ғуруридин тасаввур қилур эрдилар. андоқ эмас экандур, бу сифат анга жибиллий экандур. Самарқандда эрканда ҳам ушмундоқ нозук мижоз экандур”, деб таърифлаб унинг уйланмай ўтганини: “Алишербек… ўғил ва қиз ва аҳлу аёли йўқ, оламни тавре фард ва жарийда (якка-ёлғизлик) ўткарди”, деб маълумот ўрнида келтиради. Мирзо Ҳайдарнинг “Тарихи Рашидий” асарида: “Мир Алишернинг нозикликдан ва тез ранжишликдан бошқа айби йўқ эди”, деб ёзилади. Аслини олганда, шарқона одоб ва андиша ўзгаларнинг нозик жиҳатларига чуқурроқ кириб боришдан қайтаради ва бу ҳолда ҳад-чегарада туришни маъқуллайди.

Афсуски, шўро даври навоийшунослигида Навоий шахсияти ва таржимаи ҳолини ўрганишда ҳад-чегарадан чиқишдан ташқари бу инжақалб ва нозик табиат шоир шаънига нохолис ва куракда турмайдиган шубҳа-гумон ва уйдирмалар айтилди. Холис айтадиган бўлсак, бу маълумот ва хабарлардан “навоийхон” ўқувчилар даҳо шоирнинг ижод уммонида яратилган беқиёс асарларини англашда заррача бўлсин наф кўрмаганлари ойдинлашди. Мумтоз адабиётимизга оид дарслик ва қўлланмаларда Алишер Навоий ижодий фаолиятининг таҳлилидан олдин яшаган даври ва оиласи ҳақида батафсил маълумот берилиб, Ҳусайн Бойқаро саройида бир умр нуфузли лавозимларда ишлаши қайд этилади. у шоҳ дўстини қўллаб-қувватлаб, ҳар доим ёнида турди, унга беминнат ва садоқат билан хизмат қилди. У Ҳусайн Бойқаронинг ўғли Бадиуззамонни ўзига тутинган фарзанд сифатида қарамоғига олиб тарбиялади. Ҳусайн Бойқаро дўстининг уйланмаслигига “этаги поклиги”, нафсоний шаҳватга хоҳиши йўқлиги ва бутун диққат-эътиборини
илм-фан равнақи ва шеърият юксалишига бағишлаганини бир ўринда сабаб қилиб келтириб ўтади. Тасаввур қилайлик-чи, шундай ҳурматга ва эътиборга сазовор зотни тафтиш қилиш ва унинг ҳаётининг нозик пардасини кўтариб, ичкарисига кириб боришга кимнинг ҳадди сиғарди?! Хадичабегим Ҳусайн Бойқаронинг суюкли хотини бўлса ҳам бундай “имтиҳон”ни ўтказишга юраги дов берармиди? Аммо бу асоси йўқ тўқима ривоятларга нима дейсиз? Эмишки, Хадичабегим ўзининг жуда гўзал канизакларидан бири Давлатбахтни у зотнинг олдига жўнатади. Давлатбахт турли баҳоналар билан унинг уйида қолади. Эрталаб Давлатбахт Хадичабегим олдига қайтиб воқеани айтиб беради. Натижада Султон Ҳусайн мирзонинг фикри тасдиғини топиб, Хадичабегимнинг Алишерга ҳурмати янада ошди.

Ҳазрат Навоий ўз ҳаётида бирон қизни яхши кўрганми-йўқми, деган савол ҳалига қадар ўз исботини топган эмас. Ўзбек ва туркман фольклорида айни маънони очиб беришга хизмат қиладиган ривоятлар тўқилган бўлса-да, уларни тарихий далил ва ҳужжат сифатида қабул қилишга илм изн бермайди. Уларда Навоийнинг Гули деган севгилиси бўлгани, Алишер Ҳирот кўчаларида отда кетаётиб томда кир ёйиб турган у қизни кўриб қолиб ёқтириб қолиши баён этилган. Қизнинг уйига совчи юборади. Қиз ҳам Алишерни ғойибона яхши кўриб юрар экан. Исми Гули экан. Тўйга тайёргарлик бошланади. Бир куни овдан қайтаётиб, Ҳусайн Бойқаронинг ҳам ўша томда юрган қиз – Гулига кўзи тушиб, уни севиб қолади. Совчи юборишга қарор бериб, совчиликни дўсти ва вазири Алишерга топширди. Алишер совчиликка борди ва ўз дўстлигига содиқ қолиб, Гулини подшоҳга тегишга кўндиради. Аммо Гули бир шарт қўйди: “Подшоҳ тўйдан кейин қирқ кунгача менинг олдимга кирмай туриши керак”, дейди. Алишер бу шартга подшоҳни кўндиражагини айтади. Шунда Гули иккита кичик мактуб ёзиб, Алишердан бу мактубларни табибга олиб бориб беришни ва табиб берган нарсаларни олиб, қайтиб келишни илтимос қилади. Алишер табиб олдига борганида табиб мактубнинг бирини ўқиб, кулиб юборади ва иккинчисини ўқиб, йиғлайди. Иккита дори беради. Алишер дориларни Гулига олиб келади. Гули дорининг бирини ўзига олиб қолади ва иккинчисини Алишерга бериб, ичишни буюради. Алишер ичади. Гули Алишерга подшоҳ олдига равона бўлишга ва тўй тайёргарлигини бошлашга рухсат беради. Подшоҳ Гулининг шартини қабул этади, Катта тўй қилади, аммо келинчак олдига қирқ кунгача кирмайди. Бу орада Гули қаттиқ касал бўлиб қолади. Тўйдан қирқ кун ўтганда Гули Алишерни олдига чақиради. Гули ўлим тўшагида ётар эди. У Алишерга деди: «Икки дори эсингиздами? Унинг бирини мен сизга ичирган эдим, у дори сизни сира ҳам уйланмайдиган қилиб қўядиган дори эди. Иккинчи дорини мен ўзим ичганман, у дори мени қирқ кун ичида ўлдирадиган, секин таъсир қиладиган заҳар эди. Мана, дори ўз таъсирини кўрсатди, мен касал бўлдим. бугун ўламан. Муҳаббатимизга содиқ қолиш учун мен шундай қилдим”. Ўша куни Гули дунёдан ўтади. Алишер ва подшоҳ унинг тобутини икки ёқдан кўтариб борадилар.

Бу ривоят қанчалар таъсирли ва мароқли бўлмасин, асос ва мантиқдан шу қадар йироқки, қизнинг ўзини заҳарлаши мутлақо мумкин эмас. Зеро, ислом эътиқоди бунга йўл қўймайди. шарқона одоб, андиша ва ҳаёнинг ҳад-чегарасидан мутлақо узоқлашиб кетилганини бу каби тўқилган нақл ва ривоятлар таги пучлигига далолат қилади. Шўро даврида тасмага олиниб машҳур бўлган “Алишер Навоий” фильмида Навоийнинг севгилиси Гулини вазир Мажидиддин атайин султон саройига олиб киради. Бу билан мақсадига эришмагач, вазир қизга заҳар беради.
Ростдан ҳам бу фильмда келтирилган Гули тарихий шахсми ёки бу фильм ижодкорлари томонидан тўқилганми? Атоқли адабиётшунос Иззат Султоннинг “Навоийнинг қалб дафтари” китобига ёзган тақризида навоийшунос А.Ҳайитметов Навоийнинг муҳаббати ҳақида шундай фикр билдиради: “Кейинги текширишлар шуни кўрсатадики, у (яъни Навоий) кимлиги бизга номаълум бўлиб келаётган бир қизни севган. қиз ҳам унга ёмон муносабатда бўлмаган, илтифотлар кўрсатган. афсуски, қиз эрта вафот этган. Қизнинг вафоти Навоийдан олисда рўй берган. Шу кўнгилсиз фожеадан кейингина Навоий ўзининг унга бўлган муҳаббати чексиз ва беқиёс эканини билиб қолган. Бу муҳаббат ўти унинг қалбида умрининг охиригача сўнмаган. Шу сабабли шоир ўзининг биринчи муҳаббатига содиқ қолган – уйланмай ўтган” (Шарқ юлдузи, 1970, 12-сон, 201-204-бетлар).

Мирзо Бобурнинг таъкидлашича, Мир Алишер Абусайид Мирзо томонидан сургун қилинган. Бобур сургун тафсилотлари номаълум деб ёзса-да, кейинчалик ҳаммаси малика Хадичабегимни деб содир бўлгани юзага чиқади. Малика Хадичабегим билан Мир Алишерни боғловчи ришталар бўлганми? Хадичабегимнинг Ҳиротда дунёга келгани, Султон Абусайид Ҳиротни забт этгач, олти ёшида унга ҳадя этилгани, 14 ёшида эса унинг никоҳига киргани ҳақида маълумотлар бор. Ҳикоя қилишларича, Султон Абусайид янги танмаҳрами ва ўша пайтда навқирон бўлган Алишербекнинг ўртасида нимадир борлигини сезгач, ёш шоирни Самарқандга сургун қилиб юборган. Хадичабегим Абусайиддан қиз фарзанд кўрди. Аммо у билан кўп яшамай Султон Абусайид Ироқдаги жанглардан бирида 1469 йили вафот этади. Ҳирот тахтини эгаллаган Ҳусайн бойқаро эса бағоят сулув Хадичабегимни танмаҳрамликка олади. Мир Алишер билан Хадичабегим ораларида илиқ муносабатлар бўлгани маълум. Лекин Навоийнинг Хадичага бўлган майли унинг Султон Абусайид Мирзога турмушга чиққунига қадар давом этади. Воқеа бундай тус олгач, севгилисини унутиш учун куч топа олди. Шунга қарамай, миш-мишларга ишонган Абусайиднинг қаҳрига учраб сургун қилинади. Тақдир тақозоси ила Хадичабегим болалик дўсти, кейинчалик мамлакат подшоси Ҳусайн Бойқаронинг танмаҳрамига айлангач, маликага бўлган ҳурмат ва самимийлик ҳисси янада ошди. Лекин Алишербек Хадичабегимнинг хаёлида қандай бўлса, шундайлигича қолаверди. У султоннинг эркатой қаллиғи – маликалар маликаси даражасигача етдию шеърият мулкининг султони – илк севгисини унутолмади. Меҳр-оқибатли малика унинг суҳбатида бўлишни истар, вақти-вақти билан ғамхўрлик қилишга ҳам уринар, шоирнинг ёлғизлигидан хавотирга тушарди. Хадичабегим ўзини оқила қилиб кўрсатса-да, аслида қаҳри қаттиқ малика эди. Шундай аёл билан ҳазрат Навоийдек пок хилқатнинг яқин муносабатда бўлгани ақлга сиғмайди, деганлар ҳам бор. Аксинча, баъзи олиму ижодкорларнинг фикрича, Мир Алишер кейинчалик ҳам суюклиси бўлган Хадичабегимни яширинча севган, юз берган воқеаларга қарамай, у бир умрга қалбининг тўрида қолган.

Хуллас, бу каби ривоят ва ҳикоятларни илм ҳужжат-далил сифатида қабул қилмагани боис, ислом уламоларининг айримлари нима сабабдан оила қурмагани ҳақидаги илмий китобларга мурожаат қилдим. Қизиғи, бу китобларда нафақат оила қуришдан воз кечган, балки бир умр ўз нафсининг роҳат-фароғатини унутиб умрини “Ҳақ” илмини эл-улус ва келажак авлодга аслича етказиб бериш йўлида ҳадсиз-ҳисобсиз машаққат чеккан алломалар рўйхати жуда узун эканига гувоҳ бўлдим. Мусулмон оламига маълум ва машҳур бўлган ватандошимиз Имом Бухорий бисотида икки сидра либоси бўлмаган экан ва у умрининг аксар қисмида қотган нонга қаноат қилиб ўзини илмга бағишлаганини кўрамиз. Бухорий ҳазратлари оила қуриш, ўз номига муносиб баланд иморат қуриш у ёқда турсин, эгнидаги либосини янгилашга ҳам эътибор қилмаган. аммо ул зотнинг машаққатли умри бекор кетмаганига ва бутун ҳаётини Пайғамбаримиз ҳадиси шарифларини юртма-юрт, элма-эл кезиб йиғиб тўплаганига нафақат бизлар, балки жаҳон аҳли гувоҳдир.

Ва ниҳоят ўтган асрда яшаган машҳур аллома Абдулфаттоҳ абу Ғудда ислом тарихида оила қуришдан кўра умрини илмга бағишлашни афзал билган уламолар рўйхатини тузиб, “Ал-уламо ул-уззабб (“бўйдоқ ўтган уламолар”) деган китобини ёзади. Мазкур китобда келтирилган маълумотларга кўра, ислом дунёсида яшаган баъзи машҳур олимлар ўз ҳаётини илмга бағишлаб, уйланиш, насл ва фарзанд қолдириш роҳатидан ўз ихтиёрлари билан воз кечадилар. Буни илм, дин хизмати ва мусулмонлар фойдасини деб қилганларига ёзиб қолдирган китоблари гувоҳлик беради. Лекин бу ишни ўз ихтиёрлари ила танлаган бўлсалар-да, шариат мутлақо рад этади ва ношаръий алоқадан сақланишга қурби етмайдиган кишига, албатта, уйланишни буюради ва бунинг катта ажр-савобларга муяссар этишини маълум қилади. шунинг учун уйланиш шаръий роҳат деб қаралиб, у ибодат даражасида талқин этилади. Қуръони карим ва ҳадиси шарифларда илмнинг мартабаси ниҳоятда улуғлиги, олим кишининг даражаси ва қадр-қиймати бу дунёдагина эмас, охиратда ҳам беқиёс мақомга кўтарилиши бот-бот такрорланади. олим киши илм олиш ва беришда хотири жам, фикридан чалғимаслиги ва уй-рўзғор ташвишларидан фориғ бўлсагина улкан ютуқларга эришади. шу боис олимлар уйланиш ҳукмлари ва фазлини яхши билганлар десак, қайси нарса уларни уйланишни тарк этиш тарафига бурди, деган ҳақли савол пайдо бўлади. буюк мутафаккир Маҳмуд Замахшарий илм-фаннинг турли соҳалари, араб грамматикаси, луғатшунослик, адабиёт, аруз илми, география, тафсир, ҳадис ва фиқҳга оид эллиқдан ортиқ асарлар ёзиб қолдириб, “аллоҳнинг қўшниси” (“Жоруллоҳ”), “араблар ва ажамлар устози”, “Хоразм фахри” каби шарафли номларга муяссар бўлади. Лекин қариндош-уруғлари қистовларига қарамасдан, у ёлғиз яшаб ўтади. илмий асарлар яратиш ва муносиб шогирдлар тайёрлашни фарзанд ўстиришдан аъло деб ҳисоблади.
Абдулфаттоҳ абу Ғудданинг таъкидлашича, уйланмай ўтган уламоларга илм жасаддаги руҳ, яшил новдадаги сув, инсон ҳаётидаги ҳавога айланиб шаҳват қувватини кесадиган озуқа ва давога айланди. Шу боис ҳаётда бундай йўлни танлаган уламолар оила қуриб, бола-чақа қилишни ўзларига моддий ва маънавий тушов деб билганлар. Суфён Саврий: “Ким уйланса, денгизга чиқибди. агар фарзанд дунёга келса, маркабидан айрилибди”, деган экан. Дарҳақиқат, уйланган киши оила аҳлини ва фарзандлари ҳақларини адо этиши керак, шуни деб бутун фикри-зикри машғул бўлиб, қалби хотиржам бўла олмайди. Аллома Аҳмад ибн Ҳанбал ҳам токи ўзига етарли илм ҳосил қилмагунича, яъни қирқ ёшига қадар уйланмаган экан.

Хулоса қилиб айтиш мумкинки, ҳазрат Алишер Навоий ҳам бутун умрини илм-фанга бағишлаган улуғ зотлардан ибрат олган ҳолда ҳаёти мобайнида уйланмай ўтди ва пировардида, ўзига ўлмас ҳайкал қўйди.

Бобомурод ЭРАЛИ,
тадқиқотчи

“Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасидан