Уламолар Усмон розияллоҳу анҳу турли юртларга юборган Мусҳафларнинг сони тўғрисида ҳар хил ривоятлар айтганлар. Масалан, Ҳамза бин Ҳабиб Аз-Зайёт улар тўртта эди, дейдилар. Абу Ҳотим Ас-Сижистоний эса еттита бўлган дейдилар. Энг тўғри ривоят олтитадир: Маккий, Шомий, Басрий, Куфий, Мадина аҳли учун умумий бўлган Маданий ва халифанинг ўзлари учун хос бўлган маданий Мусҳафлардур. Охиргисини ҳазрати Усмон розияллоҳу анҳу ўзлари учун олиб қолганлар. Ул зот бу Мусҳафларнинг бирортасини ҳам ўз қўллари билан ёзмаганлар, балки уларни ёзишга буюрганлар, холос.

Тарих уламолари наздида Қурайшлардан биринчи бўлиб хат ёзишни ўрганган ва ўргатган киши Ҳарб бин Умайядир. Ўша пайтдаги хат тури анборий-ҳимёрий деб аталарди. У Ҳижозда тарқагандан сўнг, Ҳижозий деб атала бошлади. Ислом дини келган пайтда араблар орасида мана шу хат тури қўлланилар эди ва шу ёзув билан ваҳийни, Абу Бакр саҳифаларини, Усмон Мусҳафларини ёздилар. Усмон Мусҳафлари ҳар хил ёрдамчи шакл ва нуқталардан холи ёзилган. Унга жузълар, ҳизблар ва бошқа кўрсатгичларнинг аломатлари қўйилмаган. То Куфа ёзуви пайдо бўлгунча Мусҳаф ва бошқа ҳужжатлар ана шу хатда ёзилар эди. Кейинчалик бир гуруҳ хаттотлар Куфа ёзуви билан нусхалар кўчира бошладилар. Бу ёзув араб хатининг тажвидини ва унинг яхшиланишини кўзда тутар эди. Бора-бора Куфа аҳли ёзуви ўзининг шакли жиҳатидан ҳижозий хатдан қулай эканлиги маълум бўлди ва куфий хат деб аталди. Ана шу вақтдан эътиборан Қуръон ва бошқа ёзув асарлари куфий хатида битила бошлади.

Ўша замонда битиклар териларга куфий хат билан ёзилар эди. Бундан бошқа турда хат битишни араблар билмас эдилар. Исломдан кейин энг қадимий ёзув бўлган битикларни ҳам териларга ёздилар. Улар матоларга, хусусан, бўздан тўқилган Миср матосига, шунингдек тахта, суяк, тош ва сополларга ёзар эдилар.

Аббосийлар даврига келиб, қоғоз деб аталадиган янги ашё пайдо бўлди. У юзига мум суртилган варақлардан иборат бўлиб кўринишидан терига ўхшаб кетар эди. Қоғоз ясашни араблар хитойликлардан олганликлари ҳақиқатга яқинроқдир. Чунки хитойлар милоддан олдин ҳам қоғоз ясаш соҳасида моҳир бўлганлар. Араблар Самарқандни фатҳ қилганларида бу синоатни ўша ердан ўргандилар, лекин, у Аббосийлар даврининг биринчи асридагина кенг тарқалди. Бу пайтга келиб терилар камайиб, ёзишма ва битиклар учун етишмай қолган эди («Қоҳирадаги Ҳусайн масжидларидаги Пайғамбардан қолган осорлар» китоби. 126-бет. ( «Мухаллафотур расул»)

Араблар ажамлар билан аралашиб, қуда-анда бўлиб, улардан янги авлод пайдо бўлганда, бу авлоднинг талаффузида ҳар-хил оҳанглар вужудга келди. Бу ҳолат араб тилининг бузилиши ва Қуръон қироатига путур етиши хавфини туғдирди. Шунинг учун ёзувда қисқа унлиларни ифодаловчи ҳаракат белгиларини (ҳаракатларни) ишлаб чиқиш қатъий заруриятга айланди. Натижада, 67-ҳижрий йилда Ироқ волийси Зиёд ибн Абиҳи Абул-Асвад Дувалийга наҳв (синтаксис) дарслигини ишлаб чиқишни буюрди. Бунинг учун Абул Асвад эъроб (сўзларнинг жумладаги ҳолатини ифодалаш) ҳаракатларини билдирувчи нуқталардан фойдаланди. У қуйидагича йўл тутди. Бир котибни олиб келиб, унга: «Агар бирор ҳарфдан кейин «а» қисқа унлисини талаффуз қилсам, ўша ҳарфнинг тепасига нуқта, қўясан (фатҳа), агар «у» қисқа унлисини айтсам, ўртасига (замма), агар «и» қисқа унлисини қўшсам, ҳарфнинг тагига нуқта (касра) қўясан»,— деди. Бунда нуқталар матн ёзуви сиёҳидан бошқача рангдаги сиёҳлар билан ёзилар эди. Бу араб ёзувининг такомиллаштиришдаги биринчи ислоҳ эди. Иккинчи ислоҳ умавий халифалардан Валид бин Абдулмалик бин Марвон (696 ҳ.) даврида, араб тили она тиллари бўлмаган ажам қорийлари кўпайиб, нотўғри талаффуз туфайли одамларнинг қироатни тушунмай қолиш ҳоллари зиёдалашганда амалга оширилди. Улар «жим», «ҳо» ва «хо»; «ё», «то» ва «со»; «сод»ва «зод»; «то» ва «зо»; «син» ва «шин» каби шакли ўхшаш ҳарфларни бир-биридан ажратишда қийналар эдилар.

Ибн Халликон «АтТашиф» (Нотўғри талаффуз) китобида Абу Аҳмад Ал-Аскарийдан шундай ҳикоя қиладилар: “Одамлар қирқ йилдан зиёд, то Абдул Малик бин Марвон замонигача Усмон Мусҳафларини ўқишда давом этдилар. Ироқдан нотўғри таллафуз қилиш кўпайиб кетгандан кейин, Ҳажжож ўз котибларини чақириб, уларга шакли ўхшаш ҳарфларни бир-биридан ажратиш учун белгилар ишлаб чиқишни буюрди.

«Айтишларича, Наср бин Осим бу вазифани ўз зиммасига олди ва нуқталар қўйишни одат қилди» (Мароккода чиқадиган «Ал Лисонул-арабий»( «Араб тили») мажалласи, 43-бет. 6-сон, 1388 й.ҳ.).

У нуқталарни бита ёки иккита қилиб, ҳарфнинг устига ё тагига қўйди. Нуқталар ҳарф билан бир хил сиёҳда ёзилар эди, чунки улар ҳарфнинг бир бўлаги, деб саналади. Бундан келиб чиқадики, араблар нуқта ва ҳаракат белгиларини ҳижрий биринчи асрнинг иккинчи ярмидан, яъни умавийлар замонида ишлата бошладилар. Абул Асвад Дувалий ҳаракат белгиларини ва Наср бин Осим нуқталарни ихтиро қилмагунча, улар араб ёзувида мавжуд эмасдилар. Жоҳилиятдаги ёки ҳижрий асрнинг биринчи ярмидаги асарларда ҳарфлар нуқта ва ҳаракат белгилари, шунингдек, товушни қисқа ва узун чўзиш (мадд) аломатларидан холи эди. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг мактублари (уларни ёзишда котиблар ўзларининг ёзув санъати ва тажвид бобидаги бор маҳоратларини ишга солар эдилар, чунки, улар пайғамбар алайҳиссаломдан подшоҳларга, амиру умароларга юборилган бўлиб, ўз вазифасини тўла адо этиши учун хати аниқ ва ҳарфларнинг шакли тўлиқ бўлиши керак эди) ҳам нуқта ва белгиларсиз эди. Усмон Мусҳафларида ҳам улар йўқ («Мухаллафотур-расул» 124бет. )

Уч ҳаракат белгилари (иъжом) ни эса Аббосийлар даврининг бошларида яшаган араб тили фанининг устозларидан бири Халил Аҳмад Фароҳидий (вафоти 170 ҳ ва 786 м.й.) йўлгақ ўйди.

Байҳақий «Шуъабул-иймон» да ёзишларича, Усмон Мусҳафлари кейинчалик тилшунос (наҳвий) лар томонидан ишлаб чиқилган имло қоидаларидан фарқ қиладиган, ўзига хос шаклда ёзилган. Бу фарқ олти жойда намоён бўлади: ҳазф (ёзувда бирор нарсани тушириб қолдириш), зиёда (қўшимча), ҳамза (араб тилида ўзига хос товушни ифодаловчи белги), ибдол (бир ҳарфни ёки сўзни иккинчиси билан алмаштириш), васл (бирини иккинчисига қўшиб ўқиш), фасл (бирини иккинчисидан бўлиб ўқиш) белгилари ва икки хил ўқилиши мумкин бўлган жойлар. Ислоҳ натижасида бир хил қоидага мувофиқ ёзув пайдо бўлди. Натижада Қуръоннинг хати муқояса қилинмайдиган, ўзгартирилмайдиган, ихтилоф қилинмайдиган ва унга қатъий амал этиладиган ёзувга айланди. Бу қоидаларни билиш Қуръонга тааллуқли илмларнинг биридир.

Шайх Исмоил Махдумнинг “Тошкентдаги Усмон Мусҳафининг тарихи” китобидан. 

1. Ихлос – Аллоҳ таоло тарафидан бўлган ички тавфиқ ва қалбни очиш. Қуръонни ёдлашда Аллоҳ таолонинг розилигидан бошқа ҳеч нарса қасд қилинмайди. Мана шу ҳақиқий ниятнинг баракоти билан Қуръон ёдлашнинг ажри, гарчи ёдлаш асносида вафот қилиб қолса ҳам, мукаммал қилиб берилади. Фақат битта шарти борки, жон бераётган вақтда ёдлаш узилмасдан, мунтазам равишда давом этаётган бўлиши лозим.

2. Солиҳ бир инсон ҳақида ғаройиб ҳикоя: У зот шандай деди: «Бир куни тунда саҳар вақтига яқин йўл бўйидаги хонамда «Тоҳа» сурасини ўқир эдим. Тугатиб бўлгач, енгил мудроқ босди. Шунда осмондан бир инсон тушди, қўлида бир саҳифа. У кўзимнинг олдида саҳифани очган эди, қарасам, «Тоҳа» сураси. Ундаги битта калимадан бошқа ҳамма калиманинг остига ўнта ҳасанот битиб қўйилган. Мен ўша битта калиманинг ости ўчирилган ҳолда, унинг остида ҳеч нарса йўқлигини кўриб: «Аллоҳга қасамки, бу калимани ҳам ўқидим, нега савобини кўрмаяпман?» дедим. Шунда у инсон: «Тўғри, сен ўқидинг, биз савоб ёзган эдик. Бироқ Арш томонидан бир нидо қилувчининг «Унинг савобини ўчиринглар!» деган нидосини эшитиб, уни ўчирдик», деди. Мен уйқумда йиғлаб: «Нега бундай қилдингиз?» деб сўрадим. У: «Бир киши ўтиб кетаётган эди, у сабабли шу калимада овозингни кўтардинг, натижада савоби кетди», деди».

3. «Қуръонни уч тоифа инсон ўрганади: а) У билан олқиш оладиган; б) У билан тирикчилик қиладиган; в) Уни Аллоҳнинг розилиги учун ўқийдиган»[1].

4. «Қуръонни уч тоифа ўқийди: мўмин, мунофиқ , фожир». Ривоят қилаётган Башир деди: «Валидга: «Бу уч тоифани қандай тушунамиз?» деб сўрадим. Шунда Валид: «Мунофиқ Қуръонга ишонмайди; фожир у билан тирикчилик қилади; мўмин унга иймон келтиради», деди».[2]

5. «Айюб ас-Сахтиёний қачон ҳадис айтса, қалби эриб, кўзидан ёш оқар ва бурнини тортиб: «Бунча қаттиқ шамоллабман», дер эди. Билсак, у йиғини беркитиш учун «шамоллаш» дер экан».

6. Довуд ибн Абу Ҳинд қирқ йил рўза тутган, лекин оиласи билмаган. У косиб бўлиб, нонуштасини ўзи билан бирга олиб кетиб, йўлда садақа қилиб юборар ва Шомда уйга қайтиб, ифтор қилар эди.

7. Ҳасан Басрий Ҳарамда катта бир ҳалқага ҳадис ёздираётган Товуснинг ёнидан ўта туриб, унинг қулоғига: «Агар нафсингда фахрни ҳис қилаётган бўлсанг, бу мажлисдан тур!» деган эди, у дарҳол туриб кетди.

8. Аллоҳ таоло: «Бас, кимки Роббига рўбарў келишни умид қилса, солиҳ амал қилсин ва Робби ибодатига ҳеч кимни шерик қилмасин», деган («Қаҳф» сураси, 110-оят). Бу амал қабул бўлишининг икки шартидир. Шу икки шарт тўла топилмагунча, амал қабул қилинмайди. Биринчиси: «солиҳ амал қилсин». Амал Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларига эргашиш ва динга бидъат аралаштирмаслик билангина солиҳ бўлади. Иккинчиси: «Робби ибодатига ҳеч кимни шерик қилмасин», яъни амални фақат Аллоҳнинг розилиги учун қилиш. Мана шу ихлосдир.

9. «Ким охират ишини дунё учун қилса, охиратда унга насиба йўқ».[3]

10. Фузайл ибн Иёз айтади: «Одамлар сабабли бир ишни тарк қилиш риёдир. Одамлар сабабли бир ишни қилиш ширкдир. Ихлос эса Аллоҳ таоло сени бу икковидан сақлашидир. Агар инсон ўзига одамларнинг мулоҳазалари, уларнинг гумонлари йўлидан эҳтиёт бўлиш эшигини очса, унга бу дунё яхшилиги эшиклари ёпилмайди. Бироқ ўзининг дини учун муҳим бўлган катта нарсани йўқотган бўлади. Бу солиҳлар дини эмас, уларнинг йўли ҳам эмас.

11. Ихлос Аллоҳ тарафидан бўлган қалбни очиш ва ички тавфиқдир. Қачон у бир амал билан аралашса, у Аллоҳ наздида ҳам, одамлар наздида ҳам мақбул бўлади.

12. Имом Шофеъий айтади: «Қанийди, одамлар бу илм(яъни у кишининг илми)ни олсалар-у, ундан бирорта ҳарфни ҳам менга нисбат бермасалар».

13. Суфён ибн Уяйна: «Ҳар қандай олимнинг дарс ҳалқаси кенгайиб кетса, ўзида фахр ҳис қилади», дер эди. У ҳалқани уч томонга бўлиб қўяр эди. Бир куни бўлишни унутиб қўйди, қараса, ҳалқа катта бўлиб кетибди. Шунда қўрқиб кетиб, ўрнидан даст туриб: «Ўзимиз сезмаган ҳолда Аллоҳ бизни олибди (жазолабди)», деди.

14. Иброҳим ибн Адҳам Бишр ал-Ҳофийнинг ҳалқаси олдидан ўта туриб, унга: «Агар бу ҳалқа Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобаларидан бирортасининг ҳалқаси бўлганда ҳам, фахрдан омонда бўлмас эди», дея танбеҳ берди.

15. Юсуф ибн Асбот айтади: «Аллоҳ таоло пайғамбарларидан бирига ваҳий қилиб: «Қавмингга айт, ўз амалларини инсонлардан яширсинлар, Мен уларнинг ҳолларини ошкор қилиб қўяман », деди».

16. Иброҳим ат-Таймий айтади: «Мухлис киши ўз яхшиликларини худди ёмонликларини яширгандек яширади».

17. Бишр ал-Хофий айтади: «Биз кабиларга солиҳ амалларимизни ошкор қилиш тўғри бўлмайди. Риё аралашган амал қандай амал бўлиши мумкин?! Биз кабилар амалларимизни яширганимиз яхшироқдир».

18. Бишр ал-Хофий айтади: «Ийсо алайҳиссаломдан бизга етиб келишича, у киши ҳаворийларига: «Агар сизлардан бирортаси рўза тутган бўлса, боши ва соқолига ёғ суртсин ва лабига ҳам суртиб олсин, кўрганлар рўзадор деб ўйламасинлар», дер эди».

19. Абу Умома саждада йиғлаётган бир кишининг олдидан ўтаётиб, унга: «Мана шу ишинг уйда, инсонлар кўрмайдиган тарзда бўлганида, қандай ҳам яхши бўлар эди!» деди.

Аллоҳнинг солиҳ, илмига амал қилувчи бандаларининг холи шундай экан, шаҳват денгизига ботган, амалларини дунё овлаш учун тўр қилганларнинг ҳоли нима кечади?..

Ушбу одобларни ички ва ташқи одобларга ажратиш мумкин.

Ташқи одоблар:

1.           Таҳоратли бўлиш.

2.           Пок жойда тиловат қилиш. Афзали масжид ҳисобланади.

3.           Қиблага юзланиб, виқор ва салобат билан, бошини эгган ҳолда хушуъ хузуъ билан ўтиришлик.

4.           Мисвок ишлатиш.

5.           Қироатдан олдин тааввуз айтиш. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади: “Қачонки, Қуръон ўқисангиз, албатта, қувғин этилган шайтон (васвасаси)дан Аллоҳ паноҳ беришини сўрангиз!”.

6.           Тавба сурасидан бошқа ҳар бир суранинг аввалида басмалани айтиш.

7.           Тартил билан (дона-дона қилиб) тиловат қилиш. Аллоҳ таоло Муззаммил сурасида шундай марҳамат қилади: “Қуръонни «тартил» билан (дона-дона қилиб) тиловат қилинг!” (Муззаммил cyраси,4 оят.)

8.           Бир сурани бошласа уни охирига етказиш.

9.           Бошқалар билан сўзлашиш учун қироатни тўхтатмаслик. Лекин агар унга салом беришса қироатни тўхтатиб, саломга алик олади, сўнг қироатни давом эттиради.

10.      Сажда оятини ўқиган вақтдаёқ сажда қилиш.

11.      Мусҳафга қараб ўқиш. Бу ёддан ўқишдан кўра афзалдир. Чунки, Қуръонга назар қилиш ҳам ибодатдир.

12.      Имкони борича қироат овозини чиройли қилиш ва уни зийнатлаш.

13.      Йўғон овоз билан тиловат қилиш ва аёллар каби овозини ингичка қилиб ўқимаслик.

14.      Тиловат вақтида йиғлашлик ёки йиғлашга қодир бўлмаса йиғламсирашлик, маҳзунлик ва хушуъ билан ўқиш.

Ички (қалбий) одоблар

1.           Қуръонни тадаббур ва тафаккур билан ўқиш. Чунки, тиловатдан асосий мақсад ҳам шудир. Аллоҳ таоло айтади: “(Эй, Муҳаммад! Ушбу Қуръон) оятларини тафаккур қилишлари ва ақл эгалари эслатма олишлари учун Биз Сизга нозил қилган муборак Китобдир”.( Сод сураси, 38 оят.) Аллоҳ таолонинг қудратини баён қилувчи оятларда унинг қудратини идрок қилиш, кофирларнинг ҳолати баёни келганда Аллоҳдан паноҳ сўрашлик лозим.

2.           Ўқиётган китоби инсонни сўзи эмаслигини ҳис қилиши лозим.

3.           Тадаббур, тафаккур қилишдан тўсадиган нарсаларни тарк қилиш. Масалан, ҳарфларни ҳаққини адо қилмаслик, уни ўз махражидан чиқармаслик каби ишлар билан шайтон васваса қилади. Шу сабаб тиловатдан асосий мақсад бўлган тадаббурдан чалғимаслик керак.

Гуноҳга муккасидан кетиш, мутакаббир бўлиш, нафси ҳавога берилиб кетиш ҳам Қуръонни тафаккур, тадаббур қилишдан тўсади. Чунки бу ишлар қалбни қорайиши унинг занглашига сабаб бўлади.

4.           Қуръон тиловат қилувчи инсон шуни билиши лозимки, ундаги қилинган хитоблар, ваъидлар ўз навбатида ана шу инсонга ҳам тааллуқлидир. Ундаги қиссалар шунчаки гап-каштак учун эмас, балки ибрат учун уларни нозил қилингандир. Уларни тааммул қилиб, ўзига хулоса чиқариш керак.

5.           Тиловат қилувчи инсон ўз куч-қудратига суянмаслиги, ўзига поклик ва розилик кўзи билан қарамаслик даркор. Чунки, кимки ўз нафсига нуқсон кўзи билан боқсагина ўзида қурбат ҳосил қилади.

Аллоҳ таоло марҳамат қилади:

 “Албатта, бу Қуръон энг тўғри йўлга ҳидоят қилур ва яхши амалларни қилувчи мўминларга, албатта, ўшаларга, улуғ ажр борлиги хушхабарини берур” (Исро, 9)

 Аллоҳ таоло Ўзининг сўнгги илоҳий таълимотларини қамраб олган китоб - Қуръони каримни қиёмат кунигача инсониятни икки дунё саодатига элтиш учун, энг тўғри йўлга ҳидоят қилиш учун нозил этди. “Албатта, бу Қуръон энг тўғри йўлга ҳидоят қилур”.

 Қуръон ҳамма замон ва макондаги инсонларни ҳам бу дунё, ҳам у дунё саодатига ҳидоят қилади.

 Аллоҳ таоло марҳамат қилади:

 “Биз Қуръонни мўминлар учун шифо ва раҳмат ўлароқ нозил қиламиз. У золимларга зиёндан бошқани зиёда қилмас” (Исро, 82).

 Дарҳақиқат, Қуръони карим шифодир, Қуръони карим раҳматдир. Қуръони карим қалблардаги турли иллатларнинг-ҳиқду ҳасад, бахиллик, манманлик, мутакаббирлик ва бошқа касалликларнинг шифосидир. Қуръони карим турли ахлоқий, ижтимоий, иқтисодий, муомалавий ва бошқа касалликларга шифо бўлади.

 Шунингдек, Қуръони карим мўминлар учун раҳмат ҳамдир. У ҳар бир нарсада-шахсий, ақидавий, оилавий, ижтимоий, сиҳҳий ва бошқа соҳаларда раҳматдир. Унга амал қилганлар ҳар тарафлама раҳматга сазовор бўладилар.

 Қуръон тиловати ҳар бир мўминнинг кундалик вазифаси бўлиши афзалдир. Уламоларимиз оддий кишилар учун ҳар куни бир порадан ўқиб туришни тавсия қиладилар. Шунда бир ойда Қуръони карим бир марта ўқиб чиқилади. Ҳар бир мўмин Қуръонни бошидан охиригача ўқишни ўрганиб, ундан бир порани кундалик вазифа қилиб олиши гўзал ишдир.

 Каломлар ичида улуғи бўлган Аллоҳ таолонинг каломидан кейинги мартабада Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сўзлари–ҳадиси шарифлар туради. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадиси шарифларида ҳам Қуръони карим фазли ҳақида зикрлар келган. Ана ўшалар Қуръони каримнинг фазли ҳақида келган маъноларнинг Қуръони каримнинг ўзида келганларидан кейинги ўриндагиси ҳисобланади.

 Қуйида Расули Акрам алайҳиссаломнинг Қуръони карим фазли ҳақида айтган ҳадиси шарифларидан баъзиларини келтириб ўтамиз.

 Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

 «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қуръонга моҳир бўлган киши мукаррам, ўта яхши фаришталар билан бирга бўлади. Ўқиганда қийналадиганга икки ажр бордир”, дедилар”. Тўртовлари ривоят қилишган.

 Ушбу ҳадиси шарифда Қуръони каримга моҳир бўлиш учун тарғиб қилинмоқда. Қуръони каримга моҳир бўлганлар учун олий мақом ваъда қилинмоқда. Қуръони каримга моҳир бўлганлар Қуръони каримга масъул қилинган Аллоҳ таолонинг ҳузурида мукаррам ва ўта ҳурматли фаришталар билан бирга бўлишлари таъкидланмоқда.

 Аллоҳ таоло турли бандаларига турли қобилият ва турли имкониятлар берган. Бандалар ичида ўткир қобилиятли ва яхши имкониятли бўлганлари Аллоҳ таолонинг ёрдами ила Қуръони каримга моҳир бўлиб мазкур олий мақомига эришадилар.

 Аммо баъзи бандалар ўткир қобилиятли бўлмасликлари ва яна бошқалари имкониятли бўлмасликлари мумкин. Уларнинг рағбатлари бўлса ҳам Қуръони каримга моҳир бўла олмайдилар. Унда нима қилиш керак?

 Ундоқ ҳолда ҳам Қуръони каримни ўрганишга ҳаракат қилавериш керак. Чунки бу ҳадиси шарифда Қуръони каримни ўқишда қийналган кишига қийналмаган кишидан кўра икки баробар кўп ажр берилиши ваъда қилинмоқда.

 Ушбу маънолардан келиб чиқиб, ҳар бир мусулмон Қуръони каримни кўпроқ ўрганишга уриниши керак бўлади. Шунинг учун ҳам Қуръони каримни иложи борича кўпроқ ўқишга, кўпроқ ёд олишга, кўпроқ ўрганишга ва унга кўпроқ амал қилишга ҳаракат қилмоқ лозим.

 Абу Довуднинг ривоятида:

 “Ким Қуръонни ўқиса ва унда бор нарсага амал қилса, унинг отасига қиёмат куни зиёси бу дунёдаги уйларда бўлган қуёшнинг зиёсидан ҳам яхшироқ бўлган тож кийдирилади. Энди бунга амал қилганга нима бўлишини ўзингиз билиб олаверинг”, дейилган.

 Яъни, Қуръони каримни ўқимаган отага шунчалик хурмат ва иззат бўлса, Қуръони каримни ўқиган ва унга амал қилганнинг ўзига қанчалар такрим ва ташриф бўлишини ҳар ким ўзи билиб олаверсин. Шундоқ бўлганидан кейин ҳар бир ота-она ўзининг ҳар бир боласига Қуръони каримни ўқитиши орқасидан қанчалик мартабаларга эришиши мумкинлигини ҳис қилган ҳолда таълим бериши лозим бўлади.

 Ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қи­линади:

 “Бир одам: «Эй Аллоҳнинг Расули, қайси амал Аллоҳга энг маҳбуб?” деди. “Тушиши билан қайта жўнайдиган”, дедилар. “Тушиши билан қайта жўнайдиган нима?” деди. “Қуръонни аввалидан охиригача ўқиб келиб, тушиши билан яна бошдан жўнаб кетадиган”, дедилар”.

 Аллоҳ таоло фарз қилган ибодатлардан кейинги энг афзал ибодат Қуръони карим тиловатидир. Шунинг учун Қуръони каримни аввалидан ўқиб охирига етиб, хатм қилган одам яна аввалидан бошласа, ушбу ҳадисда мадҳ қилинган сифатга эга бўлар экан. У Аллоҳга энг маҳбуб бўлган амални қилган бўлар экан. Тушиши билан қайта жўнайдиганган бандалар сафидан ўрин олар экан.

 Ким Аллоҳ учун энг маҳбуб бўлган амални қилишни истаса, Қуръони каримни тиловатини пухта ўргансин. Уни аввалидан тажвид билан ўқиб келиб, хатм қилишга ва яна дарҳол бошидан тиловат қилишни бошлашга одатлансин.

 Шунинг учун ҳам уламоларимиз ва машойихларимиз ўз шогирд ва муридларига ҳудди шу ишни доимий қилишга одатланиш тарбиясини берадилар.

 Шунинг учун ҳам қориларимиз Рамазони шарифда таровеҳ намозларида Қуръони каримни хатм қилиб бўлганларида, Нас сурасини ўқигандан кейин, дарҳол Бақара сурасидан бир оз тиловат қилиб якунига етказадилар.

Жалолиддин Ҳамроқулов

“Фалон оятни эсдан чиқардим”, деб айтиш макруҳдир. Балки, “Унуттирилдим” ёки “Мендан тушуриб қолдирилди” деб айтсин. Икки саҳиҳ тўпламда Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

وثبت في الصحيحين:قال رسول الله صلي الله عليه و سلم: لا يَقُولُ أحَدُكُمْ نَسِيتُ آيَةَ كَذَا وَكَذَا، بَلْ هُو شَيْءٌ نُسِّيَ

 Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: “Сизларнинг бирортангиз: “Фалон, фалон оятни эсдан чиқардим”, деб айтмасин. Балки, у (Аллоҳ томонидан) эсдан чиқартирилган нарсадир”.  Икки саҳиҳдаги бир ривоятда эса қуйидагича келган: “Сизларнинг бирингиз: “Фалон, фалон оятни эсдан чиқардим”,  деб айтишлиги қандай ҳам ёмон. Балки, у (Аллоҳ томонидан) эсдан чиқартирилгандир”.

 وثبت في الصحيحين عَن عَائِشَةَ سَمِعَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْه وَ سَلَّمرَجُلًا يَقْرَأ آيَةً فَقَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ لَقَدْ ذَكَّرَنِي آيَةً كُنْتُ أسْقَطتُّهَا وفيرو اية في الصحيح كنت أُنْسِيتُهَا

 Ундан ташқари икки саҳиҳ тўпламда Оиша розияллоҳу анҳодан қуйидаги ривоят келган: Набий соллаллоҳу алайҳи васалламбир оятни қироат қилаётган бир кишини тингладилар ва: «Аллоҳ уни раҳматига олсин, (унутиб) тушуриб қўйган оятимни эсимга солди», дедилар. «Саҳиҳ»даги бир ривоятда эса: «менга унуттирилган», дейилган.

Демак, “Фалон оятни тушириб қўйдим” деб айтиш жоиз, макруҳ эмас.

 Бу гўзал одоб намунасидир.