www.muslimuz

www.muslimuz

Илгари мусулмонлар айрим уламоларни улуғлаб, “Шайхул Ислом” (Ислом дини шайхи), “Фахрул Ислом” (Ислом дини фахри), “Ҳужжатул Ислом” (Ислом дини ҳужжати), “Нажмул уламо” (Уламолар юлдузи), “Муфтий сақолайн” (Инсу-жин муфтийси), “Лисонул мутакаллимийн” (Мутакаллимларнинг сўзловчи тили) каби унвонлар билан атаганлар. Бундай аташ асло муболаға бўлмаган. Балки у муҳтарам уламолар ҳақиқатдан ушбу унвонларга лойиқ бўлганлар. Масалан, “Шамсул аимма” (Имомлар қуёши) унвони берилган Сарахсий раҳматуллоҳи алайҳ ўн икки минг рисолани ёд олгани нақл қилинган.

Абу Мансур Мотуридийни яқиндан таниган уламолар ва шогирдлари томонидан у зотнинг мартабаларини намоён этувчи кўплаб унвонлар берилган:  

–      Имомул ҳудо (Тўғри йўлга бошловчи);

  • Имомул мутакаллимийн (Калом илми олимлари пешвоси);
  • Мусаҳҳиҳу ақоидил муслимийн (Мусулмонларнинг ақидаларидан хатоларни тузатувчи);
  • Роису аҳли сунна вал жамоа (Аҳли сунна вал жамоа бошлиғи);
  • Носирус сунна ва қомиъул бидъа (Суннатни ҳимоя қилувчи ва бидъатларни бостирувчи);

–  Муваттиду ақоиди аҳлис сунна (Аҳли сунна ақидалари асосчиси).

Абу Мансур Мотуридийнинг мазкур унвонлари ҳам асло муболаға эмас, балки у зот ҳақиқатан шу мартабага лойиқ зот бўлганлар.     

Уламолар айтадиларки, Ҳужжатул Ислом (Ислом дини ҳужжати) дейилганда фақат Имом Ғазолий тушунилганидек, Имомул ҳудо (тўғри йўлга бошловчи) дейилганда ҳам фақат Имом Мотуридий тушунилади.   

 

Абдулқодир Абдур Раҳим,

Имом Бухорий номидаги Тошкент Ислом

институти ўқитувчиси

Середа, 19 августь 2020 00:00

Ақл ҳақида нақл

Ақл арабча сўз бўлиб, луғатда “тутиш”, “қайтариш”, “боғлаш” каби маъноларни англатади. Ақл ўзагидан олинган “иқол” сўзи чорва ҳайвонларини боғлаб қўйиладиган “тушов”, “занжир”, “кишан” деган маъноларни ифода этади. Тушов чорва ҳайвонини қочиб кетишдан сақлаб, экинларни пайхон қилиши, бировга жароҳат етказиши, ўзи йўқолиб қолиши каби зарарларнинг олдини олганидек, инсондаги ақл ҳам ўз эгасини ёмон ахлоқлардан, зарарли ишлардан қайтариб, уни инсонийлик чегарасида ушлаб туради. Бу борада улуғ тобеъинлардан Омир ибн Абди Қайс раҳимаҳуллоҳ айтади:

"إذا عَقَلَك عَقْلًك عما لا ينبغي فأنت عاقل"

“Агар ақлинг сени номаъқул ишлардан ман қила олса, сен (чиндан ҳам) оқилсан”.

Аллоҳ таоло Ўз марҳамати ва фазли билан инсонга худди чорва ҳайвонлардек арқон ёхуд занжирни эмас, балки унинг азизу мукаррамлигига муносиб ўлароқ, сиртдан кўзга кўринмас нурафшон ақлни раво кўрди. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай дедилар:

" العقل نورٌ في القلب ، يفرق بين الحق والباطل "

“Ақл қалбдаги нур бўлиб, у ҳақ билан ботил ўртасини ажратади”.[1]

Уламолар томонидан ақлга кўплаб таърифлар берилган. Бу таърифлар ўзаро бир-бирини тўлдирувчидир. Жумладан: Ақл – Аллоҳ таоло инсонга ато этган қувват ва табиий ҳис бўлиб, у билан инсон назарий ишларни идрок қилади ва ҳайвондан ажралиб туради.

Ақл – қалбдаги руҳоний нур бўлиб, унинг воситасида зарурий илмлар идрок этилади.

Ақл – инсонга берилган буюк неъмат бўлиб, у орқали Роббисини танийди, дунёвий ва ухровий фойдаларни жалб қилиб, зарарларни даф қилади.

Қуръони каримда ақлга тааллуқли сўзлар 50 марта, “Ақл эгалари” ибораси эса 10 мартадан зикр қилингани динимизда ақлга нечоғлик юксак эътибор берилганининг тасдиқидир. Зотан, Исломда диний мажбуриятлар инсон зиммасига айнан ақл сабабли юклатилгандир. Шунинг учун, шариатда ақлсиз, эси паст одам ва ёш бола каби ақли тўлиқ шаклланмаганларга алоҳида ҳукмлар жорий қилинган.

Ақли бўла туриб уни ишлатмаган, ҳавойи нафсига эргашиб илоҳий кўрсатмаларга амал қилмаган ва қонун-қоидаларни бузган кимсалар қаттиқ танқид қилинади. Аллоҳ таоло уларнинг охиратдаги фойда бермас хасратли нолаларини қуйидагича баён қилади:

“Яна улар: “Агар қулоқ солганимизда ёки ақл юритганимизда эди, дўзахийлар қаторида бўмас эдик” дерлар” (Мулк сураси, 10-оят).

Ақлини ишлатиб нафсини жиловлай олган ва шайтоннинг йўлига юрмасдан Роббисининг амрига қулоқ солган бандаларга хушхабарлар берилади:

“Шайтондан – унга ибодат қилишдан йироқ бўлган ва Аллоҳ(нинг тоати ва ибодати)га қайтган зотлар учун (жаннат) хушхабари бўлсин! Бас, (эй Муҳаммад) гапга қулоқ тутиб, унинг энг гўзалига (яъни нажотга элтувчи рост Сўзга) эргашадиган бандаларимга хушхабар беринг! Ана ўшалар Аллоҳ ҳидоят қилган зотлардир. Ва ана ўшалар ақл эгаларидир” (Зумар сураси, 17-18-оятлар).

Мақтовга сазовор хислатларнинг меъёридан ортиғи нуқсон саналади. Масалан, шижоатнинг ҳаддан ташқариси ҳовлиқиш дейилади. Саховатнинг чегарадан чиқиб кетиш ҳолати совириш дейилади. Бироқ, ақл борасида бундай деб бўлмайди. Чунки кишининг ақли қанча кўп бўлса, у учун бу зиёда фазилат ҳисобланади. Шу боис:

“Одамларнинг энг афзали уларнинг ақллироғидир”, дейилган.

“Мансурул-ҳикам” (Сочилган дурдона ҳикматлар) китобида:

كلُّ شيئِ إذا كثر رخص إلاّ العقل ، فإنه إذا كثر غلا

“Қайси нарса кўпайса, қадри камайиб кетади. Фақат ақл бундан мустасно, чунки у кўпайгани сари қадри ошаверади”, дейилган.

Аммо, ақлнинг зиёдалиги деганда айёрлик ва макр-ҳийлага ёврилган, бировнинг ҳаққини поймол этишга қаратилган ёвузликни тушунмаслик керак. Балки, ўз соҳибини ножўя ишлардан қайтариб, кўплаб солиҳ амаллар қилишга сафарбар этиш орқали уни Роббисига яқинлаштирувчи руҳий қувват ақлнинг зиёдалиги деб аталади.

Луқмон ибн Омир[2] Абу Дардо[3] розияллоҳу анҳудан ривоят қилади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай дедилар: “Эй Уваймир, ақлингни кўпайтир, шунда Раббингга яқинлигинг ортади”. Мен: “Ота-онам сизга фидо бўлсин! Ақл борасида ким ҳам менга кафил бўла оларди?!” дедим. У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳ ҳаром қилган ишлардан сақлан ва Аллоҳнинг фарзларини адо эт, шунда оқил бўласан. Сўнг, қўшимча солиҳ амалларни ҳам бажар, шунда дунёда ақлинг кўпаяди, Роббингга яқинлигинг ортади ва бу билан азизликка эришасан”, дедилар[4].

Аллоҳ таоло барчамизни эзгу амалларда бардавом қилиб, ақли зиёда ва Ўзига яқин бандалардан бўлмоғимизга тавфиқ ато этсин!

Асрорхон МАҲМУДОВ,

Мир Араб Олий мадрасаси ўқитувчиси.

 

[1] “Адабуд-дунё вад-дин”. Абулҳасан Алий ибн Муҳаммад ибн Ҳабиб ал-Басрий ал-Мовардий. Дор Ибн Касир, Димашқ – Байрут, 2005. – Б.15.

 

[2] Луқмон ибн Омир ал-Вассобий ал-Ҳамасий. Ибн Ҳиббон уни сиқалар (ишончли ровийлар) қаторида зикр қилган. Абу Ҳотим ар-Розий: “Унинг Абу Дардодан ривояти мурсалдир” деган.

[3] Абу Дардо Уваймир ибн Зайд ибн Қайс ал-Ансорий розияллоҳу анҳу улуғ саҳобий бўлиб, Халифа Усмон ибн Аффон розияллоҳу анҳунинг даврида ҳижрий 32 йилда Дамашқда вафот этган.

[4] “Адабуд-дунё вад-дин”. Абулҳасан Алий ибн Муҳаммад ибн Ҳабиб ал-Басрий ал-Мовардий. Дор Ибн Касир, Дамашқ – Байрут, 2005. – Б. 26-28.

Болалигимдан онгимга яхшилик ҳам, ёмонлик ҳам Аллоҳ таолонинг хоҳиш-истаги билан амалга ошиши сингиб кетган. Албатта, бугун барчамизни хавотирга солиб турган вазиятни ҳам биримизнинг айбимизга яраша, бошқамизнинг сабримизга яраша синов, деб тушунаман. Аммо...

Шундоққина йўлакнинг чеккасига ташлаб кетилган “целлофан” пакетда ярмидан кўпи нон бўлакларидан иборат чиқинди (аслида унда нон борлиги учун шундай дегим келмаяпти)га кўзим тушдию тонгдаги яхши кайфиятим ҳам чиқиндига қоришиб кетгандек бўлди.

Тўғри, бу атрофимиздаги баъзи одамлар томонидан бугун қилинаётган ягона ҳолат эмас. Бироқ нега ҳамон ўша беодобликларимиз ҳақида айнан ҳозир ўйлаб кўриб, ўзимизни тўғирламаяпмиз?!

Нега ҳар биримиз ўзимизни тафтиш қилиб, хатоларимиз ҳақида ўйлаб, балки бу балоларнинг даф бўлиши инсонийликка қайтишимизга боғлиқ, дея яхши хулқларни касб қилишга интилмаяпмиз? Ахир мана шундай йўл тутиш ҳар қандай вирусга қарши ишлаб чиқилаётган вакцинадан кўра афзалроқ, самаралироқ эмасми?!

Айтмоқчиманки, энг аввало, ҳар биримиз ўзимиздаги ақалли битта ёмон одат, иллатни бартараф этишга ҳаракат қилайлик. Аллоҳ ҳалол қилиб берган ризқимизни хор қилмайлик. Барчасини тушунишга ақлимиз ноқислик қиладиган даражадаги неъматларни қадрлайлик!

Абдуҳошим ЗИЁДОВ

Вівторок, 18 августь 2020 00:00

2. БАҚАРА (сигир) СУРАСИ, 78–79 ОЯТЛАР

وَمِنۡهُمۡ أُمِّيُّونَ لَا يَعۡلَمُونَ ٱلۡكِتَٰبَ إِلَّآ أَمَانِيَّ وَإِنۡ هُمۡ إِلَّا يَظُنُّونَ٧٨

  1. Улар орасида саводсиз, Китобдан бехабар, фақат ёлғон орзуларга берилиб, гумон қиладиганлари бор.

Бани Исроил қавми ичида ўқиш ва ёзишни билмайдиган ғирт омилар ҳам бор эди. Улар ҳаёлий орзулар ва шубҳа-гумонларга ғарқ ҳолда ҳаёт кечиришарди. Инсонлар жамиятида жоҳилликдан ҳам хатарлироқ иллат бўлиши мумкинми? Жоҳил кимса бошқалар нима деса, ҳақиқат ўрнида қабул қилаверади, ҳар кимга ҳам эргашиб кетаверади, ўйлаб топилган сохта таълимотларни чин эътиқод сифатида қабул қилаверади. Бундай жоҳил кимсалар яҳудийлар орасида ҳам, насронийлар ичида ҳам, мусулмонлар орасида ҳам бўлган ва ҳозирда ҳам омилиги, диндан бехабарлиги, жоҳиллиги туфайли дин душманларининг қўғирчоқларига, ноғорасига ўйновчиларига айланган кимсаларнинг борлиги ҳам ҳеч кимга сир эмас.

فَوَيۡلٞ لِّلَّذِينَ يَكۡتُبُونَ ٱلۡكِتَٰبَ بِأَيۡدِيهِمۡ ثُمَّ يَقُولُونَ هَٰذَا مِنۡ عِندِ ٱللَّهِ لِيَشۡتَرُواْ بِهِۦ ثَمَنٗا قَلِيلٗاۖ فَوَيۡلٞ لَّهُم مِّمَّا كَتَبَتۡ أَيۡدِيهِمۡ وَوَيۡلٞ لَّهُم مِّمَّا يَكۡسِبُونَ٧٩

  1. Ўз қўллари билан китоб ёзиб, сўнг бир оз қийматини ошириш учун уни "Бу Аллоҳ ҳузуридандир" дейдиганларга ҳалокат бўлсин! Уларга ёзганлари сабабидан ҳалокат бўлсин, топган фойдалари сабабидан ҳалокат бўлсин!

Ушбу оят ҳам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сифат ва хусусиятларини ўзгартирганлар ҳақида тушган. Калбий айтади: "Яҳудийлар ўз китобларидаги Пайғамбар алайҳиссаломнинг сифатларини ўзгартириб юборишди: у зотни қорароқ, узун бўйли, сочлари силлиқ, дея таърифлашди. Аслида эса, Пайғамбар алайҳиссалом буғдойранг, ўрта бўйли бўлганлар. Улар ўз эргашувчиларига: "Охирзамонда чиқадиган пайғамбарнинг сифатини кўринглар, булар манави кишининг (яъни, Муҳаммад алайҳиссалом) сифатларига ўхшамайди-ку!" дейишарди. Яҳудийларнинг олим ва роҳиблари қавмдошлари ҳисобига тирикчилик қилишарди (яъни, ҳар хил маросим ва урф-одатлар баҳонасида садақа, эҳсон ва бошқа моддий ва маънавий нарсалар олишарди). Агар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сифатларини аниқ баён қилишса, ҳамманинг у зотга эргашиб кетишидан ва ўзлари оладиган садақа-эҳсонларидан қуруқ қолишларидан қўрқишарди".

Top