Алҳамдулиллаҳ, муборак Рамазон ойини яна бир бор кузатдик. Аллоҳ таоло унда ваъда қилинган ажру савобларга, файзу баракотларга Ўзи эриштирган бўлсин! Аллоҳ таолонинг марҳамати туфайли муборак Рамазоннинг файзу футуҳлари ҳамон қалбимизда. Парвардигори олам уни келаси Рамазонгача давомли қилсин, кўп маротаба ушбу муборак ойга соғ-омон етиб, ундаги фазилатлардан баҳрамад бўлайлик! Зеро, Рамазонда тутган рўзаси мақбул бўлган кишилар йил давомида шу ойнинг файзу баракотидан баҳраманд бўлиб юрадилар. Эгамиз барчамизга шундай ҳаёт кечиришни насиб қилсин! Зеро, Абу Саид Худрий (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бундай марҳамат қилганлар:

صيام رمضان إلى رمضان كفارة ما بينهما

“...Рамазон ойида тутилган рўза кейинги Рамазонгача (бўлган гуноҳларга) каффоратдир” (Имом Табароний ривояти). Зотан, Рамазон ойи қадрига етган, унинг фазилатларидан баҳраманд бўлган киши, албатта, уни яна келишини интизорлик билан кутади. Чунки бир ибодатни адо этиб, кейингисига муштоқ бўлиб кутиш ҳақиқий мўмин сифатидир. Муалло ибн Фазл (раҳимаҳуллоҳ) айтади: «Салафи солиҳлар Рамазон келмасидан олти ой олдин Аллоҳдан бу ойга етказишини сўраб дуо қилишар, Рамазондан кейин эса, яна олти ой бу муборак ойда бажарган ибодатларининг мақбул бўлишини тилаб илтижо этишар эди». Шундай қилиб, у зотлар йил давомида Рамазон ҳақида қайғурар эканлар. Демак, бу муборак ойнинг фазли нақадар юксак эканига далолатдир.

Мана, алҳамдулиллаҳ, Аллоҳнинг инояти билан Рамазон ҳайитини ҳам эсон-омон нишонладик. Бу Рамазон кетди, ибодатлар тўхтади дегани, эмас, албатта. Ҳозир Рамазондан кейин келадиган шаввол ойида турибмиз. Шаввол ҳижрий-қамарий тақвимнинг ўнинчи ойидир. Бу муборак ойнинг фазилатлари жуда кўп. Қуйида улардан баъзилари билан танишамиз:

1. Ийдул фитр. Ҳижрий тақвим бўйича шаввол ойининг биринчи куни Рамазон ҳайити байрамидир. Анас (розияллоҳу анҳу) айтадилар: Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Мадинага келганларида, у ерда аҳолининг ўйин-кулги қилиб нишонлайдиган икки куни бор экан. У зот сўрадилар: “Бу икки кун қандай кунлар?” Улар: “Биз жоҳилиятда бу икки кунни байрам қилиб, унда уйнар эдик”, дейишди. Шунда у зот марҳамат қилдилар:

إِنَّ اللَّهَ قَدْ أَبْدَلَكُمْ بِهِمَا خَيْرًا مِنْهُمَا يَوْمَ الأَضْحَى وَيَوْمَ الْفِطْرِ

“Аллоҳ сизларнинг бу кунларингизни улардан кўра яхшироқ бўлган икки кун – Қурбон ва Фитрга алмаштириб берди” (Имом Абу Довуд ривояти).

2. Ҳаж ибодатига тайёргарлик. Бу ой ҳаж ибодатига тайёргарлик кўриш мавсумидир. Ҳаж Ислом арконларидан бири ҳисобланган улуғ ибодат экани маълум. Зеро, мукаммал бажарилган ҳажнинг мукофоти жаннатдир. Унга етишиш ҳар бир мўмин-мусулмон орзуси. Бунинг учун, ҳаж ибодатидан олдин алоҳида ҳозирлик кўриб, унга доир аҳкомларни, шариат кўрсатмаларини кўнт билан ўрганиш ва амалда тадбиқ этиш керак. Бу ой эса, айнан шунга қулай фурсатдир.
3. Уйланиш. Хал­қи­миз орасида «икки ҳайит орасида никоҳ тўйи қи­либ бўл­май­ди» деган нотўғри, асоси йўқ тушунча бор. Ҳолбуки, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) икки ҳайит орасида, айнан, шаввол ойида ҳазрат Ойша онамиз (розияллоҳу анҳо)га уйланганлар. Демак, икки ҳайит орасида тўй қилиш мумкин, ҳатто мустаҳабдир.
4. Олти кун нафл рўза тутиш. Шавволнинг айнан Рамазондан кейин келишининг боиси Рамазон рўзасига бевосита боғлиқлиги учундир. Зеро, бу ойда соғлиғи ва имкони бор кишилар нафл рўза тутсалар, уларга Аллоҳ таоло кўплаб ажру мукофотлар беришини ваъда қилган. Жумладан, Абу Айюб Ансорий (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинади. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) дедилар:

من صام رمضان ثم أتبعه بست من شوال كان كصوم الدهر

“Ким Рамазон рўзасини тутиб, сўнг кетидан шавволдан олти кун рўза тутса, йил бўйи рўза тутгандек бўлади” (Имом Ибн Можа ривояти).

Ҳадиси шарифдан маълум бўлишича, шаввол ойида рўза тутишнинг қатор фойдалари бор. Қуйида улар билан танишамиз:

1. Шавволнинг олти кунида рўза тутишнинг фойдаларидан бири шуки, ҳар йили ушбу ҳадиси шарифга амал қилган одам умр давомида рўза тутганлик савобини қозонар экан. Уламолар Рамазон рўзасидан кейин шаввол ойида олти кун рўза тутган кишига бир йил давомида рўза тутганлик мукофоти берилишини бундай тушунтиришган: “Маълумки, шариатимизда ҳижрий-қамарий тақвим асосида ҳисоб-китоб қилинади. Шундай экан, бир ҳижрий-қамарий йил тақрибан 360 кундан иборат. Шунда, ўттиз кун Рамазон рўзаси ўнга кўпайтилганда 10 ой, яъни, 300 кун ўрнига ўтади. Шаввол ойининг олти кун рўзасининг ўн баробари эса 60 кун, яъни, 2 ой бўлади. Қўшиб ҳисоблаганда, 360 кун (бир йил)ни ташкил қилади. Натижада, киши бутун йил бўйи рўза тутгандек бўлади. Зеро, Аллоҳ таоло Қуръони каримда бундай марҳамат қилади: 

مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا

“Кимки (бир) ҳасана (савобли иш) қилса, унга ўн баробар (кўпайтириб ёзилур)...” (Анъом сураси, 160-оят).

Демак, Рамазондан кейин шаввол ойида ҳам рўза тутиш фазилатли улуғ экан. Бунинг ҳикмати ўлароқ, мўмин-мусулмонлар Рамазондан бошқа пайтларда ҳам рўза тутиб, янада кўпроқ ажр-савобга эришишлари, қолаверса, Рамазон келишидан олдин, унга тайёргарлик кўриш мақсадида Шаъбон ойида ўзларини рўзага ўргатиб, ҳам жисмонан, ҳам руҳан тайёргарлик кўрганлари сингари, шавволда ҳам бир ой давомида рўза тутишга кўниккан ички аъзолар энди аста-секинлик билан таом истеъмолига мослашиши учун ҳамдир. Шундай йўл тутиш инсон руҳига ҳам, жисмига ҳам кони фойда. Зеро, табиблар шавволда бирдан ўзини овқатга уришни тавсия қилишмайди. Балки, овқат истеъмолини аста-секинлик билан кўпайтиришни таъкидлашади.

Бу олти кунлик рўзани шаввол ойининг иккинчи кунидан бошлаб тутиш мумкин. Зеро, шаввол ойининг биринчи куни Рамазон ҳайити бўлгани учун унда рўза тутиш тақиқланади. Шунингдек, Ийдул фитрдан сўнг дарҳол рўза тутиш ҳам шарт эмас, балки шаввол ойи давомида тутса, жоиз. Рамазон ойи давомида баъзи кунларининг рўзасини тута олмаган кишилар, аввал ўша кунларнинг қазосини адо этиб, сўнг олти кунлик рўзани тутсалар, айни муддао бўлади. Аммо, бу ойда олти кунлик нафл рўзани тутиб, Рамазондан қолган қазоларни ундан кейин ёки бошқа ойларда тутсалар ҳам зарари йўқ. Лекин уламоларнинг тавсия қилишларича, шаввол ойида тутиладиган олти кунлик нафл рўзани кетма-кет эмас, балки ҳар ҳафтада икки кундан тутиш фазилатдир. Айниқса, душанба ва пайшанба кунлари тутилса, нур устига нур бўлади. Зеро, бу кунларда тутилган рўзага қўшимча қилиб, ўша кунлардаги рўза туганлик ажри ҳам ёзилади, иншааллоҳ. Бундан ташқари, қазо бўлган рўзаларни ҳам мазкур ойда тутиш билан бу муборак ойдаги фазилатларга эришилади.

2. Шавволнинг олти кунида рўза тутишнинг яна фойдаларидан бири шуки, у Рамазон рўзасидаги йўл қўйилган камчилик-нуқсонларга каффорат бўлади. Зеро, беайб Парвардигори олам. Банда камчилик ва хатолардан холи эмас. Бу худди фарз намозлар ортидан ўқилган суннат намози кабидир. Ушбу суннатлар фарзда билиб-билмай йўл қўйилган камчиликларни бартараф қилади. Қиёмат куни банданинг нафл ибодатлари унинг фарз-вожиб амалларда йўл қўйган нуқсонларини тўлдиради. Зотан, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бундай деганлар:

إن أول ما يحاسب الناس به يوم القيامة من أعمالهم الصلاة قال يقول ربنا جل وعز لملائكته وهو أعلم انظروا في صلاة عبدي أتمها أم نقصها فإن كانت تامة كتبت له تامة وإن كان انتقص منها شيئا قال انظروا هل لعبدي من تطوع فإن كان له تطوع قال أتموا لعبدي فريضته من تطوعه ثم تؤخذ الأعمال على ذاكم

“Инсонлар қиёмат куни амаллари ичида энг биринчи ҳисоб-китоб қилинадигани намоздир. Раббимиз азза ва жалла Ўзи яхши билса-да, фаришталарга қарата: “Бандамнинг намозига қаранглар-чи, у тўла-тўкис эканми ёки нуқсонлими?" деб айтади. Агар (банданинг намози) мукаммал бўлса, унга мукаммал деб ёзилади, агар унда бирор камчилик бўлса, Аллоҳ: “Каранглар-чи, бандамнинг бирор-бир нафл ибодати бор эканми?" дейди. Агар унинг нафл ибодатлари бўлса, Аллоҳ: “Бандамнинг фарз амалларини унинг нафл (ибодатлар)идан олиб тўлдиринглар", дейди. Сўнра (унинг қолган) амаллари ҳам шу йўсинда қабул қилинади" (Имом Абу Довуд ривояти).

3. Шавволнинг олти кунида рўза тутишнинг яна фойдаларидан бири шуки, бу ўз моҳияти билан мусулмон кишининг рўзадан зерикмаганига, балки унга рағбати кучлилигидан далолат қилади. Зеро, бу ойдаги рўзанинг ҳикмати ҳақида Ибн Ражаб (раҳматуллоҳи алайҳ) бундай деган: “Рамазон ойидан кейин рўза тутиб юришга одатланиш – Рамазон ойи рўзасининг қабул бўлгани белгисидир. Чунки Аллоҳ таоло бандасининг бирор амалини қабул қилса, ундан кейин уни (бошқа) солиҳ, хайрли ишларга бошлайди, давомли қилади”.
4. Тарихий воқеалар. Ислом тарихида бу муборак ойда жуда кўп ҳодисалар юз берган. Жумладан, манбаларда шу ойда бўлиб ўтган воқеаларнинг энг машҳури ўлароқ Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) пайғамбарликнинг ўнинчи йили тоифликларни Исломга чорлаш учун, Тоиф томонга йўл олиб, сафар давомида жуда оғир машаққат ва қийинчиликларга дуч келганлари тилга олинади. Мақола жуда чўзилиб кетмаслиги эътиборидан мазкур воқеа тафсилоти ва бошқа бўлиб ўтган ҳодисалар ҳақида тўхталмадик. Улар ҳақида тўлиқ маълумот олмоқчи кишилар Ислом тарихи оид манбаларга мурожаат қилишлари тавсия этилади.

Аллоҳ таоло барчамизни Рамазон ойи ва шаввол ойининг фазилатларидан баҳраманд қилсин. Омин!

Толибжон ҚОДИРОВ

тайёрлади.

Намозда Қуръон хатм қилиш

Намозда бажариш фарз бўлган амаллардан бири қироатдир. Қироат луғатда "ўқимоқ" маъносини англатади. Истилоҳдаги маъноси тўғрисида икки хил таъриф келган:

1. "Қироат – ўқувчининг ҳарфларни ўзи эшитадиган даражада тўғри талаффуз қилишидир.
2. Қироат – ўқувчининг ҳарфларни агарчи ўзи эшитмасада тўғри талаффуз қилишидир"[1].

Қироатнинг таърифидаги фарққа кўра намоз ўқувчи талаффузини ўзи эшитиши шартми ёки ўзи эшитмаса ҳам ўқигани қироат ҳисобланадими, бу тўғрисида ихтилоф қилинган.

Ҳиндувоний ва Фазлий роҳматуллоҳи алайҳимолар: "ўқувчининг ўзи эшитмайдиган даражада ҳарфларни талаффуз қилиши қироат ҳисобланмайди. Чунки каломдан фақат фаҳмланган нарса эмас, балки фаҳмланиб эшитилган нарса тушунилади", деганлар.

Кархий роҳматуллоҳи алайҳ: "ўқувчи ҳарфларни тўғри талаффуз қилса, агар ўзи эшитмаса ҳам қироат ҳисобланаверади. Зеро, қироат тил билан ҳарфларни талаффуз қилишдир, эшитиш эмас. Чунки эшитиш қироат қилувчига эмас эшитувчига тааллуқли ишдир", деган.  

Шайх ибн Ҳумом бу масалани қуйидагича таҳқиқ қилган: "Қироат тилнинг феълидир. Тилнинг феъли бўлган калом ҳарфлар билан юзага келади. Ҳарфлар эса овоз билан тилга олинадиган шакллардир. Шунинг учун ҳарфларни овозсиз талаффуз қилиш ҳарфларнинг ўзи эмас, балки махражларнинг мушаклари билан ҳарфларга ишора қилиш ҳисобланади. Шунга кўра қироат ҳарфларни ўзи эшитадиган даражада талаффуз қилишни тақозо қилади".

Ушбу таҳқиқдан ўқувчининг ҳарфларни ўзи эшитадиган даражада талаффуз қилиши қироат саналиши тушунилади. Шунингдек бу масаладан талоқ, олди-сотди, саждаи тиловат каби  нутққа тааллуқли бўладиган ҳукмлар ҳам кишининг ўзи эшитадиган даражада талаффуз қилишига боғлиқ экани англанади.

Ҳанафий мазҳабида ихтиёр қилинган қироат

"Фуқаҳолар мутлақ мутавотир қироатлар билан намоз жоиз бўлишига иттифоқ қилганлар. Ҳанафий мазҳабида Абу Амр ва Ҳафсларнинг Осимдан қилган ривояти ихтиёр қилинган". 

Қироат ва тиловат орасидаги фарқ

Тиловат сўзи ҳам қироат маъносида ишлатилади, аммо қироат ва тиловат орасида фарқ бўлиб бу ҳақида Абу Ҳилол роҳматуллоҳи алайҳ шундай ёзган: "тиловат икки ва ундан ортиқ калималарни ўқишга нисбатан ишлатилади. Қироат эса битта калимани ўқишга нисбатан ишлатилади".

Қуръондан муяссар бўлганча ўқиш

Қуръони каримдан муяссар бўлганича ўқиш амр қилинган:

فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ

Бас (энди), Қуръондан муяссар бўлганича ўқинглар[2].

"Ушбу буйруқдан намоздаги ҳолат ирода қилинган"[3]. Яъни, бу буйруқдан намозда Қуръондан муяссар бўлганларингча ўқинглар, маъноси тушунилади. "Фотиҳа" сураси ўқилса ҳам, зам суранинг ўзи ўқилса ҳам қироат собит бўлади. Шунга кўра аввалги икки ракаатда қироат қилиш мутлақ фарз, "Фотиҳа" ва зам сурани ўқиш эса вожиб саналади.  

Намозда Қуръонни хатм қилиш

"Валвалижия" китобида айтилишича кимки Қуръонни намозда хатм қилса биринчи ракаатга "муъаввизатайн"ларни ўқиб бўлганидан сўнг рукуъ қилади сўнгра иккинчи ракаатда "Фотиҳа" сурасини ва "Бақара" сурасидан бир оз ўқиб қўяди. Чунки Имом Термизий ривоят қилган ҳадисда: "Аллоҳга амалнинг яхшиси тугаллаб бошлагувчи (нинг амали)дир", дейилган. Уламолар бу сўздан Қуръонни хатм қилиши билан яна бошидан бошлагувчи назарда тутилган, деганлар. 

Оламлар Роббисига ҳамду санолар, Пайғамбаримиз Муҳаммад Мустафога ҳамда у зотнинг оилаларию саҳобаларига салавот ва саломлар бўлсин!

Тошкент ислом институти ўқитувчиси

Абдулқодир Абдур Раҳим

[1] Иброҳим Ҳалабий "Ҳалабий кабир" 275-бет.

[2] Муззаммил сураси 20-оят.

[3] Алоуддин Абу Бакр ибн Масъуд Косоний "Бадоиъус саноиъ фи тартибиш шароиъ" 1-жуз, 516-бет.

Қуйида Пайғамбар алайҳиссаломнинг умумий одобларини бирма-бир санаб ўтамиз:

• Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ўнг қўлларини таомланиш, покланиш ва бир нарсани олиш ва беришда ишлатар эдилар.
• Чап қўлларидан эса, ҳожат ва шу каби ишларда фойдаланар эдилар.
• Агар акса урсалар юзларини тўсар ва акса уришларини кийимлари билан беркитар эдилар.
• Агар бирор жойда ўтирмоқчи бўлсалар, кетларини ерга қўйиб тизза ва болдирларини қўллари билан қучоқлаб қоринларига ёпиштириб ўтирар эдилар.
• Гоҳида чап ёнларига таянардилар.
• Баъзида масжидда оёқларини биттасини иккинчисининг устига қўйиб чалқанча ётар эдилар.
• Агар пиёда юрсалар худди тепаликдан тушаётгандек шижоат ва ғайрат билан юрардилар.
• Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу айтадилар: “Мен Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бир жанозада бирга бўлдим. Агар мен оддий ҳолда юрсам, У зот мендан ўтиб кетардилар. Агар югурсам, мен У зотдан ўтиб кетар эдим. Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан пиёда юриши тез бўлган инсонни кўрмаганман. Гўёки ер У зот учун текис қилиб қўйилгандек. Биз юришда ўзимизни қийнар эдик, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам эса хотиржам юрардилар.
• У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам гўзал тилакли сўзларни яхши кўрардилар. Агар бирор юмушлари учун йўлга чиққанларида, “Эй тўғри йўлда борувчи” ва “Эй муваффақият топувчи”, деган гўзал фоллар эшитишни ёқтирардилар. Бир кун бир сўзни эшитдилар, ўша сўз Расулуллоҳга хуш ёқди. Кейин ўша сўзни айтган кишига: “Биз сени оғзингдан гўзал фолингни олдик”, деб айтдилар.
• Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни бирор иш хурсанд қилса, ойнинг бир парчасидек юзлари ёришиб кетарди.
• Агар ғазаблансалар, муборак юзлари қизариб кетарди.
• Агар бирор нарсани ёқтирмасалар, юзларидан билинар эди.
• Агар ўша иш жиддий тус олса, соқолларини кўп ушлар эдилар.
• Пайғамбар алайҳиссалом хунук бўлган исмларни ёмон кўрар ва уларни чиройли исмларга ўзгартирар эдилар. Бир кун ҳузурларига Осия (Исёнкор) исмли бир аёл келди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга: “Сенинг исминг Жамила (Чиройли)”, деб айтдилар. Саҳобаларнинг ҳам Осий исмли бўлган кўпларини Абдуллоҳга ўзгартирган эдилар”.
• Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қасам ичсалар: “Йўқ, қалбларни айлантирувчи Зотга қасамки”, дер эдилар. Яна баъзан: “Жоним қўлида бўлган зотга қасамки...”, деб айтардилар. Гоҳида эса: “Йўқ, Аллоҳга истиғфор айтаман”, дер эдилар.
• Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам саҳобалари билан бирор жойда йиғилиб ўтиришиб, кейин туришни истасалар шундай дуо ўқирдилар: “Субҳанакаллоҳумма ва биҳамдика, ашҳаду аллаа илааҳа илла анта астағфирука ва атубу илайк” – (маъноси: Эй, Аллоҳ Сен нуқсон сифатларидан буткул пок ва муназзаҳ Зотсан, Сенга ҳамду сано бўлсин! Гувоҳлик бераман сендан бошқа бирор илоҳ йўқ, Сен ягонасан. Сенга истиғфор айтаман ва тавба қиламан) ва “Бу дуо йиғинда бўладиган нарсаларга каффоратдир”, деб айтиб қўярдилар.
• У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам юнгдан бўлган кийим кияр, ямоқли оёқ кийимда юрардилар.
• Дағал матоли кийим ҳам кияр эдилар ва “Шабаъ” тановул қилар эдилар. Анас розияллоҳу анҳу айтадилар: Биз Ҳасан розияллоҳу анҳудан: “Шабаъ нима?”, деб сўрадик. У: “Арпанинг қаттиқ тури бўлиб, уни фақат бир қултум сув билан томоқдан ўтиши мумкин”, деб айтган эди.
• Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам агар янги кийим киядиган бўлсалар, уни жумъа куни кияр эдилар ва кияётганда: “Аллоҳумма лакал ҳамду кама касавтанийҳи. Асъалука хойроҳу ва хойро ма суниъа лаҳу ва аъузу бика шарроҳу ва шарро ма суниъа лаҳу” (Аллоҳим, бу кийимни менга кийдирганинг учун Сенга ҳамдлар бўлсин! Сендан унинг яхшилигини ва у учун яратилган яхшиликни сўрайман. Сендан унинг ёмонлигини ва учун яратилган ёмонликдан паноҳ сўрайман” деб дуо ўқирдилар.
• У зот соллаллоҳу алайҳи васалламнинг кумушдан бўлган узуклари бор эди. Унга “Муҳаммадур Рсулуллоҳ” деб нақш солинган эди. (“Муҳаммад” сўзи бир қаторга, “Расул” бир қаторга ва “Аллоҳ” лафзи яна бир қаторга ёзилган эди.)
• Узук аввал Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қўлларида, кейин Абу Бакрнинг қўлларида, кейин Умар розияллоҳу анҳунинг қўлларида, сўнгра Усмон розияллоҳу анҳунинг қўлларида, охири Усмон розияллоҳу анҳунинг қўлларидан “Арийс” қудуғига тушиб кетди. У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам узукни ўнг ёки чап қўлларига таққанлари ҳақида турли фикрлар бор.
• У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам кўпинча соч, соқолларини хина билан бўяр эдилар.
• Сочлари ва соқолларини сув билан кўп тарар эдилар.
• Анас розияллоҳу анҳу айтадилар: “Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам кечаси ухламоқчи бўлсалар У зотнинг олдиларига мисвак, таҳорат суви ва тароқ қўйилар эди. Агар тунда турсалар миқвак ишлатар эдилар ва соч тарардилар. Сочларини кўп ёғлар эдилар. Кўзгуга қарар эдилар ва: “Алҳамдуллиллаҳил лазий ҳассана холқий ва хулуқий ва заана минний  ма шаана мин ғойрий. Алҳамдулиллаҳил лазий савваа холқий  фаадалаҳ, ва каррома суврата важҳий ва ҳассанаҳ ва жаъаланий минал муслимийн” (Яратилишим ва хулқимни чиройли қилган ва мендан бўлмаган ёмон нарсаларни зийнатлаган Аллоҳга ҳамд бўлсин! Хилқатимни яратиб уни мутаносиб қилган ва юзимнинг суратини шарафлаб, гўзал қилган ва мени мусулмонлардан қилган Аллоҳга ҳамд бўлсин!)”, деб айтар эдилар.
• Соқолларини узун ва эн қисмидан олардилар, мўйлабларини қирқар эдилар.
• У зот хушбўйликни ёқтирардилар ва: “Менга аёллар ва хушбўйликлар севикли қилинди. Кўзимнинг қувончи эса намозда қилинди”, деб айтар эдилар.
• У зот мушк ва анбар билан хушбўй сурардилар. Лекин “удд” хушбўйлиги Оиша онамиз айтганларидек, У зотга кўпроқ ёқар эди.

Кўкалдош ўрта махсус ислом билим юрти мударриси

 БАРАТОВ Ғиёсиддин манбалар асосида тайёрлади.

Саҳоба ўзи ким? Саҳоба Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) билан кўришиб, у зоти бобаракотга имон келтириб, мўмин ҳолда вафот этган кишидир. Саҳобалар пайғамбарлардан кейинги энг афзал инсонлар ҳисобланади. Шундай эътиқодда бўлиш ҳар биримизнинг вазифамиздир.

Саҳобаларнинг саъй-ҳаракатлари билан Ислом дини кенг ёйилди. Улар бу йўлда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг ҳаётлик чоғларида ҳам, вафот этганларидан кейин ҳам жону молларини аямадилар. Дин аҳкомларини таълим бериб, уларни софлигича етказишда жасорат кўрсатишди. Агар улар бўлишмаганда эди, диннинг асли бизга етиб келмаган бўлар эди. Шунда, аҳволимиз қандай кечарди? Бошимизга қандай кулфатлар тушарди? Алҳамдулиллоҳ, Аллоҳ бизларни бундай ҳолатлардан асради. Бизга у зотлар туфайли дин аҳкомлари соф ҳолда етиб келишини таъминлади. Унинг натижаси ўлароқ, тўғри йўлни топиб, ўзлигимизни, кимнинг уммати эканлигимизни англадик. Шу боис, саҳобаларни яхши кўришимиз, улар ҳақида доимо яхши сўзлар гапиришимиз лозим.

У зотларнинг фазилатлари ва даражалари шундай улуғлигидан Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) уларни сўкиш, ҳақорат қилиш, уларга азият беришдан қаттиқ қайтардилар. Шунингдек, бирор саҳобани яхши ёки ёмон кўриш у зоти бобаракотнинг ўзларини яхши ёки ёмон кўриш билан баробар эканини таъкидлаб бундай дедилар: «Саҳобаларим борасида Аллоҳдан қўрқинглар. Мендан кейин уларни (сўкиш ва ҳақорат қилиш учун) нишон қилиб олманглар. Ким уларни яхши кўрса, мени яхши кўргани учун яхши кўрибди. Ким уларни ёмон кўрса, мени ёмон кўргани учун ёмон кўрибди. Ким уларга озор берса, батаҳқиқ, менга озор берибди. Ким менга азият  етказса, батаҳқиқ, Аллоҳга азият етказибди. Ким Аллоҳга озор берса, ҳеч қанча вақт ўтмай, албатта, Аллоҳ уни жазолайди», дедилар (Имом Термизий ривояти).

Аллоҳ асрасин, саҳобаларни ёмон отлиқ қилган ёки ҳақорат этган киши диндан чиқади. Зотан, шундай эътиқоддаги кимса ўзини уларга тенг деб билган, уларга нисбатан дилида кек сақлаган ҳисобланади. Шунингдек, Аллоҳ таоло Китобида уларни мақтаб, суйиб келтирган мартабалари, фазилатларини инкор қилган бўлади. Зеро, Аллоҳ субҳонаҳу ва таоло уларни динни етказишда, унга воситачилик қилишга муносиб кўрди. Шу боис, уларга таъна қилиш, динга таъна қилиш, уларни менсимаслик динни менсимаслик билан баробардир.

Саҳиҳ ҳадисда бундай келади: «Ансорларни яхши кўриш – имон аломати, уларни ёмон кўриш – мунофиқлик белгиси» (Имом Бухорий, Муслим ва Насоий ривояти). Зеро, ансорлар дин йўлида молу жонларини фидо қилдилар.

Бу Али (розияллоҳу анҳу)га ҳам тегишли. Зеро, у зот бундай деганлар: «Уруғни ёриб чиқарган, жонни яратган Зотга қасамки, менга уммий Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) мени фақатгина имонли киши яхши кўришини ва фақатгина мунофиқ кимса ёмон кўришини билдирганлар».

Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) гарчи бу гапни Али (розияллоҳу анҳу) ҳақида айтган бўлсалар-да, у барча саҳобаларга тааллуқлидир. Зеро, Абу Бакр, Умар ва Усмон (розияллоҳу анҳум) бу мартабага Алидан кўра лойиқроқ ва ҳақлироқдирлар. Чунки Абу Бакр Сиддиқ (розияллоҳу анҳу) пайғамбарлардан кейинги энг афзал инсондирлар. У зотдан кейин Умар, сўнг Усмон, сўнгра Али башариятнинг энг афзали ҳисобланади. Бунга барча уламолар ижмо қилишган. Бундан фақатгина мунофиқ, бидъатчи ва қалбида маразлик бор кимсагина шубҳаланади.

Умар ва Али (розияллоҳу анҳумо) бундай дейишган: “Ким бирор кишини Абу Бакрдан афзал деб билса, у туҳматчидир, унга дарра урилади”.

Айюб Сахтиёний бундай деганлар: «Ким Абу Бакр (розияллоҳу анҳу)ни яхши кўрса, ҳақиқатда у диннинг устунини барпо қилибди. Ким Умар (розияллоҳу анҳу)ни яхши кўрса, ҳақиқатда у йўлни равшан қилиб олибди. Ким Усмон (розияллоҳу анҳу)ни яхши кўрса, ҳақиқатда у Аллоҳнинг нури билан нурланибди. Ким Али (розияллоҳу анҳу)ни яхши кўрса, ҳақиқатда у мустаҳкам ҳалқани тутибди. Ким Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг асҳоблари ҳақида яхши сўзларни гапирса, ҳақиқатда у мунофиқликдан халос бўлибди».

Саҳобаларни ҳақорат қилган киши лаънатга учрайди. Зотан, Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бундай огоҳлантирганлар: «Аллоҳ таборака ва таоло мени танлаб олди ва мен учун саҳобаларимни сайлаб, улардан менга вазирлар, ёрдамчилар ва қариндошлар қилди. Бас, ким уларни ҳақорат қилса, унга Аллоҳнинг, фаришталарнинг ва барча инсонларнинг лаънати бўлсин. Қиёмат куни унинг на фарз, на нафл ибодатлари қабул қилинади» (Имом Ҳоким ривояти).

Абдуллоҳ ибн Масъуд (розияллоҳу анҳу) айтадилар: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Агар саҳобаларим зикр қилинса, жим бўлинглар. Агар юлдузлар зикр қилинса, жим бўлинглар. Агар тақдир зикр қилинса, жим бўлинглар», деганлар» (Имом Табароний ривояти).

Тақдирнинг сири ҳақида фикр юритишдан тийилиш ҳам имон аломати, ҳам Аллоҳнинг амрига таслим бўлишдир. Юлдузлар Аллоҳнинг иродасидан ташқари ҳам таъсир кўрсатади, деб эътиқод қилган киши мушрикка айланади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг саҳобаларини сўккан, камчиликларини қидириб, ўрганиб, уларни айбдор деб билган кимса мунофиқдир. Зеро, ҳақиқий мусулмон Аллоҳни, Расулини, у зот келтирган нарсаларга ишониб, буйруқларини бажарган, қайтариқларидан қайтган яқинларию саҳобалари, аҳли аёлларию фарзандлари ва ходимларини яхши кўриш ҳамда уларни яхши кўрган кишиларни дўст тутиши, ёмон кўрганларни ёмон кўриши вожиб бўлади. Зеро, Аллоҳ йўлида яхши кўриш ва Аллоҳ йўлида ёмон кўришдир, имондандир.

Уламолар Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)ни кўриб имон келтирган ва мўмин ҳолида вафот этган жинлар ҳам саҳоба ҳисобланишини айтганлар.

Аллоҳ саҳобалардан рози бўлсин! Уларга берган фазлу мартабага бизларни ҳам насиб эриштирсин. Омин!

Толибжон ҚОДИРОВ

тайёрлади.

Маълумки, ваъдага вафо қилиш мўмин-мусулмоннинг юксак сифатидир. Зеро, буюк хулқ соҳиби Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бошқа юксак фазилатлар қатори аҳдига вафо қиладиган, сўзи устидан чиқадиган комил инсон бўлганлар. Азал-азалдан ваъдага вафо қилмаслик халқимиз орасида қораланиб келган ва келмоқда. Ҳатто, ваъдабоз, субутсиз ва ёлғончини яхши инсон деб билишмаган. Айниқса, Ислом ахлоқи асосида тарбия топган ота-боболаримиз бундай разил ишлардан нафратланишган. Қуруқ ваъдабозлик бевосита ёлғончиликка етаклайди. Бу эса, Исломда улкан гуноҳлар сирасига киради. Чунки мўминда ёлғон ва хиёнат бўлмайди. Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Мунофиқнинг учта аломати бор. Сўзласа, ёлғон гапиради, ваъда берса, хилоф қилади ва омонат қўйилса, хиёнат қилади”, деганлар (Имом Бухорий ва Муслим ривоятлари).

Аҳдга вафо қилиш имоннинг асосий белгиларидан бўлиб, бу тўғрисида Қуръони каримда қайта-қайта такрорланган. Аллоҳ таоло Мўъминун сурасида имонли кишиларни таърифлаб бундай марҳамат қилади:

وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ

 “Улар (мўминлар) (одамларнинг берган) омонатларига ва (ўзаро боғлаган) аҳд-паймонларига риоя этувчидирлар” (8-оят).

Бақара сурасида эса:

وَأَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ

“Аҳдимга вафо қилингиз, токи Мен ҳам сизларнинг аҳдингизга вафо қилай”, дейилган (40-оят).

Исломий одоб-ахлоққа кўра, ваъдага вафо қилиш, хиёнат қилмаслик якка шахслар ҳамда жамоалар ўртасида ўзаро ишонч ришталарининг мустаҳкамланиши ва ҳамкорлик барқаролигининг асосидир. У орадан йўқолса, кишилар бир-бирига ишонмай қўйишади. Оқибатда улар ўртасидаги ишонч, меҳр-оқибат ва инсонийликка путур етиб, ёлғончилик ҳамда алдов кучайиб, мустаҳкам жамият инқирозга юз тутади.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) вафодорларнинг пешвоси эдилар. Бу борада биз умматларига ўрнак бўлганлар. У зот пайғамбарликларидан олдин ҳам ваъдаларига доимо вафо қилганлар.

Мўмин-мусулмонман, деган киши берган аҳдига вафо қилиб, уни мукаммал адо этса, ўшанда аҳдига вафо қилган бўлади. Вафодорлик мўминга хос бўлиб, унга амал қилиш орқали бу инсоний фазилат сақланади. Инсонларнинг бирдамлиги, ўзаро алоқалари мустаҳкамланади. Афсуски, кейинги пайтларда ана шундай ваъдабозлик, сўзда турмаслик ва субутсизлик тобора кучайиб бормоқда. Қоп-қоп ваъдалар берилиб, уларга вафо қилиш ҳақида эътиборсизлик кучаяпти. Ақлли, туппа-тузук киши билан “фалон жойда, фалон саотда учрашамиз”, деб шартлашасиз-у, керак бўлса, белгиланган жойда камида бир-икки соат кутасиз, ундан эса дарак йўқ. Яна бу етмагандай кечикиб келиб, узр ҳам сўрамай, худди, шундай бўлиши керакдай, мақсадга ўтиб кетаверишади. Қани аҳдга вафо? Бевафо бўлиб қолмаяпмизми?

Қизининг қўлини сўраб келган кишига ваъда бериб, фотиҳа бергандан кейин ҳам ваъдасига вафо қилмасдан, ундан кўра бойроққа ёки бошқа мақсадни кўзлаб, ўзгага беришлари-чи? Ахир, бу зулм эмасми? Биров ҳақига хиёнат қилиб, унинг обрўсини тўкиш эмасми? Икки оила ўртасида душманлик оловини ёқиш эмасми?

Ишингни фалон куни битказиб бераман, хавотир олма деб, ўша заҳоти унутади. Сиз бўлса, кутаверасиз, кутаверасиз ва яна кутаверасиз... Буни вафосизликдан бошқа нима деб аташ мумкин?

Бошқаси фарзандига “фалон ишни қилсанг, у бу нарса олиб бераман”, деб ваъда беради-ю, вафо қилмайди. Бундай тарбия оқибатида яна бир бевафо инсон пайдо бўлиб қолмайяптими?

Бизларга ўзи нима бўляпти? Нега вафодорлик, сўзи устидан чиқиш каби юксак фазилатлар тобора камаяпти? Нега ҳеч ким ваъдасига вафо қилмаганидан ёки кечикканидан хижолатда эмас? Ахир, халқимизда “Ваъдага вафо қилиш – марднинг иши”, деган гап бор-ку! Нега “Йигит сўзидан қайтмайди”, деган мақолни ҳеч ким эслагиси келмайди. Баъзилар ўзларича, ушбу мақолни “Йигит айтади ҳам, қайтади ҳам”, деб бузиб талқин қилишади.

Инсон ана шу саволларга жавоб тополмай қийналади. Тўғри, бандачилик, баъзи сабабларга кўра гоҳида ваъданг устидан чиқолмай қоласан киши. Лекин шунга қарамасдан, ваъда берилган кишини олдинроқ хабардор қилиб, узр айтилса, бўлади-ку, ахир! Ҳадиси шарифда, аҳдига вафо қилмаслик мунофиқнинг аломати эканлиги айтилган.

Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Кимда тўрт хислат бўлса, у ҳақиқий мунофиқдир. Демак, кимда мана шу тўртта хислатлардан бирортаси топилса, уни то тарк қилмагунича, унда нифоқлик бордир. Агар омонат берилса, хиёнат қилади. Гапирса, ёлғон сўзлайди. Аҳдлашилса, шартнома тузилса, устидан чиқмайди. Хусуматлашилса, бузуқлик қилади”, деганлар (Имом Бухорий ва Муслим ривоятлари).

Биз мусулмонлар бундай вафосизликдан эҳтиёт бўлишимиз зарур. Чунки у разил сифатлардан бўлиб, инсоннинг мунофиқ бўлиши ва инсонийлик даражасидан тушиб қолишига олиб келади. Ваъдага вафо қилмасликнинг гуноҳи оғирдир. Бундай кимсаларга Аллоҳ таоло хитоб қилиб бундай деган:

الَّذِينَ عَاهَدْتَ مِنْهُمْ ثُمَّ يَنْقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِي كُلِّ مَرَّةٍ وَهُمْ لَا يَتَّقُونَ

“Уларнинг ичида Сиз билан аҳдлашгандан сўнг, тақвосизлик қилиб, ҳар гал аҳдларини бузаверадиганлари бордир” (Анфол сураси, 56-оят).

Абу Ҳурайра )розияллоҳу анҳу( ривоят қиладилар: “Набий (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бундай дедилар: “Аллоҳ азза ва жалла: “Мен қиёмат куни ушбу уч тоифа одамнинг душманидирман: Менинг номим бирла онт ичиб ваъда бергач, ваъдасига вафо қилмаганнинг, озод одамни (қул қилиб) сотиб, пулини еганнинг ва бир одамни ёллаб ишлатиб, сўнг ҳақини бермаганнинг”, – дейди”.

Дарҳақиқат, мўмин киши ёлғон ва хиёнатдан бошқа барча хулққа тобе бўлиши мумкинлиги ҳадисларга келган. Имом Молик Сафвон ибн Салимдан қуйидаги ҳадисни ривоят қилади:

“Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан сўралди:

Мўмин киши қўрқоқ бўлиши мумкинми?

Ҳа.

Мўмин киши бахил бўлиши мумкинми?

Ҳа.

Мўмин киши ёлғончи бўлиши мумкинми?

Йўқ.

Юқоридаги ҳадиси шарифлардан қўрқоқлик, бахиллик мўмин бўлишга монелик қилмаслиги, аммо ёлғончилик, вафосизлик тўсиқ экани маълум бўлади.  Ҳадиси шариф ва урфда учрайдиган “Ваъда – қарздир!” деган сўзлардаги “ваъда”дан мурод, хайрли ва яхши ишларда ваъдага вафо қилишдир.

Таъкидлаш зарурки, мўмин киши фақат яхшиликлар учун ваъдалашади. Аммо билмасдан, бузуқ ва шариатда ман қилинган бирор ишни қилишга ваъда бериб, унинг нотўғрилигини билгач, шу ваъдада турмаслик мунофиқлик эмас, балки чин мусулмонлик аломатидир. Ислом ҳукмига кўра, ёмон ниятларни амалга оширмаслик ва бузуқ ваъдаларга вафо қилмаслик зарурдир.

Ҳақиқатан, инсоннинг соф табиий фитрати жиҳатидан олиб қарасак, мўминда ахлоқнинг барча турлари, жумладан, ҳар хил ёмон хулқларга ҳам эга бўлиши мумкин. Аммо унинг табиатида ёлғон билан хиёнат бўлиши мумкин эмас. Бу икки ахлоқ ҳар бир инсон учун катта нуқсондир. Бу мўмин кишига асло ярашмайди. Чунки имон кирган қалбга ёлғон ва хиёнат сиғмайди. Бири келса, бошқаси чиқиб кетиши аниқ. Шунинг учун, мўмин тўғрилик ва вафодорликни севади, бошқаларни ҳам шунга чақиради. Шак-шубҳасиз, мўмин киши Жаноби Ҳақ ҳузурида ҳам тўғрилиги ва аминлиги боис юксак даражаларга эришади.

Ҳадиси шарифда, “Мусулмон биродаринг билан тортишма, уни масхара қилма, унга ваъда бериб, кейин ваъдага хилоф иш қилма”, деб мўмин-мусулмон киши амал қилиши лозим бўлган нарсалар уқтирилган. Биз ана шу каби инсоний фазилатларга зид амаллардан йироқ бўлишимиз даркор.

Аллоҳ таоло барчамизни имонда, Исломда собитқадам қилсин. Омин!

Толибжон ҚОДИРОВ тайёрлади.