“Саҳоба” сўзи луғатда дўст, ҳамроҳ, йўлдош каби маъноларни билдиради.  Бу сўзнинг истилоҳий маъносида кўплаб тарифлар берилган. Уларнинг орасида ҳадис уламолари берган таъриф энг мукаммалидир. Ҳадис уламолари Ибн Салоҳ, Ибн Касир, Ибн Ҳажар ва имом Суютийлар “саҳоба” сўзига қуйидагича таъриф беришган: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга пайғамбарлик келганидан то вафот этгунларича У зотга имон келтирган ҳолда йўлиқиб шу ҳолда вафот этган кишига “саҳоба” дейилади.

Бу қисқалигига қарамасдан жуда кўплаб маъноларни ўз ичига олади. Жумладан: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суҳбатида доимий юрганларнинг саҳобалигига шубҳа йўқ. Аммо атрофларида у зотни кўрган-у, овозларини эшитмаган ёки кўзи ожизлиги сабаб кўролмай қолган ёхуд у зотдан бирор бир ҳадис ривоят қилмаган кишилар бор эди. Ўша замонда ҳали балоғат ёшига етмаган ёшлар, ҳаётида бир лаҳзагина кўришиш бахтига эга бўлганлар бор эди. Бу таърифдаги “У зотга имон келтирган ҳолида йўлиқиб”, деган жумла умумий бўлиб, юқоридагиларнинг барчасини ҳам қамраб олади.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан кўришиб, гаплашиб юрган, ўтмишдаги пайғамбарларга имон келтирган, аммо у зотга имон келтирмаган ёки вафот қилганларидан сўнг имон келтирганлар ёхуд тили билан имон келтириб, қалбида тасдиқламаган мунофиқлар[1] “У зотга имон келтирган ҳолида йўлиқиб”, деган жумладаги саҳобалар қаторига қўшилмайди. 

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга имон келтириб, адашиб муртад бўлган, сўнг яна имонга келган кишилар бўлган эди. Улар ҳам “У зотга имон келтирган ҳолда вафот этган”лиги учун саҳоба дейилади. Бундаги асосий шарт Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳаётликларида имонга келган бўлишидир.

Охирги замон пайғамбарига ишониб, кутиб яшаган, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга пайғамбарлик келишидан аввал кўриб вафот этганлар, у зотни вафот қилганларидан сўнг кўрганлар ҳам “пайғамбарлик келганидан токи вафот этгунларича” деган қайд билан  саҳоба дейилмайди.

Кўриниб турибдики, ўша замонда яшаган кишиларнинг саҳобалигини аниқлаш масаласи жуда ҳам мушкул иш саналади. Шунинг учун ҳам уламолар саҳобаликни аниқлашнинг муайян йўлларини белгилаганлар.

1. Саҳобалигида шак-шубҳа қолмаган даражада танилиб кетиш. Масалан, ҳазрати Абу Бакр, Умар, Усмон, Али розияллоҳу анҳу кабиларнинг саҳобалигига ҳеч ким шубҳа қилмайди.
2. Юқоридагидек шуҳрат топмаган бўлса-да, лекин ислом оламида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг издоши экани ҳақида кенг миқёсда хабарлар тарқашидир. Бунга етмиш минг киши ҳисобсиз жаннатга кириши ҳақидаги хабарда номи зикр қилинган Уккоша ибн Миҳсан мисол қилинган.
3. Саҳобалиги маълум бўлганлар бирор киши ҳақида гапирганида “У саҳобалардан эди” деб гувоҳлик бериши.
4. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг замонида яшаган одам “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан эшитганман” ёки “у зотнинг фалон ишни қилганларини кўрганман” қабилидаги сўзлар билан ҳадис ривоят қилиши. Бу ҳадис матн ва санад жиҳатидан қабўл даражасида бўлса, шу ҳадис ровийси ҳам саҳоба бўлади.
5. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг замонида яшаган одам: “Мен саҳобаман” ёки “Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан фалон ишда бирга эдим” деб, ўзининг саҳобалигига ўзи гувоҳлик бериши. Бунда ҳам мазкур ҳадис ва унинг ровийси муҳаддислар тарафидан зийраклик билан ўрганиб чиқилади, саҳобалигини инкор қиладиган маълумот топилмаса, саҳобалар қаторида саналади.
6. Адолатли тобеъин бирор ҳадис санадида ўзи билан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ораларида бир кишини келтириб, “Шу одам саҳоба эди” деб гувоҳлик берса, унинг гувоҳлиги қабул қилинади.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобалари ана шу тахлит танилади. Бундан ташқари, ислом оламининг забардаст уламолари ва тарихчилари саҳобалар ҳаёти ва фаолиятига бағишланган махсус китоблар ёзган. Масалан, Абу Нуаймнинг “Маърифат ус-саҳоба”, Ибн Ҳажар Асқалонийнинг “Исоба фий тамйиз саҳоба”, Ибн Абдулбаррнинг “Истиоб фий маърифат ил-асҳоб”, Ибн Асийрнинг “Усуд ул-ғоба фий маърифат ис-саҳоба”, Имом Заҳабийнинг “Тажрийд асмо ис-саҳоба” каби машҳур асарлар мавжудки, бугунги кунда ана шу китобларда номлари келтирилган шахслар ҳам саҳобий деб тан олинган. 

Абдулбоқий ТУРСУНОВ,  

“Ҳидоя” ўрта махсус ислом билим юрти ўқитувчиси 

[1] . Уларнинг мунофиқлиги Расулуллоҳ с.а.в.нинг сўзлари ёки саҳобалардан ишончли санадлар ила келган мутавотир ривоятга қараб аниқланади. Бировни мунофиқликда айблашга саҳобалар ўзларича ботинишмаган.

Болалик олами – беғубор. Уларнинг наздида, онаси дунёдаги энг меҳрибон аёл. Отаси эса мислсиз паҳлавон.

Тўнғич фарзандимиз кичик ёшида ажойиб саволлар берарди.

– Дадажон, аждаҳони енга оласизми? – дерди у болаларга хос самимийлик ила.

– Ҳа, болам, уни ёлидан тутиб отиб юборамиз, – деб кўкрак кериб қўярдим.

– Уҳ, динозаврни ҳам енгасизми? – дерди тўлқинланиб.

– Динозавр нима бўлибди, мана бундай қилиб бир тепамиз, учиб кетади, – дердим. У менинг тепкимни еган динозаврнинг учиб бориб бирор тошгами бошқа нарсагами урилиб йиқилганини тасаввур қилиб қиқирлаб куларди.

Мен унга бундай катта гапларни айтар эканман, унинг мени аждаҳо-ю динозавр билан ҳеч қачон юзлаштира олмаслигига ишончим комил эди. Ҳа, мен ўта ростгўй эдим, ахир, йўқ нарсани енгишдан осон иш бор эканми. У бўлса ҳамон савол беришда давом этарди:

– Худони ҳамми?

– Астағфируллоҳ. Худо аждаҳони ҳам, динозаврни ҳам, бизни ҳам яратган. У бизга ҳаммадан меҳрибон... Ҳеч қачон, ҳеч кимга бундай савол бермагин, хўпми? – дердим ваҳимага тушиб.

– Хўп бўлади. Ўзи, Худо жуда катта бўладими, оёқлари билан анави уйни босиб ўтиб кета оладими, – деб тўққиз қаватли уйга ишора қилар эди.

– Унинг қўллари ва оёқлари одамнинг ёки бошқа бирор мавжудотнинг аъзосига ўхшамайди. Унинг қиёфаси қандай эканини фақат Ўзи билади, – дер эдим.

Шу билан гапимиз тугарди-ю, назаримда, бола қандайдир мавҳумот ичида қолгандек бўларди.

Бир оз улғайганидан сўнг Худонинг зотидан фикр юритмаслик мусулмон одоби эканини тушуниб қолди. Аммо, барибир, шайтон инсоннинг ақлига Аллоҳ қандай экан? Борлигининг ибтидоси ва интиҳоси йўқ бўлган зот қанақа экан? деган саволларни солади. Пайғамбаримиз бир ҳадиси шарифларида бундай андишадан қутулмоқни: “Шайтон инсонга “уни ким яратди, буни ким яратди, ерни ким яратди, кўкни ким яратди?” деб васвасага солади. Одам “Ҳаммасини Аллоҳ яратди” деб жавоб бергани заҳоти “Аллоҳни ким яратди?” деб туғёнини кучайтиради. Одам боласи ўша заҳоти “Мен Аллоҳга ва Расулига иймон келтираман” дея Аллоҳга сиғинсин” (Табароний), деб тушунтирганлар.

Улуғларимиз инсон ўз миясига бундай хаёллар келишига қаршилик қила олмаслигини айтаркан, бу каби ўйлар ақлига келгани заҳоти уларни тарк этишга ҳаракат қилиб: “Ё Роббим, мени бундай ўй-хаёллардан Ўзинг асра!” дея дуо этсин, дейдилар.

Муқаддас китобларимизда Аллоҳ таолони бир яратиқ каби тасаввур қилиш куфр экани айтилган. Масалан, “Аллоҳ Арши аълодаги курсига ўтирди” дейилса, ҳеч нарсага ўхшамаган Аллоҳни инсонга ёки бошқа бирор мавжудотга ўхшатиш бўлиб қолар экан. Аллоҳ қандай қилиб азалий дея фикрлаш ҳам Аллоҳ қандай пайдо бўлди? Уни ким яратди? каби саволларнинг туғилишига сабаб бўларкан... Шунинг учун Аллоҳ яратган нарсаларни тафаккур қилиб, Унинг зотини тасаввур қилмаслик керак экан.

Аллоҳ яратган асарларнинг моҳиятини англаш борасида фикр юритиб, Унинг қудратининг буюклигини, санъатининг улуғлигини англамоқ Аллоҳнинг зикридир, дейди олимларимиз. Хусусан, Имом Раббоний ҳазратлари Аллоҳни исмлари ила зикр этаркан, Унинг ҳеч бир нарсага ўхшамаслигини қалбга жо айлаб зикр қилишни тавсия қилган эканлар.

Дамин ЖУМАҚУЛ,

журналист

Ўзбекистон Республикаси ўз мустақиллигини қўлга киритгандан сўнг ҳукуматимиз томонидан миллий ва диний қадриятларимизни қайта тиклаш ҳамда маънавиятимизни юксалтиришга улкан эътибор қаратила бошлади. Хусусан, тарихий обидаларимиз, муқаддас қадамжолар ва буюк алломаларимизнинг мақбараларини қайта тиклаш ва уларни обод қилиш борасида бир қатор самарали ишлар амалга оширилди. Шунингдек миллий байрамларимиз, урф-одатларимиз кенг тарзда нишонланиб, бу ёруғ кунларни кўрмасдан дунёдан ўтган, ўз Ватанининг тинчлиги йўлида жон фидо қилган II-жаҳон уруши қатнашчиларини хотирлаш мақсадида Республикамизда 9 май - Хотира ва қадрлаш куни деб белгиланди.

Пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в.) ўзларининг муборак ҳадиси шарифларида марҳамат қилиб айтдилар: ”Сизлардан вафот топиб кетганларни тириклик чоғида қилган яхши амалларини ёдга олиб туринглар”.

Ҳақиқатан ҳам, ўтганларни хотирлаш савобли ва хайрли амаллардандир. Тарихга бир назар соладиган бўлсак, 1941-1945 йилларда қонхўр фашизмга қаратилган шиддатли жангларда қанчадан-қанча ота-боболаримиз ўз юртининг тинчлиги учун мардларча курашиб, жон фидо қилдилар. Бу ёруғ кунларни кўриш эса кўпларига насиб этмади. Улар тинчлик ва истиқлол неъматига мушарраф бўлиш бахтидан бенасиб ҳолда армон билан, кўзда ёш билан дунёдан ўтдилар.

Ўзининг кўп йиллик кўхна тарихини ҳамда ота-боболарининг шу юрт учун чеккан  жабру-жафоларини  унутмаган халқимиз ҳар йили 9 май - Хотира ва қадрлаш кунини муносиб тарзда кутиб олади. Ўтганларимиз руҳи-покларига Қуръон тиловатлари ва хайрли дуолар қилинади. Барҳаёт бўлганларини эса ҳолларидан хабар олинади, моддий ва маънавий кўмак берилади.

Жорий йил ҳам муҳтарам Президентимиз Ш.Мирзиёевнинг 2017 йил 4 апрелда эълон қилинган “Иккинчи жаҳон уруши қатнашчиларини рағбатлантириш тўғрисида” ги Фармони ҳамда “Хотира ва қадрлаш кунига тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш чора-тадбирлари тўғрисида” ги Қарори том маънода бугунги тинч ва осойишта кунлар учун жон фидо қилган аждодларнинг хотирасини ёд этиш ҳамда юртимиз файзи бўлиб юрган кексаларимизни эъзозлаш каби олийжаноб қадриятларимизнинг давомийлигини таъминлайди десак асло муболаға бўлмайди. Зеро, юрт тинчлиги йўлида ҳалок бўлган ота-боболаримизни хотирлаб, уларни ёдга олиш ҳар биримизнинг муқаддас бурчимиздир.

Аброр АЛИМОВ,

Тошкент шаҳар

“Қатортол” масжиди имом-хатиби

Хотира – муқаддас ва азиз туйғу. Хотирлаш бу ҳар бир инсоннинг яқинларини қадрлаш, бу оламдан ўтиб кетган инсонларни эслаш ва уларнинг хаққига дуо қилишдир. Халқимизда “қадр этган қадр топади”, деган нақл бор. Ҳақиқатдан ҳам, инсон ўзгаларга самимиятда бўлиб, ҳурмат-эҳтиром кўрсатса, ўзи ҳам атрофдагиларнинг шундай муносабатига сазовор бўлади. Ватан равнақи, халқ осойишталиги учун хизмат қилган эл фидойилари эса эзгу амаллари сабаб умрбод кишилар ёдидан ўчмайдилар. Номлари ҳамиша эъзоз билан тилга олиниб, хотиралари мангуликка муҳрланади.

Юртимизда ҳар йили “9 май – Хотира ва қадрлаш куни” муносабати билан ушбу осойишта кунларга етиб келишимизда меҳнатини аямаган, тинч ва осуда ҳаёт учун жонини беришга ҳам тайёр бўлган инсонлар хотирланади, авлодларга ибрат сифатида ёдга олинади. Шу билан бирга, бугунги озод ва фаровон кунларга етиб келишимизда ўз ҳиссаларини қўшган нуроний сиймоларимиз зиёрат қилиниб, уларнинг ўтмиш хотираларидан тингланади.

Хотира нафақат жанг майдонларида қурбон бўлганларни хотирлаш, балки фронт ортида фидокорона меҳнат қилган табаррук ёшдаги оталаримиз ва оналаримизга ҳам чексиз иззат ва эҳтиром кўрсатиш айёмидир. Шунингдек, она Ватанимизнинг тараққиётига муносиб улушлар қўшган барча фахрийларимизни эъзозлаш, қадрлаш байрамидир. 

Республикамиз биринчи Президентининг шундай пурмаъно сўзлари бор: “Хотира нафақат ўтмишни унутмаслик, балки бугунги ҳаётимизнинг қадрига етиш, эртанги кунни тўғри тасаввур этиш, демакдир. Хотира инсонни келажакка очиқ кўз билан қарашга ўргатади. Шу боис, бугунги ёшлар оталаримизнинг юртимиз эрки ва озодлиги, миллатимиз равнақи йўлида чеккан заҳматлари, кўрсатган жасоратларини унутмаслиги даркор. Қадрлаш эса, хонадонларимизга файз–барака бағишлаб, қилаётган эзгу ишларимизга оқ фотиҳа тилаб ўтирган қарияларимизнинг ҳурматини жойига қўйишдир. Зеро, мўътабар отахон ва онахонларимизни ҳаётлигида қадрлаш барчамизнинг муқаддас бурчимиздир”.

Расулуллоҳ соллалоҳу алайҳи ва саллам: “Дунёдан ўтганларнинг яхши сифатларини эсланглар, уларнинг ёмон сифатларини айтишдан сақланинглар” – дейдилар. (Имом Термизий ривояти).

Аввало, марҳум ва марҳумаларнинг яхши сифатлар ва хайрли амаллари эсланса, у жойга барака нозил бўлади. Суфён ибн Уяайна р.а. “Солиҳ кишилар эсланган вақтда Аллоҳ таолонинг раҳмати тушади” – дейди.

Яна марҳум ва марҳумаларнинг яхши сифатлар ва хайрли амаллари эсланса, инсонларда бундай хайрли амаллар қилиш истаги ортади. Инсонда яхшиликка ҳаракат қилишга муҳаббат ҳосил бўлади.

Албатта, марҳумларни эслаш билан уларнинг ҳаққига Аллоҳ таолодан раҳмат ва мағфират сўралади. Фарзанд ва ҳар бир инсон ота – онасини ва бошқа қадрдон марҳумларни доимо яхши сифатлар билан эслаш унинг зимасидаги бурчидир.

Таъкидлаш лозимки, ўтган аждодларимизни ҳамиша хотирлаб, бизларга қолдириб кетган бой маданий–маърифий меросларини ўрганиб, уларни ҳозирги ҳаётимизга татбиқ этишимиз ҳозирги давр талабидир.

Хотираси инсонлар қалбида муқаддас сақланадиган одам, ўлимидан кейин ҳам барҳаёт бўлиб қолиш учун зарур ишни қилиб қўйган одамдир, дейишади. Хотира муқаддас деб шуни айтсалар керак.

Шукрки, она диёримиз дориломон кунларга етиб келди. Осмонимиз мусаффо, ҳуррият ва эрк шабадалари эсмоқда. Хонадонларимизда оналарнинг аллалари, фарзандларнинг шодон кулгуси, кексаларимизнинг дуою тилаклари янграб турибди. Ёшларимизга ўзлари хоҳлаган илмларни ва                касб-ҳунарларни эгаллашларига кенг имкониятлар яратиб берилган.             Инсонга бундан ортиқ яна нима керак?

Энди бизлар устозларимиз, боболаримиз таъкидлаганларидек,          ота-боболардан мерос мана шу табаррук тупроқни кўз қорачиғимиздек асрамоғимиз, тинчлик неъмати ҳеч қачон осонлик билан қўлга киритилмаслигини, унинг ортида қанчадан қанча жасур инсонларнинг заҳмати борлигини унутмаслигимиз, Ватан, халқ манфаатини ҳар нарсадан устун қўйиб, порлоқ келажаги учун астойдил ҳаракат қилишимиз, шу замин ва аждодларимизга муносиб бўлишимиз зарур.      

“Кўкалдош” ўрта махсус ислом билим юрти мудир муовини  А.Ғаниев

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда, жаноб Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай деган эканлар:

“Аллоҳга қасамки, мўмин эмас! Аллоҳга қасамки, мўмин эмас! Аллоҳга қасамки, мўмин эмас! – деганларида, саҳобалар томонидан: “Ким у, эй Аллоҳнинг расули?” – деб сўралди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ёмонлигидан қўшниси омонда бўлмаган кишидир”, - дедилар”.