Улуғ имом ва мужтаҳид олим, кўплаб машҳур асарлар муаллифи Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Жарир Язид ибн Касир ибн Ғолиб ат-Табарий раҳимаҳуллоҳ 224 ҳижрий санада Табаристонда туғилганлар. Ёшлигидан илмга муҳаббат қўйган олим  ўн икки  ёшларида илм талаби билан Миср, Шом, Ироқ диёрларида бўладилар. Сўнг Бағдодда қолиб таълим оладилар, бир қанча талабаларга устозлик қиладилар. Умрларининг охиригача шу ерда истиқомат  қиладилар. У кишининг ёзган машҳур китоблари:

1. Жомеъул баён фи тафсирил Қуръон;
2. Китобут-тарих;
3. Китобул-қироот;
4. Вал-адад ват-танзил;
5. Китоб ихтилофил-уламо;
6. Тарихур-рижал минассаҳобати ваттобеъин.

Имом Табарий раҳимаҳуллоҳ ўз асрининг тенгсиз илм соҳиби эдилар. У киши тафсир, ҳадис, фиқҳ, тарих ва бир қанча илмларнинг билимдони эдилар. Қуръон оятларининг маъноларини дақиқ жойларигача тушунган, Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларини билувчи, унинг саҳиҳ ва заифи, носих ва мансухини  ажратувчи олим эдилар.

Имом Табарий раҳимаҳуллоҳ тафсир илмида “Тафсир илмининг отаси” деган номга сазовор бўлганлар. Худди шунингдек, тарих илмида ҳам ушбу улуғ номга мушарраф бўлганлар.

“Тафсири Табарий” ҳақида

“Тафсири Табарий” китоби тафсир китобларининг ичида энг машҳур китоблардан бўлиб, тафсир илмида мукаммал ёзилган китоблардан биридир. Муҳаммад Ҳусайн аз-Заҳабий раҳимаҳуллоҳ  айтадилар: “Ибн Жарирнинг тафсири тафсир китобларининг энг буюк ва  машҳурларидан ҳисобланади. Ушбу китоб муфассирлар наздида нақлий тафсирларининг биринчиси, аҳамиятга ақлий тафсир манбаларидан биридир”.

“Тафсири Табарий” китобининг дастлабки нусхаси (ўттиз минг варақ) ҳозирги нусхасидан (уч минг варақ) анча катта ва кенг бўлган, сўнгра муаллиф уни қисқартириб, ҳозирги кўринишга келтирганлар.

Имом Табарий раҳимаҳуллоҳнинг Қуръони каримни тафсир қилиш усуллари ҳар жиҳатдан очиқ-равшанлиги билан алоҳида аҳамиятга эга. Ҳар бир оятни тафсир қилишда: “Бу сўз Аллоҳ таоло каломининг таъвилида мана бундай ва бундай”, – дер ва ундан сўнг оятни тафсир қиладилар ва далил сифатида саҳоба ёки тобеъиндан қилинган ривоятларни санади билан келтирадилар.

Имом Нававий раҳимаҳуллоҳ ушбу китобнинг шаъни ҳақида сўз юрита туриб, жумладан, қуйидагиларни айтганлар: “Бу уммат  Имом Табарийнинг тафсиридек тафсир китобини ёзмаганига ишонч ҳосил қилдим!”.

Аллоҳ таоло бизларни ва биздан илгари имон билан ўтганларни мағфират қилсин ва қалбларимизда имон келтирган зотларга нисбатан гина пайдо қилмасин.

Тожиддинов Абдуссомад Абдулбосит ўғли

Канададаги Коллингвуд шаҳри мусулмон ёшлари жамияти Ислом динининг мўътабар манбаси Қуръони каримга бағишланган мамлакат бўйлаб 100 та кўргазма ўтказдилар.

Ушбу кўргазма Канаданинг 65 та шаҳрида бўлиб ўтди. Бундай кўргазмани ўтказишдан мақсад Ислом дини ҳақида одамларга тўғри тушунчаларни беришдан иборатдир.  

Моҳира Зуфарова

тайёрлади.

Muqaddas dinimiz Islomda barchaga birdek xitob qilinib, erkak va ayollarga tenglik ila muomala qilingan. Haq-huquqlarda birini boshqasidan ustun qo‘yilmagan. Shuningek, islom shariati umumiy shaklda aniq maqsadga erishishni ko‘zlagan bo‘lib, u “himoya” deb ataladi. Himoya esa turli jabhalarda, turli shakllarda namoyon bo‘ladi. Xususan, ayollarning sha’ni, ularga taalluqli bo‘lgan barcha narsa islom dini asosida himoya etiladi. Shu sababdan ham Qur’oni karim va sunnati nabaviyda ayollarga oid haq-huquqlar, nozik va daqiq ta’riflar alohida e’tibor bilan keltiriladi, adolat,  latofat va mehr ila bayon qilinadi. Shularni e’tiborga olgan holda, ayolning qiz, rafiqa va ona sifatida umr kechirishi va uning umr bosqichlarida ehtiromi va himoyasini ko‘zda tutgan oyat va hadislarni etiboringizga havola etamiz. 

Islom dini ayollarning sha’nini ko‘tarib, ularning turmush tarzini go‘zallashtirgan. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam ayollarga o‘z erlariga itoat qilishni, erkaklarga esa jufti halollariga mehribonlik qilishni buyurganlar. Qizlarni majburlab erga berish, ularning mollarini yeyishni man qilganlar. Chunki johiliyat davrida ayollar meros ololmas, agar biror kishiga qiz farzand ko‘rganining xabari berilsa, g‘azablanganidan yuzlari qorayib, bo‘zarib ketar edi. Alloh taolo Qur’oni karimda ularning bu holatini bunday bayon qiladi:

وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ  * يَتَوَارَى مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ مَا بُشِّرَ بِهِ أَيُمْسِكُهُ عَلَى هُونٍ أَمْ يَدُسُّهُ فِي التُّرَابِ أَلَا سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ

“Qaysi birlariga qiz (ko‘rgani haqida) xushxabar berilsa, g‘azabi kelib, yuzlari qorayib ketadi. U (qiz)ni kamsitgan holda, olib qolish yoki (tiriklay) tuproqqa qorish (to‘g‘risida o‘y surib), o‘ziga xushxabar berilgan narsaning «yomon»ligidan (oriyat qilib) odamlardan yashirinib oladi. Ogoh bo‘lingizki, ularning bu hukmlari juda yomondir (“Nahl” surasi, 58-59 oyatlar).

Qur’oni karimda “Niso” (Ayollar) nomi bilan alohida sura nozil qilingan bo‘lib, unda meros va ayollarga muomala qilish hukmlari bayon etilgani dinimizda ularning ehtirom qilinganini ko‘rsatib beradi.

Alloh taolo “Niso” surasida bunday marhamat qiladi:

الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيرًا

“Erkaklar xotinlar ustidan (oila boshlig‘i sifatida doimiy) qoim turuvchilardir. Sabab – Alloh ularning ayrimlari (erkaklar)ni ayrimlari (ayollar)dan (ba’zi xususiyatlarda) ortiq qilgani va (erkaklar o‘z oilasiga) o‘z mol-mulklaridan sarf qilib turishlaridir. (Ayollar ichida) solihalari – bu (Allohga va eriga) itoatli, g‘oyibga Alloh saqlaganicha himoyatli (ya’ni, erlarining sirlari, mulklari va obro‘larini saqlovchi)lardir. Xotinlarning itoatsizligidan qo‘rqsangiz, avvalo ularga nasihat qilingiz, so‘ngra (bu ta’sir qilmasa,) ularni o‘rinlarda (aloqasiz) tark etingiz, so‘ngra (bu ham kor qilmasa) ularni (majruh bo‘lmagudek darajada) uringiz. Ammo sizlarga itoat qilsalar, ularga qarshi (boshqacha) yo‘l axtarmangiz. Albatta, Alloh  oliy va ulug‘ zotdir (“Niso” surasi, 34-oyat).

Alloh taolo ushbu oyati karimada soliha ayolning sifatlarini bayon qilib, ortidan itoatsizlik sodir etgan ayolga rahm-shavqat bilan, bosqichma-bosqich qilinishi kerak bo‘lgan muomala uslubi haqida ta’lim bermoqda. Bu uslub – avval chiroyli pand-nasihat, so‘ngra shunda ham itoat qilmasa, o‘rinlarini alohida qilish, bu ham kor qilmasa, qattiqroq chora – ozor bermaydigan darajada ta’zir berishga izn berilishidir. Ushbu ta’lim mehribon va rahmli bo‘lgan Alloh taolo tomonidan ayollarga bo‘lgan izzat-ikrom namunasi desak, adashmagan bo‘lamiz.

Ayollarga bo‘lgan ikromning namunalaridan yana biri shuki, ushbu surada ayollar va erkaklar lafzlarining teng miqdorda keltirilganidir. 

Islom  erkaklarga o‘z ayollari bilan go‘zal muomalada bo‘lishni va bunda ular uchun yaxshilik borligi quyidagicha bayon qiladi:

 وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا

“Ular bilan totuv turmush kechiringiz. Agar ularni yomon ko‘rsalaringiz, (bilib qo‘yingki,) balkim sizlar yomon ko‘rgan narsada Alloh (sizlar uchun) ko‘pgina yaxshilik paydo qilishi mumkin” (“Niso” surasi, 19­ oyat).

Shuningdek, dinimizda ayollar ona sifatida ulug‘lanadi. Islom farzandlarni onalariga chiroyli muomalada bo‘lishga buyurib, bu orqali ayollarni ona sifatida ulug‘laydi. Alloh taolo Qur’oni karimdagi boshqa o‘rinlarga nisbatan ota-onaga yaxshilik qilish borasida kelgan oyatlarni juda ham chiroyli tarzda bayon qilgan. Jumladan, “Isro” surasining 23-oyatida:

“Rabbingiz, Uning O‘zigagina ibodat qilishingizni hamda ota-onaga yaxshilik qilishni amr etdi. (Ey inson!) Agar ularning biri yoki har ikkisi huzuringda keksalik yoshiga yetsalar, ularga «uff!..» dema va ularni jerkima! Ularga (doimo) yoqimli so‘z ayt!” , – deya amr qilingan.

Boshqa surada esa:

“Biz insonga ota-onasini (rozi qilishni) buyurdik. Onasi uni zaiflik ustiga zaiflik bilan (qornida) ko‘tarib yurdi. Uni (ko‘krakdan) ajratish (muddati) ikki yilda (bitar). (Biz insonga buyurdikki) «Sen Menga va ota-onangga shukr qilgin! Qaytishlik Mening huzurimgadir”, – deb buyuriladi (“Luqmon” surasi, 14-oyat).

Qur’oni karimdagi ota-onaga yaxshilik qilish borasida kelgan yana bir oyat quyidagicha marhamat qilinadi:

“Biz insonni ota-onasiga yaxshilik qilishga buyurdik. Onasi uni (qornida) qiynalib ko‘tarib yurgan va uni qiynalib tuqqandir. Unga homiladorlik va uni (sutdan) ajratish (muddati) o‘ttiz oydir. Bas, qachonki, u voyaga yetib, qirq yoshga to‘lganida: «Ey, Rabbim! Menga va ota-onamga in’om etgan ne’matingga shukr qilishga va O‘zing rozi bo‘ladigan solih amalni qilishga meni muvaffaq etgin va men uchun zurriyotimni isloh et! Albatta, men Senga (gunohlarimdan) tavba qildim va, albatta, men musulmonlardandirman», – deydi”(“Ahqof “surasi, 15-oyat).  

Ushbu o‘rinda shuni ta’kidlash lozimki, Allohga osiy bo‘luvchi o‘rinlarda ularga itoat qilinmaydi. Bu haqda bunday marhamat qilinadi:

“Biz insonni ota-onasiga yaxshilik qilishga buyurdik. (Ammo) agar ular sen bilmagan narsalarni (soxta ma’budalarni) Menga sherik qilishingga zo‘rlasalar, u holda ularga itoat etmagin! (Barchangiz) Menga qaytursiz, bas, Men (o‘shanda) sizlarga qilib o‘tgan amallaringiz xabarini berurman”, – deb marhamat qilinadi (“Ankabut” surasi, 8-oyat).

Sunnati nabaviyyada ham onalarga yaxshilik qilishga doir ko‘plab buyruqlar kelgan bo‘lib, ba’zilarini e’tiboringizga havola etamiz.

“Bir kishi Rasululloh sollallohu alayhi vasallam huzurlariga kelib: “Yo Rasululloh, eng chiroyli muomalamga kim haqli?” –  deb so‘radi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Onang”, – dedilar. U kishi: “So‘ng kim?” – dedi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Onang”, – dedilar. U kishi yana: “So‘ng kim?” – dedi. Rasululloh alayhissalom: “Onang”, – dedilar. U kishi: “So‘ng kim?” – dedi.  Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “So‘ng otang”, – dedilar” (Imom Buxoriy rivoyati).

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam uch bora “Onang”, deb aytishlari Islomda onaning sha’ni naqadar ulug‘ va hurmat-ehtiromga loyiq ekaniga dalolat qiladi. Islom shariatidan boshqa hech bir shariatda onaning qadri bunchalik baland qilib belgilanmagan. 

 Talha ibn Muoviya Sulamiy roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Ey Allohning Rasuli! Men Alloh yo‘lida jihod qilishni qasd qildim”, – deb aytdim. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Onang tirikmi?” – dedilar. Men: “Ha”, – dedim. U Zot alayhissalom: “Onangning oyoqlarini o‘zingga lozim tut (doim xizmatida bo‘l), chunki jannat o‘sha yerdadir”, – dedilar (Imom Termiziy rivoyati).     

 Darhaqiqat, islomda ayollar rafiqa sifatida ulug‘lanadi. Bu borada Rasululoh sollallohu alayhi vasallamning “Vidolashuv haji”da sahobiylarga qarata ayollar haqida aytgan vasiyatlarini keltirib o‘tishimiz juda ham o‘rinli bo‘ladi: “Ayollar borasida Allohdan qo‘rqinglar. Chunki sizlar Allohning omonati ila ularni qo‘lga kiritdingiz va Allohning kalimasi bilan ularning farjlarini o‘zlaringizga halol qilib oldingiz” (Buxoriy rivoyati).

Rasululloh alayhissalom boshqa bir hadisda: “Albatta, ayollar erkaklarning yarmi (sherigi, tug‘ishganlari)dir”, – deganlar (Imom Abu Dovud rivoyati).

Ushbu hadisi sharifga binoan, Islom shariati ayollarni har qanday holat va ishlarda erkaklarga  sherik qilgan desak, to‘g‘ri bo‘ladi. Zero, ayol farzandlarni tarbiyalash, borasidagi xizmati oilani mustahkamlash yo‘lida ham erkaklarga hamroh ekanidan dalolatdir. Er-xotin o‘zaro inoq bo‘lgan oiladan sunnati nabaviy ko‘rsatib bergan yo‘lga muvofiq go‘zal xonadon paydo bo‘ladi. Bunday xonadonlar esa jamiyat binosini barpo qilishda muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli ham ayol jamiyatning yarmi deyiladi. Balki, ayol yarmidan ham ko‘proq ulushga ega. Zero, ayol bu – ona, rafiqa, qiz va opa-singildir.

Qolaversa, islomda ayollar qiz sifatida ulug‘lanadi. Nabiy alayhissalom Islomning mohiyatini bayon etib, qizlarning ulug‘ maqom sohibalari ekanini ta’kidlaganlar. Ularning huquqlarini bayon qilib, zimmalaridagi vojiblarni ko‘rsatib berish ila johiliyat davrida urfga aylanib, tarqalib ketgan qabihlik – qizlarni tiriklayin ko‘mish muammosini bartaraf qildilar.  

Oisha roziyallohu anho onamiz aytadi: “Bir ayol o‘zining ikki qizini yetaklab kelib, ular uchun bir narsa so‘radi. Menda bir dona xurmodan boshqa narsa yo‘q edi. So‘ng o‘sha xurmoni ayolga uzatdim. Ayol xurmoni qizlariga bo‘lib berdi, o‘zi esa yemadi. Keyin turib chiqib ketdi. Shundan so‘ng Rasululloh sollallohu alayhi vasallam kelib qoldilar. Men U zotga bo‘lgan voqeani aytib berim. U Zot:  “Kim bu qizlar uchun biror narsadan tashvishlanib qayg‘ursa, (shu ishi) jahannamdan to‘siq bo‘ladi”,  – dedilar” (Imom Termiziy rivoyati).   

Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, ayol go‘yo qalb gavhari. Ayol borki, olam munavvar. Ona – mehribonlik timsoli! Unga yaxshilik qilish esa  dunyoda baxt, oxiratda saodatga erishish sabablaridandir. Shunday ekan, onamizning nurli yuzlariga tabassum ila boqib, mehribonlik va oilaviy mehr-muhabbat asosida hayot kechirish barchamizga nasib etsin!

Jaloliddin Hamroqulov

Toshkent islom instituti

“Tahfizul Qur’on” kafedrasi mudiri

“Novza” jome masjidi imom-xatibi

Муқаддас динимиз Исломда барчага бирдек хитоб қилиниб, эркак ва аёлларга тенглик ила муомала қилинган. Ҳақ-ҳуқуқларда бирини бошқасидан устун қўйилмаган. Шунингек, ислом шариати умумий шаклда аниқ мақсадга эришишни кўзлаган бўлиб, у “ҳимоя” деб аталади. Ҳимоя эса турли жабҳаларда, турли шаклларда намоён бўлади. Хусусан, аёлларнинг шаъни, уларга тааллуқли бўлган барча нарса ислом дини асосида ҳимоя этилади. Шу сабабдан ҳам Қуръони карим ва суннати набавийда аёлларга оид ҳақ-ҳуқуқлар, нозик ва дақиқ таърифлар алоҳида эътибор билан келтирилади, адолат,  латофат ва меҳр ила баён қилинади. Шуларни эътиборга олган ҳолда, аёлнинг қиз, рафиқа ва она сифатида умр кечириши ва унинг умр босқичларида эҳтироми ва ҳимоясини кўзда тутган оят ва ҳадисларни этиборингизга ҳавола этамиз. 

Ислом дини аёлларнинг шаънини кўтариб, уларнинг турмуш тарзини гўзаллаштирган. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам аёлларга ўз эрларига итоат қилишни, эркакларга эса жуфти ҳалолларига меҳрибонлик қилишни буюрганлар. Қизларни мажбурлаб эрга бериш, уларнинг молларини ейишни ман қилганлар. Чунки жоҳилият даврида аёллар мерос ололмас, агар бирор кишига қиз фарзанд кўрганининг хабари берилса, ғазабланганидан юзлари қорайиб, бўзариб кетар эди. Аллоҳ таоло Қуръони каримда уларнинг бу ҳолатини бундай баён қилади:

وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِيمٌ  * يَتَوَارَى مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ مَا بُشِّرَ بِهِ أَيُمْسِكُهُ عَلَى هُونٍ أَمْ يَدُسُّهُ فِي التُّرَابِ أَلَا سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ

“Қайси бирларига қиз (кўргани ҳақида) хушхабар берилса, ғазаби келиб, юзлари қорайиб кетади. У (қиз)ни камситган ҳолда, олиб қолиш ёки (тириклай) тупроққа қориш (тўғрисида ўй суриб), ўзига хушхабар берилган нарсанинг «ёмон»лигидан (орият қилиб) одамлардан яшириниб олади. Огоҳ бўлингизки, уларнинг бу ҳукмлари жуда ёмондир (“Наҳл” сураси, 58-59 оятлар).

Қуръони каримда “Нисо” (Аёллар) номи билан алоҳида сура нозил қилинган бўлиб, унда мерос ва аёлларга муомала қилиш ҳукмлари баён этилгани динимизда уларнинг эҳтиром қилинганини кўрсатиб беради.

Аллоҳ таоло “Нисо” сурасида бундай марҳамат қилади:

الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيًّا كَبِيرًا

“Эркаклар хотинлар устидан (оила бошлиғи сифатида доимий) қоим турувчилардир. Сабаб – Аллоҳ уларнинг айримлари (эркаклар)ни айримлари (аёллар)дан (баъзи хусусиятларда) ортиқ қилгани ва (эркаклар ўз оиласига) ўз мол-мулкларидан сарф қилиб туришларидир. (Аёллар ичида) солиҳалари – бу (Аллоҳга ва эрига) итоатли, ғойибга Аллоҳ сақлаганича ҳимоятли (яъни, эрларининг сирлари, мулклари ва обрўларини сақловчи)лардир. Хотинларнинг итоатсизлигидан қўрқсангиз, аввало уларга насиҳат қилингиз, сўнгра (бу таъсир қилмаса,) уларни ўринларда (алоқасиз) тарк этингиз, сўнгра (бу ҳам кор қилмаса) уларни (мажруҳ бўлмагудек даражада) урингиз. Аммо сизларга итоат қилсалар, уларга қарши (бошқача) йўл ахтармангиз. Албатта, Аллоҳ  олий ва улуғ зотдир (“Нисо” сураси, 34-оят).

Аллоҳ таоло ушбу ояти каримада солиҳа аёлнинг сифатларини баён қилиб, ортидан итоатсизлик содир этган аёлга раҳм-шавқат билан, босқичма-босқич қилиниши керак бўлган муомала услуби ҳақида таълим бермоқда. Бу услуб – аввал чиройли панд-насиҳат, сўнгра шунда ҳам итоат қилмаса, ўринларини алоҳида қилиш, бу ҳам кор қилмаса, қаттиқроқ чора – озор бермайдиган даражада таъзир беришга изн берилишидир. Ушбу таълим меҳрибон ва раҳмли бўлган Аллоҳ таоло томонидан аёлларга бўлган иззат-икром намунаси десак, адашмаган бўламиз.

Аёлларга бўлган икромнинг намуналаридан яна бири шуки, ушбу сурада аёллар ва эркаклар лафзларининг тенг миқдорда келтирилганидир. 

Ислом  эркакларга ўз аёллари билан гўзал муомалада бўлишни ва бунда улар учун яхшилик борлиги қуйидагича баён қилади:

 وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَيَجْعَلَ اللَّهُ فِيهِ خَيْرًا كَثِيرًا

“Улар билан тотув турмуш кечирингиз. Агар уларни ёмон кўрсаларингиз, (билиб қўйингки,) балким сизлар ёмон кўрган нарсада Аллоҳ (сизлар учун) кўпгина яхшилик пайдо қилиши мумкин” (“Нисо” сураси, 19­ оят).

Шунингдек, динимизда аёллар она сифатида улуғланади. Ислом фарзандларни оналарига чиройли муомалада бўлишга буюриб, бу орқали аёлларни она сифатида улуғлайди. Аллоҳ таоло Қуръони каримдаги бошқа ўринларга нисбатан ота-онага яхшилик қилиш борасида келган оятларни жуда ҳам чиройли тарзда баён қилган. Жумладан, “Исро” сурасининг 23-оятида:

“Раббингиз, Унинг Ўзигагина ибодат қилишингизни ҳамда ота-онага яхшилик қилишни амр этди. (Эй инсон!) Агар уларнинг бири ёки ҳар иккиси ҳузурингда кексалик ёшига етсалар, уларга «уфф!..» дема ва уларни жеркима! Уларга (доимо) ёқимли сўз айт!” , – дея амр қилинган.

Бошқа сурада эса:

“Биз инсонга ота-онасини (рози қилишни) буюрдик. Онаси уни заифлик устига заифлик билан (қорнида) кўтариб юрди. Уни (кўкракдан) ажратиш (муддати) икки йилда (битар). (Биз инсонга буюрдикки) «Сен Менга ва ота-онангга шукр қилгин! Қайтишлик Менинг ҳузуримгадир”, – деб буюрилади (“Луқмон” сураси, 14-оят).

Қуръони каримдаги ота-онага яхшилик қилиш борасида келган яна бир оят қуйидагича марҳамат қилинади:

“Биз инсонни ота-онасига яхшилик қилишга буюрдик. Онаси уни (қорнида) қийналиб кўтариб юрган ва уни қийналиб туққандир. Унга ҳомиладорлик ва уни (сутдан) ажратиш (муддати) ўттиз ойдир. Бас, қачонки, у вояга етиб, қирқ ёшга тўлганида: «Эй, Раббим! Менга ва ота-онамга инъом этган неъматингга шукр қилишга ва Ўзинг рози бўладиган солиҳ амални қилишга мени муваффақ этгин ва мен учун зурриётимни ислоҳ эт! Албатта, мен Сенга (гуноҳларимдан) тавба қилдим ва, албатта, мен мусулмонлардандирман», – дейди”(“Аҳқоф “сураси, 15-оят).  

Ушбу ўринда шуни таъкидлаш лозимки, Аллоҳга осий бўлувчи ўринларда уларга итоат қилинмайди. Бу ҳақда бундай марҳамат қилинади:

“Биз инсонни ота-онасига яхшилик қилишга буюрдик. (Аммо) агар улар сен билмаган нарсаларни (сохта маъбудаларни) Менга шерик қилишингга зўрласалар, у ҳолда уларга итоат этмагин! (Барчангиз) Менга қайтурсиз, бас, Мен (ўшанда) сизларга қилиб ўтган амалларингиз хабарини берурман”, – деб марҳамат қилинади (“Анкабут” сураси, 8-оят).

Суннати набавийяда ҳам оналарга яхшилик қилишга доир кўплаб буйруқлар келган бўлиб, баъзиларини эътиборингизга ҳавола этамиз.

“Бир киши Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурларига келиб: “Ё Расулуллоҳ, энг чиройли муомаламга ким ҳақли?” –  деб сўради. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Онанг”, – дедилар. У киши: “Сўнг ким?” – деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Онанг”, – дедилар. У киши яна: “Сўнг ким?” – деди. Расулуллоҳ алайҳиссалом: “Онанг”, – дедилар. У киши: “Сўнг ким?” – деди.  Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Сўнг отанг”, – дедилар” (Имом Бухорий ривояти).

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уч бора “Онанг”, деб айтишлари Исломда онанинг шаъни нақадар улуғ ва ҳурмат-эҳтиромга лойиқ эканига далолат қилади. Ислом шариатидан бошқа ҳеч бир шариатда онанинг қадри бунчалик баланд қилиб белгиланмаган. 

 Талҳа ибн Муовия Суламий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Эй Аллоҳнинг Расули! Мен Аллоҳ йўлида жиҳод қилишни қасд қилдим”, – деб айтдим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Онанг тирикми?” – дедилар. Мен: “Ҳа”, – дедим. У Зот алайҳиссалом: “Онангнинг оёқларини ўзингга лозим тут (доим хизматида бўл), чунки жаннат ўша ердадир”, – дедилар (Имом Термизий ривояти).     

 Дарҳақиқат, исломда аёллар рафиқа сифатида улуғланади. Бу борада Расулулоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг “Видолашув ҳажи”да саҳобийларга қарата аёллар ҳақида айтган васиятларини келтириб ўтишимиз жуда ҳам ўринли бўлади: “Аёллар борасида Аллоҳдан қўрқинглар. Чунки сизлар Аллоҳнинг омонати ила уларни қўлга киритдингиз ва Аллоҳнинг калимаси билан уларнинг фаржларини ўзларингизга ҳалол қилиб олдингиз” (Бухорий ривояти).

Расулуллоҳ алайҳиссалом бошқа бир ҳадисда: “Албатта, аёллар эркакларнинг ярми (шериги, туғишганлари)дир”, – деганлар (Имом Абу Довуд ривояти).

Ушбу ҳадиси шарифга биноан, Ислом шариати аёлларни ҳар қандай ҳолат ва ишларда эркакларга  шерик қилган десак, тўғри бўлади. Зеро, аёл фарзандларни тарбиялаш, борасидаги хизмати оилани мустаҳкамлаш йўлида ҳам эркакларга ҳамроҳ эканидан далолатдир. Эр-хотин ўзаро иноқ бўлган оиладан суннати набавий кўрсатиб берган йўлга мувофиқ гўзал хонадон пайдо бўлади. Бундай хонадонлар эса жамият биносини барпо қилишда муҳим рол ўйнайди. Шу сабабли ҳам аёл жамиятнинг ярми дейилади. Балки, аёл ярмидан ҳам кўпроқ улушга эга. Зеро, аёл бу – она, рафиқа, қиз ва опа-сингилдир.

Қолаверса, исломда аёллар қиз сифатида улуғланади. Набий алайҳиссалом Исломнинг моҳиятини баён этиб, қизларнинг улуғ мақом соҳибалари эканини таъкидлаганлар. Уларнинг ҳуқуқларини баён қилиб, зиммаларидаги вожибларни кўрсатиб бериш ила жоҳилият даврида урфга айланиб, тарқалиб кетган қабиҳлик – қизларни тириклайин кўмиш муаммосини бартараф қилдилар.  

Оиша розияллоҳу анҳо онамиз айтади: “Бир аёл ўзининг икки қизини етаклаб келиб, улар учун бир нарса сўради. Менда бир дона хурмодан бошқа нарса йўқ эди. Сўнг ўша хурмони аёлга узатдим. Аёл хурмони қизларига бўлиб берди, ўзи эса емади. Кейин туриб чиқиб кетди. Шундан сўнг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам келиб қолдилар. Мен У зотга бўлган воқеани айтиб берим. У Зот:  “Ким бу қизлар учун бирор нарсадан ташвишланиб қайғурса, (шу иши) жаҳаннамдан тўсиқ бўлади”,  – дедилар” (Имом Термизий ривояти).   

Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, аёл гўё қалб гавҳари. Аёл борки, олам мунаввар. Она – меҳрибонлик тимсоли! Унга яхшилик қилиш эса  дунёда бахт, охиратда саодатга эришиш сабабларидандир. Шундай экан, онамизнинг нурли юзларига табассум ила боқиб, меҳрибонлик ва оилавий меҳр-муҳаббат асосида ҳаёт кечириш барчамизга насиб этсин!

Жалолиддин Ҳамроқулов

Тошкент ислом институти

“Таҳфизул Қуръон” кафедраси мудири

“Новза” жоме масжиди имом-хатиби

Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳунинг қушга қараб: “Кошки эди эй қуш, мен сендек қуш бўлганимда, инсон бўлиб яратилмаганимда”,- деган муборак сўзлари ривоят қилинган.

Абу Зарр ал-Ғифорий розияллоҳу анҳу  «кесиб ташланадиган дарахт мисоли бўлишни хушлайман»,- дер эканлар. Таҳовий ҳазратлари ҳам худди шунга ўхшаш гапни айтганлар.

Усмон розияллоҳу анҳу «ўлгандан сўнг қайта тирилтирилмасликни хоҳлайман», деган эканлар.

Оиша розияллоҳу анҳо: «мутлоқ эсдан чиқариб юбориладиган киши бўлишни хоҳлардим»,- деган эканлар.

Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу Қуръондан бир оят эшитсалар, қўрқинчдан беҳуш бўлиб йиқиларканлар. Инсонлар у кишининг касаллигида бир неча кун зиёрат қиларканлар. Бир куни Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу ердан бир сомонни олиб: “Қани эди сомон бўлсам, зикр қилинадиган нарса бўлмасам эди. Қани эди мен унутиб юбориладиган нарса бўлсам эди. Кошки эди мени онам туғмаганида эди”,- дедилар.  Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳунинг юзларида кўп йиғлайверганларидан иккита қора чизиқ пайдо бўлиб қолган экан. Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу айтган эканлар: “Ким Аллоҳдан қўрқса, Аллоҳнинг ғазабидан кўз юммайди. Яна ким Аллоҳдан қўрқса, хоҳлаган нарсасини қилмайди. Агар қиёмат куни бўлмаганда одамлар бузилиб хоҳлаган ишини қилиб кетган бўлар эди”. Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу Аллоҳ таолонинг “Изаш шамсу куввирот”дан то “Ва изас суҳуфу нуширот”(Таквир сураси 1-10оятлар)ини ўқиганларида хушидан кетиб йиқилдилар. Бир куни Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу бир кишининг ҳовлиси олдидан ўтиб кетаётганларида, у кишининг намозда Тур сурасини ўқиётганларини эшитиб қолиб тўхтадилар. У киши Аллоҳ таолонинг: “Инна азаба Роббика лавақиъ. Ма лаҳу мин дафиъ”(Тур сураси 7-8 оятлар)ига келганида эшакларидан тушдилар ва деворга суяниб, анча вақт ўзларига келиб олгунча, туриб қолдилар. Кейин уйларига қайтдилар ва бир ой касал бўлиб ётиб қолдилар. Кишилар у кишининг зиёратига келдилар. Лекин улар у кишининг касали сабабини нимадан эканлигини билмадилар.

Али каррамаллоҳу важхаҳу бир куни бомдод намозининг саломини берганларидан сўнг, у кишига бир машаққат, қийинчилик етди. У киши қўлларини тепага ва пастга қаратиб сўзладилар: Мен  Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаламнинг саҳобаларини кўрганман. Мен уларга ўхшаш бу кунда уларга ўхшаган бирор-бир нарсани кўрмадим. Улар ҳорғин, ранглари сарғайган, кўзлари орасида чанг, ғуборли ҳолда эдилар. Дарҳақиқат, улар Аллоҳга сажда ва қиём қилган ҳолда Аллоҳнинг каломини тиловат қилиб кеч қилардилар. Улар пешоналари ва қадамлари ораларида бориб келардилар. Агар тонг оттирсалар, яна Аллоҳни зикр қилардилар. Улар ҳудди шамолда дарахт тебрангани каби тебранардилар. Кўзлари ёш билан тўларди. Ҳатто кийимлари ҳўл бўлиб кетарди. Аллоҳга қасамки, мен бугун ғафлат билан кеч қиладиган бир қавмга ўхшаб қолдим, деб туриб кетдилар. Ибн Мулжам алайҳил-лаъна Ҳазрати Али розияллоҳу анҳуни ўлдиргунча, у кишини кулганини ҳеч ким кўрмаган. Жаннат башорати берилган Расулуллоҳнинг энг яқин саҳобалари бўлган зотлар кулмаган бўлса, биздай нотавон кишилар кулиши мумкинми? Бизлар аслида хорғин, рангларимиз сарғайган, кўзларимиз орасида чанг, ғубор бўлиб ибодат амалида ҳаммадан устун турмоғимиз керак.

Имрон ибн Ҳусайн айтадилар: “Мен шамолли кунда шамоллар тўзғитиб юборадиган қум бўлсайдим”.

Абу Убайда ибн Жарроҳ розияллоҳу анҳу айтадилар: “Қани эди, мен бир қўй бўлсам, аҳлим мени сўйиб гўштимни  шўрва қилиб еб юборишса”.

Али ибн Ҳусайн розияллоҳу анҳу агар таҳорат қилсалар ранглари сарғайиб кетарди. У кишидан унинг аҳли: “Нимага сизга таҳорат вақтида бундай ҳолат етади ?”- деб сўради. Сизлар биласизларми? Кимнинг олдида туришлигимни хоҳлаётганлигимни, деб жавоб берган эканлар.

Мусо ибн Масъуд айтади: биз агар Саврийнинг олдида ўтирадиган бўлсак, у кишининг қўрқинчи ва жазбасидан худди олов атрофимизни ўрагандай ва куйдираётгандек бўларди. Ўзи ҳис қилган нарсани бошқаларда кўрсата олиш осон. Лекин, ўзи кўрмаган ва ишонмаган ва ҳис қилмаган нарсани бировларга айтиш, айни нодонликдир. Маърузачи шошилмасдан, аввал ўзини баҳраманд этиши,  айтадиган нарсаси  қозонда овқати пишган киши мисоли бошқаларга ҳам улашишидек бўлади. Кўплар мана шу жойда адашишади. Ўзи кўтара олмаган юкни бошқа бир заиф одамга кўтаринг, нима кучингиз етмаяпдими деган сўзга ўхшаш бўлади. Айниқса, бу каби ишларда китоблардан тўлиқ маълумотга эга бўламиз, иншааллоҳ. Мисол қилиб Ҳазрати Ҳизр алайҳиссалом Мусои калимуллоҳ бўлган улуғ пайғамбарга қарата сўзлади: “Эй Мусо, сен илмни одамларга гапириш учунмас, балки, амал қилиш учун ўрган”,- деганлар. Бу гапларни яхши тушуниш керак. Кўпгина кишилар юқорида айтганимиздек, ўзлари ғафлат ботқоғида юриб бошқаларни ғафлат уйқусидан уйғотмоқчи бўлади. Қаранг! Эътибор беринг! Тушунинг, фаҳмланг, бу кишиларнинг сўзларини. Уларнинг сўзлари кам, амаллари эса денгиз томчиларидан кўпдир. Суфён ас-Саврийда ўзи ҳис қилган нарсани бошқаларда ҳам кўрсата олиш ҳолатлари бор бўлган. Кўп ҳолларда ўзини олим санайдиган баъзи бир инсонлар булбулдай олди- орқасига қарамасдан ҳар бир гапига исбот тариқасида далиллар келтириб ташлашади. Ваҳоланки уларнинг бу ҳолатини кўпгина мутааххир уламоларимиз кариҳ кўришган. Яхши бир олим бўлсангиз, мутақаддим олимларга ўхшаб бир оят билан ўз таъсирингизни ўтказинг. Агар билсангиз бир оятнинг олтмиш минг маъноси борлиги тўғрисида кўпгина уламоларимиз келтириб ўтишган. Бизлар улардан илмга амал қилишни ўрганайлик, гапиришга шошилмайлик. Сўзимиздан амалимиз кўп бўлсин. Оят ва ҳадисларни ўз жойи ва мақомида ишлатишни улардан ўрганайлик. Билсангиз, агар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам Аллоҳ бирор-бир нарсани билдирмаса бир оғиз ҳам гапирмаганлар. Мисол қилиб: “Вала йантиқу анил ҳава илла ваҳйуй йувҳа” -“Ҳаводан гапирмади фақатгина ўзига ваҳий қилинган нарсадан сўзлади”.

Бир куни Музорулқори: “Ҳаза китабуна йантиқу алайкум билҳаққи” -“Бизнинг китобимиз сизларга ҳақ билан сўзлайди”(Жосия сураси, 29 оят)ини ўқиганда Абдулвоҳид ибн Зайд йиғлади ва ҳушидан кетди. Ҳушига келганида, айтди: “Иззатингга қасамки, кучим етганича абадий сенга исён қилмайман. Менга тавфиқинг ила тоатингга ёрдам бер”,- деди. Бу оятлардан таъсирланиш аслида бутун мусулмон кишиларда пайдо бўлиши керак. Бу ҳолат бизларда мавжуд бўлмаганда афсусланишимиз керак.

Мисвар ибн Миҳрима деган киши хавфининг қаттиқлигидан Қуръондан бир нарсани эшитишга қуввати йўқ эди. У кишининг ҳузурида Қуръондан бир оят ва ҳарф қироат қилинса, қаттиқ қичқириб, бир неча кун ҳушидан кетарди. Хасъам қабиласидан бир киши у кишининг ёнига келиб, Марям сурасининг 85-86 оятлардаги “Йавма наҳшурул муттақийна илар-роҳмани вафдан. Ва насувқул мужримийна ила жаҳаннама вирдан” - “У кунда муттақинларни Раҳмоннинг ҳузурига тўда-тўда қилиб ҳайдаб борамиз. Ва мужримларни олов ичадиган жойга қувиб борамиз”. Шунда у киши айтдики: “мен мужримларданман муттақинларданмасман”,- деди. “Эй қори, қайтар менга ўша сўзни”,- деди. Иккинчи маротаба унга қайтарди, бас ҳушидан кетди ва охиратга рихлат қилди. Бир олимдан мавъиза қилишини илтимос қилишди. У қавм мавъизага бепорволик қилишди. Кейин олим қандилга қараб оҳисталик билан Аллоҳнинг муҳаббати ҳақида сўзлай бошлади. У қандил сувдек эриб ерга тушди. Яна бир марта шу ҳолат кузатилганда, осмондаги қушга сўзлай кетди. У қуш воизнинг олдига келиб қўнди ва бошларини қимирлатиб-қимирлатиб ҳушидан кетиб питирлаб-питирлаб ўлиб қолди. Аллоҳнинг ошиқлари ўз ошиқларига сўйлайди, унга тайёр қалб керак бўлади. Шундай қалб эгалари ўзларининг Аллоҳга бўлган муҳаббатларини у зотлар мисоли катта майдон - дунё ҳаётида синаб кўрсин. Агар у ҳосил бўлмаса, ўзини унга тайёрласин ёки ҳеч бўлмаса, бу дунёда Ҳазрати Алидек ўлгунга қадар кулмасликка куч ғайрат йиғсин. Ҳар бир келтирилган нарсаларни ёдингизда тутинг ва амалини ҳар куни ўзингизда синаб кўринг. Шояд охирги умримиз шу билан тамом топса.

Йиғлоқи Яҳёнинг хузурида “Агар кўрсанг ўз Роббиларининг ҳузурида тўхтатилганини” (Анъом 30 оят) ўқилганда қаттиқ қичқириб юборди ва тўрт ой касал бўлиб қолди. У кишини Басра атрофидан кўришга келадиган бўлиб қолишди. Қаранг! Улар ўз қалбларини шундай ҳолатга тарбиялаб борганлар. Қалблари оғриқли гапларни эшитса, жигарлари эзилиб кетадиган даражага етиб келган. Қуръони каримнинг қанча жойларида ҳатто жонингизни ҳам суғуриб оладиган даражадаги сўзлар тўлиб тошган. Аллоҳ огоҳлантирмоқда, эслатма бермоқда, тушунтирмоқда, “ақли ҳушингларни йиғинглар” демоқда. Билингларки! Неъматлар қанча кўп бўлса, шунча жавоби ҳам кўп бўлади. Бунга мисол: Оиша онамиз олдиларида бор йўғи икки таом бўлганда қаттиқ маюсланиб, Расулулллоҳнинг қоринлари бир умр тўймасдан ўтдилар. Неъматнинг кўплиги яхшилик аломати эмас, деган маънодаги сўзни айтганлар. Пайғамбарлар, саҳобалар, тобеъинлар, тобаъ-тобеъинлар ва барча Расулуллоҳ йўлларини маҳкам ушлаган олимлар биронтаси қоринлари тўймасдан кунларини ўтказган ва шу сабабли улуғ мартабаларни босиб ўтишган. Биз оддий рўзайи рамазонда рўза тутамизу, қорнимиз қаппайиб чиқамиз. Қайтага рўзадан олдин вазнимиз ундан анча кам бўлади. Нимага, чунки биз рўзада тушдаги овқатимизни кечки ифторликда ортиғи билан еб тўлдирамиз, яна камини саҳаргача тўлдирамиз. Қарабсизки, очиқиб қоламан деган қўрқув сизга ўз меъёридан ҳам кўп овқатни истеъмол қилишга ундайди. Бир киши мусулмон бўлганида, Расулуллоҳга ҳабар берилди. У киши олдин меъёридан кўп овқат истеъмол қиларди. Ҳозир қорни тўймасдан тўхтатаяпди, деб хабар беришганда, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Мусулмон киши бир қорин билан, кофир инсон етти қорин билан таомланади”,- деганлар. Сиз агарчи мусулмон бўлсангизда, лекин кофирларнинг сифати сизда топилса, нима бўлади буни ҳам ўйлаб кўриш керак.

Молик ибн Динор айтади: мен Байтуллоҳни тавоф қилаётган эдим, ёнимда Каъбапўшнинг астарига осилиб олиб, ибодат қилаётган бир кичкина чўри қизчани кўрдим. У айтарди: “Ё Роббим, қанчадан-қанча шаҳватлар бор улар ўз ўрнига кетдию лекин, унинг машаққатлари қолди (унинг ҳисоблари қолди). Бу ерда катта ҳикмат яширинган. Оддийгина бир чўри қиз катта маъноларни келтирадиган ва инсоннинг танасини ғафлатдан уйғотадиган сўзни айтди, - Ё Роббим, Сенинг учун одоб ва уқубат ҳам бор. Агар одоб ҳам уқубат ҳам бўлмаса, дўзах ҳам бўладими?” - деб йиғлади. Шу туришида то бомдоднинг қуёши чиққунича дуо қилиб турди. Шунда Молик ибн Динор мен ўша ҳолатни кўрганимда қўлимни бошимга қўйиб кичқириб дедимки: “Эй Молик, онанг сени йўқотсин. Сен шунча маълумотларга эга бўла туриб, илмларнинг асл мағзини шу қиз орқали тушундинг, билдинг”.

Бу келтирилган маълумотларни бутун танангизга сайр қилдиринг. Танангиз яйраб, иймон ҳаловатини топганингизда, улуғлардек яшаш мақсади сизда пайдо бўлса, уларнинг ҳақларига дуойи хайр қиларсиз. Аллоҳим, бу маълумотларни барча кишилар учун фойдали қилгин.

Аллоҳумма солли ва саллим ва барик ала набиййина Муҳаммад.

Тошкент ислом институти “Ижтимоий фанлар”

кафедраси кабинет мудири

Ўрол Назар Мустофо тайёрлади