Барчамизга маълумки, фарзанд инсон ҳаётининг мазмуни, насл-насабини давом эттирувчиси, оиланинг мустаҳкам занжиридир. Яхши, солиҳ ва баркамол фарзанд ота-онанинг бахт-иқболи, икки дунё саодатига етиштирувчи дилбанди. Фарзандлар «Жаннат райҳонлари» деб тавсифланиши бежиз эмас. Аммо у одобли, яхши фазилатлар соҳиби бўлгандагина ота-онасига раҳмат ва бахт-хурсандчилик келтиради. Оила қуриш ва солиҳ фарзандлар кўришни орзу қилмаган инсон бўлмаса керак.

Дарҳақиқат, фарзандларимизнинг яхши, одобли, меҳнатсевар, соғлом ва ҳар томонлама салоҳиятли бўлиб ўсиши кўп жиҳатдан онасига боғлиқ бўлади. Шунинг учун динимиз кўрсатмаларида бўлғуси келинни танлашга алоҳида эътибор қилинади. Келажакда туғилажак фарзандларга муносиб она танлаш ҳақида фарзанд ҳали туғилмасидан қайғурилади. Онамиз Оиша (розияллоҳу анҳо)дан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Фарзандларингизга муносиб онани ихтиёр қилинглар», — деганлар.

Урф-одат ва қадриятларимизда келин танлашда унинг солиҳа, диндор, яхши хулқли бўлиши асосий мезон саналади. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Аёл тўрт нарсаси: моли, ҳасаби, жамоли ва дини учун никоҳланади. Бас, сен диндорини танла, омон бўлгур», деганлар (Имом Бухорий, Муслим, Абу Довуд, Термизий, Насаий ривояти).

Келин танлашда ва унинг келажакда она бўлиши, туғишга лаёқатли, соғлом бўлишига эътибор бериш лозим. Чунки уйланишдан асосий мақсад инсон наслни давом эттиришдир. Инсониятнинг кўпайиши, наслининг бардавомлиги қиёматгача давом этадиган илоҳий ирода ва муҳим жараёндир. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Никоҳланинглар, кўпаясизлар, мен қиёмат куни ўтган умматларга нисбатан умматимнинг кўплиги билан фахрланаман», деб марҳамат қилганлар.

Маъқал ибн Ясор розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда келишича, бир киши Пайғамбар (алайҳиссалом) ҳузурларига келиб: «Эй Аллоҳнинг Расули, бир жа¬молли ва ҳасабли аёл топдим, аммо у туғмас экан, шунга уйланаверайми?» деди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Йўқ», дедилар. Ўша киши у зот олдилари¬га яна келди. Яна қайтардилар. Учинчи марта келганида: «Эрига муҳаббат қиладиган ва кўп туғадиган аёлга уйланинглар, мен бошқа умматларга сизларнинг кўплигингизни кўз-кўз қилувчиман», дедилар (Абу Довуд, Насоий, Ҳоким). Бироқ ота-онанинг вазифаси фарзандини дунёга келтиришдангина иборат деган фикрга бориш ҳам тўғри эмас. Улар ўз фарзандларини ақлли, эс-ҳушли, жисмонан соғлом, диёнатли, эътиқодли, жамият ва миллатга фойдаси тегадиган инсонлар қилиб тарбиялаш ҳақида қайғуришлари керак.

Фарзанд ато этиш Аллоҳ таолонинг ихтиёрида бўлгани учун ҳатто пайғамбарларга ҳам бир жинсда ёки бир хил миқдорда фарзандлар берилмаган. Масалан: Лут[1] ва Шуайб[2] алайҳимуссаломларга фақат қиз фарзандлар, Иброҳим (алайҳиссалом)га фақат ўғил фарзандлар, Муҳаммад (алайҳиссалом)га ҳам қиз, ҳам ўғил фарзандлар берган. Яҳё ва Исо (алайҳиссалом)га фарзандсиз бўлишини ирода этган.

Бу илоҳий тақсимот бандаларининг синови учундир. Бинобарин, бандасидан неъматга шукр ва мусибатга сабр матлубдир.

Ибн Касир (раҳматуллоҳи алайҳ) айтадилар: «Аллоҳ таоло инсонни тўрт қисмдан иборат қилиб яратди: баъзилари фақат қиз фарзанд кўради: баъзилари фақат ўғил кўради: бошқалари ундан ҳам бундан ҳам баҳраманд бўлади: баъзилари умуман фарзанд кўрмайди».

Донишмандлар бола тарбиясига у ҳали ҳомила ҳолида эканидаёқ киришишни маслаҳат беришади. Бунга қандай эришиш мумкин? Бўлажак онанинг емиши ҳалол, пок бўлиши, у ҳамиша тоза, покиза юриши, кўпроқ Қуръон ўқиши, дуо ва зикрни мунтазам айтиб туришининг туғилажак фарзанднинг келгусида яхши тарбияли, одобли, эътиқодли, чин инсон бўлиб камолга етишишда фойдаси бор. Ҳатто замонавий тиббиёт ҳам она ҳомиладорлик чоғида кўпроқ қандай кайфиятда бўлса, буларнинг ҳаммаси болага ҳам кўчишини исботлаган. Масалан, ҳомиладорлик чоғида кўп асабийлашган, бошига бирор ғам, мусибат тушган аёлларнинг фарзандлари инжиқ, серзарда, йиғлоқи бўлиб туғилиши кўп марта кузатилган.

Муҳаммад ибн Муҳаммад Жомий айтади: «Ҳар бир ота-онанинг фарзанд олдида бурчи бор. Чунончи, ҳар бир ота ўз фарзанди номусли аёлдан туғилишига ҳаракат қилсин, токи туғилганидан кейин одамлар фарзандга турли таъналар қилиб юрмасин. Болага яхши ва чиройли исм қўйсин. Унга илму маърифат ўргатсин. Ота-она фарзандини ҳамиша ҳалол овқат билан боқсин. Ҳаром йўлда топилган таом болага ёмон таъсир кўрсатади ва уни ҳаромхўрликка ўргатади. Бунинг учун ота-онанинг ўзи, аввало, ҳалол овқат ейиши керак. Шундагина пуштидан бўлан бола ҳалол ва покиза бўлиб туғилади. Она ҳомиладорлик пайтида ҳаром ва нораво овқатлардан, ношаръий ишлардан тийилиши керак».

Тарбия ҳақида Имом Ғаззолийнинг «Иҳёу улумуддин» китобида шундай дейилади: «Бола ота-она қўлида бир омонатдир. Қалби турли нақш ва расмлардан пок, нима нақш солинса, қабул қилади, нимага мойил қилинса, мойил бўлаверади. Агар яхшиликка ундалса ва ўргатилса, унинг устида ўсаверади, дунё ва охиратда бахтли бўлади, ота-онаси ҳамда одоб ва таълим-тарбия берганлар барчаси савобига шерик бўлишади. Агар ёмонликка ундалса ва ҳайвон каби бўш қўйилса, ёмонликка йўлиқади, ҳалок бўлади ва унга қараб турган киши гуноҳкор бўлади».

Шунингдек, ҳар бир фарзандга ота-онага яхшилик қилиш одобини ўргатишимиз даркор. Ота-онадан олдинга ўтиб юрмаслик, улардан юқорига чиқиб ўтирмаслик, насиҳатларидан аччиқланмаслик, улардан олдин таомга қўл чўзмаслик, ухлаганида юқорида ётмаслик ва буюрганини бажариш кабилар ота-онага яхшилик қилиш одобига киради. Аллоҳ таоло Қуръони каримда шундай марҳамат қилган: «Раббингиз Унинг Ўзигагина ибодат қилишингизни ҳамда ота-онага яхшилик қилишни амр этди. (Эй инсон!) Агар уларнинг бири ёки ҳар иккиси ҳузурингда кексалик ёшига етсалар, уларга «уф!..» дема ва уларни жеркима! Уларга (доимо) ёқимли сўз айт! Уларга, меҳрибонлик билан, хорлик қанотини паст тут ва (дуода) айт: «Эй Раббим! Мени (улар) гўдаклик чоғимда тарбиялаганларидек, Сен ҳам уларга раҳм қилгин!» (Исро, 23–24).

Ақиқа: Ҳар бир диннинг ўзига хос маросим ва тантаналари мавжуд. Шариатимизда «Ақиқа» шундай маросимлардан биридир. Салмон ибн Омир аз-Зоббий розияллоҳу анҳудан келтирилган ривоятда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Чақалоқ ила ақиқа бордир. Бас, унинг учун қурбонлик қилинг ва ундаги нопокликни кетказинг», дедилар»[3].

Аввало «ақиқа» нима ва у қандай маросим экани тўғрисида тўхталиб ўтсак. «Ақиқа» – бу гўдак туғилганида шукронаси учун сўйиладиган ҳайвон (одатда қўй)га айтилади. Ақиқанинг ҳукми шуки, уни адо этишга қодир кишилар учун аксар уламолар суннати муаккада деганлар. Бу хусусида пайғамбаримиз Муҳаммад (алайҳиссалом)дан қуйидаги ҳадиси шариф ворид бўлган: «Ҳар бир янги туғилган бола таваллуди муносабати билан етти кунлигида сочи олиниб, исм қўйилиб, ўтказиладиган ақиқа маросими билан гаров қилингандир». Бу ҳадиси шариф шарҳида айтилишича, туғилган ўғил боланинг сочини олиш мустахаб амал бўлиб, лекин қиз боланинг сочи олинмаса ҳам жоиз.

Ақиқанинг ҳикматларидан бири шуки, инсон боласининг ёруғ дунёга келиши Аллоҳ ато этган энг улуғ ҳодисадир. Фарзандини туғаётган онанинг соғ-саломат қолиши ва яна фарзандни соғ-саломат дунёга келтириб, яна уни ўз ҳифзи-ҳимоясига олишини сўраб, Аллоҳ таолога ҳавола қилинади.

Ақиқа маросимида сўйиладиган жонлиқнинг шартлари қурбонлик қилинадиган ҳайвонларнинг шартларига ўхшайди. Қурбонликка нима сўйиш жоиз бўлмаса, ақиқада ҳам ана шу нарса жоиз эмас. Ақиқада пиширилган таомни истеъмол қилиш қурбонликники каби таомни бошқаларга едириш, садақа ва ҳадя қилишдан ташқари, соҳиби эҳсон бир қисмини оиласига олиб қўйиши жоиздир. Пайғамбаримиз Муҳаммад (алайҳиссалом) набиралари Ҳасан ва Ҳусайнларга ақиқа қилиб берганлар. Шунинг учун ҳам ақиқа қилиш мусулмонларга суннат бўлиб қолди. Шунингдек, ақиқа кунида туғилган болага чиройли, маъноли исм қўйиш, сочини олиш ва сочи миқдорида пул садақа қилиш ҳам мустаҳаб амаллардан ҳисобланади.

Самура розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. «Набий (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Ҳар бир чақалоқ ақиқаси билан гаровлидир. Унинг учун еттинчи куни сўйилур, сочи олинур ва исм қўйилур», — дедилар». Имом Байҳақий ривоят қилган яна бир ҳадиси шарифда Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Ақиқа еттинчи, ўн тўртинчи ва йигирма биринчи куни сўйилур», — деганлар. Шу ҳадисга мувофиқ ақиқани бола туғилгандан сўнг 7 кунда, имконият бўлмаса 14 ёки 21 кунлигида қилинади. Агар шу муддат ичида ҳам имконият топилмаса, бошқа хоҳлаган вақтда қилса ҳам бўлаверади. Агарда туғилган фарзанд етти кундан олдин вафот этса, ақиқа қилинмайди[4].

Мусулмон оилада янги туғилган фарзанд учун ақиқа қилиш ҳақида келган ҳужжат ва далилларни атрофлича ўрганган уламолар бу ишни салафи солиҳларимизнинг барчалари қилганларини таъкидлайдилар. Албатта, бир фарзанд дунёга келиши катта бир ҳодиса. Фақат доимий такрорланиб тургани учун унча аҳамият берлмайди, холос. Она қорнидан гўдакнинг эсон-омон ёруғ дунёга келиши, онаси ҳам соғ қолиши оддий ҳолат эмас. Мусулмонлар орасига янги бир аъзонинг қўшилиши, онасининг соғ қолиши шарафига Аллоҳ таолога ҳар қанча шукр қилинса, ҳар қанча хайр-садақа қилинса, шунча оз. Баъзи ҳолатларда одамлар бу муносабат ила ҳаддан ошиб, дабдабага йўл қўймасликлари учун ёки аксинча ҳолат бўлмаслиги учун шариатда ақиқада нима қилиниши ва унинг қай миқдорда бўлишини ҳам кўрсатиб қўйилган. Дастлаб Набий (алайҳиссалом): «Ўғил болага иккита, қиз болага бир қўй», дедилар». Сўнгра озгина фурсатдан кейин бир гуруҳ мусулмонлар келиб ўғил болага иккитадан қўй сўйиш оғирлик қилганидан шикоят қилганлар. Шундан кейин Расул (алайҳиссалом): «Шу бугундан бошлаб ўғил болага ҳам, қиз болага ҳам биттадан қўй сўйилади», — деб эълон қилганликлари саҳиҳ ҳадисларда баён қилинган.

Баъзи олимлар боланинг соғ-саломат бўлиши, синди-чиқдиларга йўлиқмаслиги ҳақида яхши ният қилган ҳолда унинг учун ақиқага сўйилган ҳайвоннинг суяги синдирилмаса яхши бўлади, деганлар. Ақиқага сўйилган ҳайвоннинг гўшти фақир-мискинларга тарқатиб берилса, мақсадга мувофиқ бўлади. Шунингдек, шу гўштдан қўни-қўшни ва дояга ҳам берилса, бўлади.

Ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Набий (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Ҳасан ва Ҳусайн (розияллоҳу анҳумо)ларга биттадан қўчқор сўйиб ақиқа қилдилар». Сунан эгалари ривоят қилган. Термизий лафзида: «Набий (алайҳиссалом) Ҳасанга бир қўй сўйиб ақиқа қилдилар ва: «Эй Фотима, унинг сочини олиб, сочи вазнида кумуш садақа қилгин», дедилар. Бас, тортсак, унинг вазни бир дирҳам ёки дирҳамнинг баъзисича чиқди», — дейилган[5].

Абу Бурайда розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. «Жоҳилият вақтида бирортамиз ўғил кўрса, қўй сўйиб унинг қонини боланинг бошига суртар эди. Аллоҳ Исломни келтирганида эса, қўй сўядиган, сочини олдирадиган ва бошига заъфарон суртадиган бўлдик»[6].

^[1] Лут (алайҳиссалом) Иброҳим (алайҳиссалом)нинг биродари – Ҳороннинг ўғли эди. Лут яшаган минтақа серҳосил, унумли ер бўлганидан у ерга атрофдан бегона одамлар кўчиб кела бошлаган. Уларни келтирмаслик учун шайтон келганларни қийноққа солишга, фаҳш ишларни қилишга ундайди. Улар дастлаб бегона, ёт кишиларга нисбатан шундай ишларни қилганлар. Кейинчалик бу қилиқ ўзларининг ораларида ҳам кенг тарқалгач, улар Аллоҳнинг ғазабига учраб, осмондан устиларига тош ёғилиб барчаси ҳалок бўлган. Лут (алайҳиссалом) Иброҳим (алайҳиссалом) билан бирга Шоми шарифга ҳижрат қилиб келганларидан кейин Аллоҳ таоло ул зотни Ўлик денгиз ёнидаги Садум деган жой кишиларига пайғамбар қилиб юбора-ди. Уларни ҳар қанча имон ва солиҳ амалларни қилишга даъват қилсалар ҳам улар ўзларининг бузуқ ақидалари ва фаҳш ишларидан қайтмаганлар. 

^[2] Шуайб (алайҳиссалом) Иброҳим (алайҳиссалом) қавмидан бўлиб, кўзлари кўр, лекин нотиқликда «Пайғамбарлар хатиби» деган унвон олган экан. Бу зотнинг қавми куфр ва маъсиятда ҳаддан ошган, олди-сотди ишларида ўлчов ва тарозидан уриб қолиш каби ёмон сифатларга эга бўлган экан. Шуайб (алайҳиссалом) кўп даъват ва насиҳат қилсалар ҳам, уларга кор қилмагач, қилмишларига жавобан зилзила азоби билан жазоланиб, ҳалок бўлдилар. Шуайб (алайҳиссалом) икки қабилага юборилган: «Айка» – «ўрмон» аҳлига ва Мадян аҳлига. Айка қабиласи кишилари булут, яъни осмон балоси билан, Мадян аҳолиси эса, ер силкиниши билан ҳалок бўлган (Хз.). 

^[3] Шарҳ: «Ақиқа» луғатда қирқиш маъносини англатиб, қадим арабларда янги туғилган боланинг сочига айтилган. Шариат таълимотларига мувофиқ туғилишнинг еттинчи куни боланинг сочини олиб, ўша соч оғирлигида кумуш садақа қилмоқ тавсия қилинади. Ана ўша соч бошдан ажратиб олингани учун «ақиқа» дейилади. Ўша муносабат ила сўйиладиган қўй ҳам «ақиқа» дейилади. Истеъмолда шу маънода кўп ишлатилгани учун «ақиқа» деганда фақат янги фарзанд туғилиши муносабати ила сўйиладиган қўй англанадиган бўлиб қолган. «Чақалоқ ила ақиқа бордир». Ҳадисдаги бу жумлани, янги туғилган боланинг ақиқаси ўзи билан, деб тушунилади. Яъни, ҳар бир янги туғилган болага ақиқа лозим, деганидир. Яъни, янги фарзанд туғилгани шарафига жонлиқ сўйиш. Бу муносабат ила қон чиқариш қандоқ бўлишини келаси ҳадиси шарифлар баён қилади. «Ундаги нопокликни кетказинг». Янги туғилган боладаги нопоклик деганда, туғилган пайтида унга ёпишиб қолган қон, соч ва баъзи уламоларнинг айтишларича олатининг хатна қилинадиган қисми ҳам тушунилади. Биринчи иккиси машҳур. 

^[4] Имом Аҳмад ибн Ҳанбал ва Аъто Хуросонийлар ҳар бир фарзанднинг, агар гўдаклигида ўлиб кетса, ота-онасига шафоатчи бўлиши унинг ақиқасига боғлиқдир. Агар унга ақиқа қилинган бўлса, қиёматда жаннат эркатойларидан бўлади ва агар жаннатга олдин ота-онам кирмаса, мен кирмайман, деб туриб олади. Шундоқ қилиб, у ўз шафоати ила ота-онасининг жаннатга киришига сабаб бўлади, деганлар. Имом Лайс ва Довуд Зоҳирий ва бошқалар эса, янги туғилган фарзанднинг яхши униб-ўсиб, бахтли-саодатли бўлиши унинг ақиқасига боғлиқдир, шунинг учун ақиқа қилиш вожибдир, деганлар. Лекин жумҳури уламолар «ақиқа» қилиш суннати муаккада, деганлар. 

^[5] Шарҳ: Ушбу ҳадиси шарифдан ўғил болага, албатта, иккита қўй сўйиб ақиқа қилиш шарт эмаслиги, битта қўй сўйса ҳам бўлавериши чиқмоқда. Чунки Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг ўз набираларига биттадан қўчқор сўйганлари шуни кўрсатади. Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) қизларига хитоб қилиб: «Эй, Фотима, унинг сочини олиб, сочи вазнида кумуш садақа қилгин» дейишларидан бунга ўхшаш ишларни оналар қилса афзаллиги чиқади. Боланинг сочи вазнида кумуш садақа қилишда мустаҳаб амал бўлиб, боланинг яхши ўсиши учун қилинган яхши ниятнинг белгисидир. 

^[6] Шарҳ: Ушбу ривоятда янги туғилган фарзанд муносабати ила қилинадиган ишларда жоҳилият ва Исломнинг қандақ фарқи борлиги яққол кўриниб турибди. Ровий Абу Бурайда розияллоҳу анҳунинг гапларига яхши эътибор берайлик, шунда бу нарса аниқланади. «Жоҳилият вақтида бирортамиз ўғил кўрса, қўй сўйиб унинг қонини боланинг бошига суртар эди». Ўзимиз ўйлаб кўрайлик, янги туғилган боланинг бошига ҳаром қонни суртиб, уни ифлос нарсага булғашдан нима фойда бор? Бу жоҳилий ишда кимга манфаат бор? Ҳеч нарса йўқ. Фақатгина болага турли ифлосликларни яқинлаштириш ва унинг азиз бошини ҳаром нарсага булғаш бор, холос. Заъфарон хушбўй нарса бўлиб, у суртилган жойдан ажиб бир ҳид анқиб туради. Заъфароннинг ҳиди ҳузур бахш этади, руҳни тетик қилади.

Давоми бор...

Муслим Атаев,

тарих фанлари номзоди,

Ўзбекистон мусулмонлари идораси

Фатво бўлими ходими

Кеча Тошкент вилоятининг Бўка туманида “Қодирхон махсум” жоме масжиди имом-хатиби Азимжон Олимжонов ташаббуси  билан Тошкент вилоят ҳокимияти, Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг Тошкент вилоят вакиллиги  ҳамкорлигида “Тинчлик – улуғ неъмат” мавзуида тадбир бўлиб ўтди.

Унда Тошкент вилоятидаги туман ва шаҳарларнинг ҳокимлари ўринбосарлари, маҳалла фуқаролари йиғинлари раислари, ўқитувчилар, мактаб ўқувчилари ва кенг халқ оммаси таклиф этилди.

Тадбирда Ўзбекистон мусулмонлари идораси раиси ўринбосари, Шайх Абдулазиз Мансур, Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Дин ишлар бўйича қўмита ходими Муҳаммадбобур Йўлдошев, Тошкент вилояти бош имом-хатиби Хайрулло Турматов ва Тошкент вилоят ҳокими ўринбосари, хотин-қизлар қўмитаси раиси Шоира Мавлонова ҳамда Бўка тумани бош имом-хатиби Баҳриддин домла иштирок этди.

Тадбир юртимиздаги ва оилаларимиздаги тинчлик, хотиржамлик шукронаси мавзусига бағишлаб ташкил этилди. Сўзга чиққан нотиқлар ўз маърузаларида тинчлик неъматининг қадрига етиш, интернетдаги турли бузғунчи оқимларнинг таъсиридан сақланиш, ёшларни соф исломий ақидалар асосида тарбиялаш ва бошқа долзарб масалалар юзасидан сўз юритдилар.

Тадбир доирасида Тошкент вилояти бош имом-хатиби Хайрулло қози саксонта китоб эҳсон қилди. “Қодирхон махсум” жоме масжиди жамоаси ҳомийлар билан биргалашиб 40та кам таъминланган оилага моддий ёрдам кўрсатди.

"Қуръон ўқилганда уни тинглангиз ва сукут сақлангиз! Шояд (шунда) раҳм қилингайсиз!" (Аъроф, 204).

Ушбу ояти карима Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) намоз ўқиётганларида нозил бўлган. Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинади: "Саид ибн Мусаййиб (розияллоҳу анҳу): "Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) намоз ўқиётган пайтда, у зотнинг олдиларига мушриклар келиб: "Кофир бўлган кимсалар (бир-бирларига: «Муҳаммад тиловат қилаётган вақтда) сизлар бу Қуръонга қулоқ солмангиз ва (уни чалғитиш учун) жаврайверингиз!" дейишди. Шунда Аллоҳ таоло "Қуръон ўқилганда уни тинглангиз ва сукут сақлангиз! Шояд (шунда) раҳм қилингайсиз!" (Аъроф, 204) оятини нозил қилди", деди" (Қуртубий тафсири).

Манбаларда мазкур оят намозда гапирмаслик ҳақида нозил бўлгани айтилади. Ушбу оят нозил бўлишидан олдин мусулмонлар намозда гапираверишар эди.  Абул Олия (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинади: "Набий (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) имом бўлиб, саҳобаларга намоз ўқиб бераётганларида, улар у зот (алайҳиссалом)нинг  орқаларида овоз чиқариб қироат қилишди. Шунда: "Қуръон ўқилганда уни тинглангиз ва сукут сақлангиз! Шояд (шунда) раҳм қилингайсиз!" (Аъроф, 204) ояти нозил бўлди" (Самарқандий тафсири).

Баъзи маълумотларга кўра юқоридаги оят имом хутба ўқиётганда бошқалар тинглаши ҳақида нозил бўлган. Имом ибн Аробий (раҳматуллоҳи алайҳ): "Бу маълумот заиф ҳисобланади. Чунки хутбада Қуръон оятлари кам ўқилади. Ҳанафий мазҳаби таълимотига кўра хутбани бошидан охиригача гапирмасдан тинглаш вожиб ҳисобланади", деган. Имом Наққош (роҳимаҳуллоҳ): "Бу оят Макка шаҳрида нозил бўлган. У ерда хутба ҳам жума намози ҳам бўлмаган", деб таъкидлайди. Абу Мусо Ашъарий (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Имом намоз ўқиётганда такбир айтса, такбир айтинглар, қироат қилса тинглаб туринглар”, дедилар”, (Имом Муслим ривояти).

Мазкур оятда “сукут сақлангиз”, деб таржима қилинган “анситу” сўзидан қироат пайтда жим туриш ва оятларни охиригача эшитиш каби маънолар тушунилади. Шунингдек, муқаддас динимизда жамоат намозида имом қироат қилаётганда, хутба ўқилаётганда ва Қуръони карим тиловат қилинаётганда сукут сақлаб, ихлос билан тинглашга буюрилган. 

Қуръони карим мўмин-мусулмонларга буюк неъмат ва тенги йўқ инъомдир. Аллоҳ таоло Қуръони каримни бундай сифатлайди: "… Бу (Қуръон) имон келтирадиган қавм учун Раббингиздан кўрсатмалар, ҳидоят ва раҳмат (манбаи)дир»" (Аъроф, 203). Қуръони каримни қироат қилинганда гапирмай, жим туриб, тинглаган ва унга амал қилган банда мазкур оятдаги фойдаларни қўлга киритади ҳамда дунё ва охират саодатига эришади.

Инсон Қуръони карим тиловат қилинганда ибодат ниятисиз жим туриши ва эшитиши мумкин. Лекин бунда Аллоҳнинг каломини тинглаш савобидан махрум бўлади. Агар банда ибодат ниятида Каломуллоҳни тингласа ва жим турса чексиз ажру мукофотга эга бўлади. Қуръони карим қироат қилинаётган пайтда гўё Аллоҳ таоло сўзлаётгандай бўлади. Оламлар Раббиси сўзлаганда, Унинг каломидан юз ўгириш, жим турмаслик ва тингламаслик мўмин-мусулмонларнинг хулқу одобидан эмас.

Биз ўрганаётган оятда Қуръон тиловат қилинганда тинглаш ва жим туриш вожиб экани маълум бўлади. Каломуллоҳни тафаккур ва хушу билан тинглаш муқаддас динимиз талабидир. Қуръони каримни тинглаш қалбга шифо бўлиб, инсонни тоат-ибодат ва тақвога бошлайди. Натижада банда Аллоҳ таолонинг раҳмат ва мағфиратига эришади. Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ким Аллоҳ таолонинг китобидан бир оят тингласа, унга битта савоб кўпайтирилиб берилади. Ким Қуръон тиловат қилса, унга қиёмат куни нур бўлади”, дедилар” (Имом Аҳмад ривояти).

Қуръони карим намоз ва хутбада ўқиладими ёки бошқа ўринларда қироат қилинадими, унга доимо қулоқ тутилади. Каломуллоҳ қаерда ва қандай ҳолда ўқилса ҳам унинг эшитиш одобига риоя этилади. Чунки Аллоҳ таоло ўз каломини бошқа барча гаплардан олий бўлишини, ажралиб туришини хоҳлайди. Мусҳафи шарифни таҳорат билан ушлаш бошқа китоблардан ажраб туришида муҳим омил ҳисобланади ва буюк Зотнинг каломини улуғлаш бўлади. Манашу Аллоҳнинг каломига буюклик ва маҳобат беради. Бунга мўмин-мусулмонлар амал қиладилар сўнгра уни одатга айлантириб, болаларини ҳам шу руҳда тарбия қиладилар. Натижада болаларнинг қалбларида Қуръонга муҳаббат уйғонади, унга нисбатан ҳурмат пайдо бўлади ва уни муқаддас китоб эканини англаб етадилар.

Қуръони карим тинглашнинг ўзига хос одоблари бор. Каломуллоҳни эшитувчи, аввало, қалбини ҳозирлайди, ибодатни ният қилади, кўзини юмади, сийратию суратида хотиржам бўлиб, ихлос билан Аллоҳнинг каломига қулоқ солади. Қироат пайтида сажда оятини эшитса, сажда қилади. Тасбеҳ оятлари тиловат қилинса, Аллоҳ таолога тасбеҳ айтиб, Раҳмон Зотни улуғлайди. Жаннат, тақводорларга бериладиган инъомлар ва ваъдалар ҳақидаги оятлар зикр қилинганда Аллоҳнинг фазлини сўрайди. Дўзах, аламли азоблар ва ваъидлар ҳақидаги оятлар ўқилганда Аллоҳдан паноҳ сўрайди. Тиловат қилинган оятларга амал қилишни мақсад қилади.

Жаъфар Содиқ (раҳматуллоҳи алайҳ) бундай дейди: “Ўзи хавф ва дахшатга тушиб, “Ҳасбуналлоҳу ва неъмал вакил (Бизга Аллоҳнинг ўзи кифоя. У вакилликка ўта лойиқдир!) (Оли Имрон, 173)” оятини ўқиб ҳимояланмаган одамдан ажабланаман. Чунки бундан кейин: “Улар (Бадрдан жангсиз) Аллоҳнинг неъмати ва фазли ила бирор ёмонликка учрамай қайтдилар. (Улар) Аллоҳнинг ризосини излаган эдилар. Аллоҳ, албатта, буюк фазл эгасидир” (Оли Имрон, 174), оятини эшитганман. Ғамга ботиб: “Ла илаҳа илла анта субҳанака инни кунту миназ золимин (Сендан ўзга илоҳ йўқдир. Сен (барча) нуқсонлардан покдирсан. Дарҳақиқат, мен (ўзимга) зулм қилувчилардан бўлдим)” (Анбиё, 87), оятини ўқиб ёрдам сўрамаган кишидан ажабланаман. Бу оятдан кейин: “Бас, Биз унинг (дуосини) ижобат қилдик ва уни ғамдан қутқардик. Биз мўминларга мана шундай нажот берурмиз” (Анбиё, 88), деган оятни эшитганман. Макр-ҳийла қилинган киши: “Ва уфаввизу амри илаллоҳи инналлоҳа басирун билибад (Мен ўз ишимни Аллоҳга топширурман. Зеро, Аллоҳ бандаларини кўриб турувчидир” (Ғофир, 45) оятини ўқиб нажот изламаган бандадан ажабланаман. Чунки бундан сўнг “Бас, Аллоҳ у (имон келтирган киши)ни уларнинг ёмон макрларидан сақлади” (Ғофир, 45) оятини эшитганман. Мол-мулк талабидаги одам: “Машааллоҳу ла қуввата илла биллаҳ (бор куч-қувват ёлғиз Аллоҳ биландир)” (Каҳф, 39) оятини ўқиб юрмаган одамдан ажабланаман. Чунки мазкур оятдан кейин: “Раббим менга сенинг боғингдан яхшироқ (боғ) ато этар” оятини эшитганман” (Каҳф, 40). Шунинг учун, Қуръони карим тиловат қилинганда ибодатни ният қилиб, чин дилдан тинглаб, унинг маънолари ва фойдаларини билишга ҳарис бўлмоғимиз гўзал одобдир.

Суфён ибн Уяйна (раҳматуллоҳи алайҳ): “Илм олиш тинглашдан бошланади, сўнгра уни тушунилади ва ёд олинади кейин унга амал қилинади”, дедилар. Банда Каломуллоҳни холис ният билан тингласа, унинг қалбига Аллоҳ таоло нур солади ва тўғри йўлга ҳидоят қилади. Қуръони каримда марҳамат қилинади: “…Бас, (эй Муҳаммад!) Менинг шундай бандаларимга хушхабар берингки, улар гапни тинглаб, сўнг унинг энг гўзалига (фойдалисига) эргашадилар. Айнан ўшалар Аллоҳ ҳидоят этган зотлардир ва айнан ўшаларгина ақл эгаларидир” (Зумар, 17-18).

Қуръони карим рамазон ойи қадр кечасида дунё осмонидаги Байтул иззага тўлиқ-мукаммал қилиб туширилди. Сўнгра Муҳаммад (соллалоҳу алайҳи ва саллам)га бўлак-бўлак қилиб нозил қилинди. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади: “Рамазон ойи – одамлар учун ҳидоят (манбаи) ва тўғри йўл ҳамда ажрим этувчи ҳужжатлардан иборат Қуръон нозил қилинган ойдир” (Бақара, 185 оят). Шунинг учун Рамазон ойини Қуръон ойи деб ҳам номланади.

Қуртубий, Розий,Самарқандий,

Шаъровий, Ибн Касир тафсирлари асосида

Баҳриддин ЖЎРАБЕК ўғли тайёрлади

Улуғ саҳобий Абдуллоҳ  ибн Масъуд разияллоҳу анҳу авлодидан бўлган аллома Масъудий қуйидагиларни айтади: “Инсоннинг оқил ва ҳидоятда эканининг аломатларидан бири – унинг  ўзи туғилиб ўсган жойига нисбатан эзгулик қилишга интилиб, яшаб турган жойига оқибатли бўлишидадир”. Олимлар: “Инсонийлик ва аҳдга вафонинг аломатларига қуйидагилар киради; дўстларига меҳрли бўлиш, Ватанига муҳаббатли бўлиш, ўтган хатоларига пушаймон бўлиб, келажак учун ҳозирлик кўриш”, деб айтишган. 

Ҳақиқатан, инсон ўз уйи, оиласи, ота-онаси, маҳалласига нисбатан муҳаббатли, садоқатли бўлмас экан, ундан бошқалар қандай яхшилик кутсин. Демак,  Ватанга содиқ бўлиш керак. Содиқ бўлиш эса Ватанга вафо қилиш, унинг моддий ва маънавий мулкига хиёнат қилмасликдир.

Албатта, одамларнинг Аллоҳ тақсимлаган ризққа рози бўлганлари ё ношукурлик қилганлари бор. Лекин, шундай бир тақсимот борки, барча унга бирдек рози бўлади, бу ҳам бўлса она Ватандир. Ҳазрат Абдуллоҳ ибн Зубайр розияллоҳу анҳу бу ҳақида: “Ризқ тақсимотида инсон рози бўладиган Ватандан ортиқ бирор неъмат йўқ”, деб айтганлар.

Хўп, Ватан нима билан обод бўлади? Ҳакимларимиз:  Аллоҳ диёрларни уни севиш билан обод қилади, деганлар.  Улуғ саҳобия Ҳинд розияллоҳу анҳо бир гапида: “Юртингнинг ҳурмати, ота-онанинг ҳурмати кабидир. Зеро, сен улар туфайли озуқланган бўлсанг. Улар ушбу диёрдан озуқаланганлар”, деган.

Раҳматуллоҳ Сайфуддинов домла “Ватаннинг ҳақлари қандай адо этилади?” сарлавҳали мақоласида ажойиб иқтибос келтирган. Жумладан, Имом Муҳаммад Ғаззолий алайҳирроҳма бундай деган эканлар: “Ватаннинг ҳам ҳақлари бўлади. Уларнинг биринчиси шу Ватанда яшаганда тинч-хотиржам, шукрона қилиб яшаш ҳаққидир. Шунингдек, Ватандан кетганда уни соғиниш, Ватан камситилганда ғазабланиш, Ватанга ҳужум қилинганда уни ҳимоя қилиш ҳам Ватаннинг шу юртда туғилиб-ўсганлар зиммасидаги ҳаққидир”.

Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу: «Агар Ватан севгиси бўлмаганда, юртлар хароб бўларди», деганлар.  Юртни уни севганлар обод қилади, уни Ватан деб билганлар ҳимоя қилади.

Энди эса башариятнинг энг аълоси бўлган зотнинг ҳаётига бир назар ташласак. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга илк ваҳий нозил бўлганда Хадича онамиз розияллоҳу анҳо у зотни Варақа ибн Навфалнинг олдига олиб борганлар. Кексайиб, кўзлари ожиз бўлиб қолган бу инсон Таврот, Инжилдан хабардор, охирзамон пайғамбарининг аломатларини биладиган, у зотнинг келишини кутиб юрган олим ва заковатли зот эди. Варақа ибн Навфал Пайғамбар алайҳиссаломнинг гапларини эшитиб, «Қавмингиз сизни ёлғончига чиқаради, сизга азият беради, туғилиб-ўсган юртингиздан чиқариб юборишади», дейди.

Улуғларимиз ушбу ҳолатни Ватанга муҳаббатнинг ҳақлигига, Ватандан ажралишнинг машаққат эканига далил қилиб, шундай дейдилар: «Варақа ибн Навфал сизни ёлғончига чиқаришади деганида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу гапни индамай эшитиб ўтирдилар, “сизга азият беришади” деганида ҳам жимгина эшитиб ўтирдилар. Аммо «Сизни юртингиздан қувиб чиқарадилар» деганида у зот тўлқинланиб кетиб, «Ҳали қавмим мени шаҳримдан қувиб чиқарадими?» деб сўраганлар. Мана шу савол у зотнинг Ватанига бўлган муҳаббатининг белгиси эди.

Варақа ибн Навфал айтган кун келиб, маккаликларнинг тазйиқи ҳаддан ортиб кетгач, ҳижратга изн берилди. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам Маккадан узоқлашмасдан туриб, Укоз бозорининг олдига борганларида ортларига ўгирилдилар. Маккага қараб туриб: «Эй менга севикли шаҳрим Макка! Агар қавминг мени ҳайдаб чиқармаганда сени ҳаргиз тарк қилмаган бўлардим», деганлар. Мадинага бориб, Аллоҳ таолога: «Роббим, Маккани менга суюкли қилганингдек, Мадинани ҳам суюкли қил» деб дуо қилганлар. Шунингдек, у зот алайҳиссаломнинг яна бир машҳур сўзлари бор. У зот: «Агар ҳижрат бўлмаганда, мен ансорлардан бўлган бўлардим», деганлар. Бунинг маъноси, «Мен маккалик бўлмаганимда, мадиналик бўлардим», деганларидир. У зот Мадинада қолганлар, ансорларни ихтиёр қилганлар, лекин маккаликларни асло унутмаганлар. Бу ҳақда Қуръони каримда оятлар ҳам келган. Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло: «У Зот сизни қайтиш жойингизга қайтарувчидир», деганда Маккани назарда тутган. Муҳаддислар султони Имом Бухорий Ватанидан олисда бўлган вақтда бир чопар уни йўқлаётгани хабар  қилинади. Сабоқ бериб турган Имом унинг киришига изн беради. Чопар кириб унга юртидан бир мактуб келтирганини айтади. Шунда у зот чопарнинг қўлидан ўзгача бир эҳтиром билан мактубни олиб, юрти томонга нигоҳ ташлаб, қўлидаги мактубни пешонасига теккизиб, кейин ўпадилар. Кўзларига ёш оладилар. Буюк муҳаддис ушбу мактуб кимдан эканлигини билмасди. Лекин юртидан келгани учун уни шунчалик ардоқлаган эди.

Буни қарангки, инсон ўз туғилиб ўсган жойига ҳатто биологик жиҳатидан ҳам боғлиқ бўлар экан. Гиппократ: “Дард борки, ўз заминидаги ўсган ўт-ўланлар билан даволанади. Зеро, инсон табиатига еган нарсаси ва олиб турган ҳавоси таъсир қилади.”, деган. Афлотун ҳам: “Табиатнинг озуқасидан кўра фойдали даволовчи нарса йўқ.”, деб айтган. Яна буюк олим Жолинус (Гален): “Худди боғдаги дарахтга ўша жойнинг суви шифо бўлганидек, касалликка яшаб турган жойдаги тоза ҳаво даво бўлади. Зеро, ҳар бир тирик жон гарчи суви ва ҳавоси тоза бўлмаса-да ўз ватанига ошиқади”. деб айтган. Шоирлардан бири:

Инсон Ватан, миллат, диннинг обрўси ва шаънини ҳис қилиб яшаши даркор.  Қолаверса, ҳар ким ўз зиммасига юклатилган вазифани чиройли ва пухта тарзда бажариши ҳам Ватаннинг обод бўлишига сабаб бўлади.

Демак, Ватанга муҳаббат, халқнинг қувончи ва ғамига шерик бўлиб, шукрона айлаб яшаш, эзгу ишларни амалга ошириш инсоннинг гўзал хулқи ва одамгарчилигидан далолат беради.

Аҳрорбек МАДАИПОВ,

Оҳангарон туманидаги “Хонобод” жоме масжиди имом ноиби