Аллоҳ таоло айтади: “Ким Аллоҳга таваккул қилса, бас, (Аллоҳнинг) Ўзи унга Етарлидир. Албатта, Аллоҳ Ўзи (хоҳлаган) ишига Етувчидир. Дарҳақиқат, Аллоҳ барча нарса учун миқдор-ўлчов қилиб қўйгандир” (Талоқ, 3).

Ғаззолий таваккулни: “Қалбнинг Ёлғиз Вакил – Аллоҳга суянишидан иборатдир”, деб тушунтирган.

Аллома Муновий эса: “Таваккул банданинг ожиз эканини изҳор қилиб, таваккул қилинадиган Зотга ишонишидир”, деган. Тасаввуф аҳлининг наздида таваккул “одамлар қўлидаги нарсага суянмасдан, фақат Аллоҳ даргоҳидаги нарсага ишониш”дир.

Мулла Али Қори Аллоҳга ҳақиқий таваккул қилишни қуйидагича тушунтиради: “Таваккул борлиқда Аллоҳдан бошқа амалга оширувчи зот йўқ экани, яратиш ва ризқ бериш, ато қилиш ва ман этиш, зарар ва фойда, камбағаллик ва бойлик, касаллик ва саломатлик, ўлим ва ҳаёт ҳамда бошқа барча нарсалар Аллоҳ таолодан эканига ҳеч шубҳасиз аниқ ишонишдир” (“Мирқотул мафотийҳ”).

Таваккул қалб ишидир. Унда қалб бутунлай Аллоҳга топширилади. Ишларнинг оқибати У Зотга ҳавола қилинади. Айниқса, ризқ топишда таваккулнинг аҳамияти беқиёсдир. Ризқ талабидаги таваккул “ризқни фақат Аллоҳ беришига аниқ ишонган ҳолда ўша ризқ келадиган сабабларни ҳаракатга келтириш”дир.

Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилади: “Агар сизлар Аллоҳга ҳақиқий таваккул қилганларингизда эди, худди қорни оч ҳолда кетиб, тўйган ҳолда қайтиб келадиган қуш каби ризқлантирилган бўлар эдингиз!” (Термизий, Насоий, имом Аҳмад, Ҳоким, Ибн Ҳиббон “Саҳиҳ”да ривоят қилган. Абу Исо Термизий: “Бу ҳадис ҳасан-саҳиҳдир”, деган).

Ҳадиснинг яна бир диққатга молик жиҳати бор. Бу ҳам бўлса, таваккул ва ҳаракат масаласидир. Аслида касб инсонни ризқлантирмайди, Аллоҳ ризқлантиради. Аммо таваккул ва ҳаракат бирлашсагина кўзланган мақсад ҳосил бўлади. Зеро, ҳадисда бизлар учун мисол қилиб келтирилаётган қуш ҳам ҳаракат ва интилиш билан қорин тўйғазади.

Шу маънода Имом Аҳмад айтади: “Ушбу ҳадис касбни тарк қилишга эмас, балки ризқ талабида ҳаракат қилишга тарғиб қилади. Агар бандалар ҳар бир ҳолатда – юрганда, турганда ва бошқа тасарруфларида Аллоҳга таваккул қилиб, барча яхшилик фақат У Зотнинг қўлида эканини билганларида эди, худди қушлар каби саломат ҳолда ризқлантирилган ҳолда қайтган бўлар эдилар. Аммо инсоннинг ўз заҳираси ва касбига суяниши таваккулга зид эмас”.

Абу Бакр ал-Варроқ айтади: “Аллоҳ бандалари ризқини таъминлаб қўйган. Энди бандалари ҳам Аллоҳга таваккулни таъмин этишлари лозим”.

Шайх Абу Ҳомид шундай деган: “Кишилар таваккулни бадан билан касбни ва қалб билан тадбир қилишни тарк қилиб, худди отиб юборилган эски латтага ўхшаб ерга ётиб олиш, деб ўйлашлари мумкин. Бу жоҳилларнинг фикридир! Бу шариатга хилофдир. Шариатда таваккул қилувчилар мақталади. Энди Шариат қайтарган нарсадан қайтмай туриб, қандай қилиб юксак мақомга эришиш мумкин? Балки ҳақиқат шуки, банданинг қалби билан қилган таваккулининг таъсири унинг мақсадга эришишдаги ҳаракати, интилиши ва амалларида кўринади”.

Имом Абулқосим Қушайрий айтади: “Билгинки, таваккулнинг ўрни қалбдир. Бас, банда ризқ Аллоҳдан эканини билганидан сўнг қалби билан таваккул қилгач, бадани билан ҳаракат қилиши бир-бирига қарши эмас. Агар бирон нарса қийинлашса, бас, Аллоҳнинг тақдири биландир. Агар бирон нарса енгиллашса, У Зотнинг енгиллатиши биландир”.

Бир киши Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан: “Туямни боғлаб таваккул қилайми ёки қўйиб юбориб сўнг таваккул қилайми?” деб сўраганида, у зот алайҳиссалом: “Уни боғлагин-да, сўнг таваккул қилгин!” деб айтганлар (Шу маънодаги ҳадисни Ибн Ҳиббон, Ҳоким ва Қузоъийлар ривоят қилишган).

Ибн Абу Дунё айтади: “Менга баъзи ҳакимларнинг шундай деганлари етиб келди: таваккул уч даражага бўлинади. Биринчиси – шикоятни тарк этиш. Иккинчиси – розилик. Учинчиси муҳаббатдир. Шикоятни тарк этиш сабр даражаси. Розилик Аллоҳ тақсим қилган ризқ билан қалбнинг сокин бўлишидир. Бу аввалгисидан кўра юқорироқ даражага эга. Муҳаббат эса Аллоҳ ўзига нисбатан қилган тадбири туфайли У Зотни яхши кўришдир. Биринчи даража зоҳидларники ва иккинчиси содиқларникидир. Учинчиси пайғамбарларнинг даражасидир”.

Мўмин банда ризқ талабида, тирикчилик йўлида бор имкониятларни ишга солиб, Ёлғиз Аллоҳга таваккул қилган ҳолда жидду жаҳд қилиши лозим. Аммо шуни билсинки, у фақат ҳаракат қилгани ва интилгани учунгина ризқланаётгани йўқ. Чунончи, ризқ Аллоҳ таоло тарафидан келишини унутмасин!

Одилхон қори Юнусхон ўғли

Банданинг кароматга ҳаддан ташқари берилиб кетиши – нафсининг касаллигидан саналади.

Муолажа услуби

Бу иллатдан халос бўлиш учун инсон ўзи ўйлаётган каромати “истидрож” бўлиши мумкинлигини унутмаслиги лозим.

Луғатда истидрож – “бирданига эмас, қўйиб бериб, даражама-даража ўтказиб, охирида ушлаш” деган маънони билдиради. Ўзбекча ибора билан айтганда, “арқонни узун ташлаб қўйиш” дегани.

Баъзи фосиқу фожирларга, балки кофирларга ҳам Аллоҳ таоло томонидан бу дунёда жуда кўплаб неъматлар ‒ мол-давлат, фарзанд, саломатлик берилади. Бу эса улар учун оқибатда янада кўпроқ ғафлат ва саркашликлар қилишларига сабаб бўлиб, охиратда қаттиқ азобга учрайдилар. Берилган бу неъматлар аслида улар учун жазо бўлади. Аллоҳнинг бу услубда инъом этиши “истидрож” дейилади.

Аллоҳ таоло истидрож билан одамларни имтиҳон қилади, уларнинг ёмонликларини оширади ва аянчли ҳалокатга олиб боради. Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилади:

وَٱلَّذِينَ كَذَّبُواْ بِ‍َٔايَٰتِنَا سَنَسۡتَدۡرِجُهُم مِّنۡ حَيۡثُ لَا يَعۡلَمُونَ 

“Оятларимизни ёлғонга чиқарганларни эса, (улар) билмайдиган томондан аста-секин оламиз” (Аъроф сураси, 182-оят).

Имом Аҳмад раҳимаҳуллоҳдан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳ таоло баъзи бандаларига улар маъсиятларда туришларига қарамасдан яхши кўрган нарсаларидан бераётганини кўрсанг, билингки бу истидрождир”, дедилар ва ушбу оятни тиловат қилдилар

فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُكِّرُواْ بِهِۦ فَتَحۡنَا عَلَيۡهِمۡ أَبۡوَٰبَ كُلِّ شَيۡءٍ حَتَّىٰٓ إِذَا فَرِحُواْ بِمَآ أُوتُوٓاْ أَخَذۡنَٰهُم بَغۡتَةٗ فَإِذَا هُم مُّبۡلِسُونَ 

“(Улар) эслатилган нарса (синов кунлари)ни унутганларида уларга ҳар нарсанинг эшикларини очиб қўйдик. Токи уларга берилган нарса (нозу неъмат)лар билан шоду хуррам бўлиб турганларида, уларни бирдан забт этдик. Бас, (энди) улар ноумиддирлар” (Анъом сураси, 44-оят).

Замонамизнинг улуғ алломаси, “уммат ҳакими” деган улуғ номга сазовар бўлган Ҳазрат Ашраф Али Таҳонавий[1] Аллоҳ таолонинг ато этаётган неъматларини тафаккур қилиб: “Бу неъматлар истидрож эмасмикин, дея қўрқаман”, деган.

Боязид Бистомий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: “Осмонда учаётган одамни кўрсангиз ҳам унинг ҳолатига қойил қолишга шошилманг! Инсонларнинг кароматига токи улар Аллоҳнинг амрларини бажаришларига ва Унинг тақиқларидан узоқда эканларига ишонч ҳосил қилмай туриб эътибор берманг!”.

Абу Абдураҳмон ас-Суламийнинг
“Нафс иллатлари ва уларнинг муолажаси” китобидан
Даврон НУРМУҲАММАД таржимаси.

[1] Бу олимнинг насаблари ота томонидан иккинчи халифа ва буюк саҳобий ҳазрат Умар розияллоҳу анҳуга, она томондан эса ҳазрат Али ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳуга бориб тақалади.

Ўсмирлик ёшига етганимдан кейин отамнинг менга нисбатан муносабатлари ўзгарди. Энди у киши мен билан худди катталар билан гаплашгандек гаплашадиган бўлиб қолдилар. Катталарга қандай мулозамат қилинса, менга ҳам шундай мулозамат қилар, мен билан гаплашаётганларида менга бор эътиборларини қаратардилар.

Кўчада юрганимизда ҳам “Ўғлим, мен сен билан фахрланаман, одамлар орасида юрар эканман, сендек ўғлим борлигидан бошим ҳамиша баланд!” деб мени доим яхши ишларга руҳлантириб ғайрат берардилар. 

Бир куни отам билан бирга ўтирганимизда менга жиддий юзланиб: “Ўғлим, сен ҳозирги замоннинг боласисан. Ҳозирги кундаги аҳволни сен мендан кўра яхшироқ мушоҳада қиласан.  Мен билмаган кўп нарсаларни биласан. Мен сенинг фикрларингга ишонаман. Сенинг ҳар бир масаладаги қарашларинг, ёндашувинг мен учун ўта қимматли. Шунинг учун бугундан бошлаб нима иш қиладиган бўлсам, албатта сен билан маслаҳатлашаман” дедилар. Мен шу пайтгача отамнинг менга нисбатан қилаётган ўзгача муомалаларидан ўзимни катталардек ҳис қилаётган бўлсам-да, мана шу гапдан кейин росмана катта одам бўлиб қолганимни ҳис қилдим. Энди мен нима гапирсам ўйлаб гапирадиган, бирор ишни бошлайдиган бўлсам, албатта отам билан маслаҳат қиладиган, ёш болалар ёки ўзим тенги ўсмирлар қилиб юрадиган бекорчи ишлардан батамом четлашадиган бўлиб қолдим.

Дарҳақиқат, отам ўз ваъдаларига содиқ қолдилар. Нима иш қилсалар доим мен билан маслаҳат қиладиган бўлдилар. Натижада мен ҳам масъулиятни ҳис қилиб ҳар бир берадиган маслаҳатимни, тавсиямни олдин ўзим яхшилаб ўйлаб, фикрлаб, пишитиб кейин берадиган бўлдим. Бу одатни фақат отам билан бўладиган муомаламда эмас, балки устозларим, дўстларим ва бошқалар билан бўладиган муомаламда ҳам йўлга қўйган эдим. Шу сабабли ҳам Аллоҳнинг фазли, отамнинг шарофатлари билан ҳар бир даврада сўзим эшитиладиган, фикри қабул қилинадиган инсонга айландим.

Кейинчалик ёшим катта бўлиб отамнинг ёшларига етганимда тушундимки, отам менинг маслаҳатларимни фикрларим тиниқ, онгим баланд, дунёқарашим кенг бўлгани учун эмас, балки, мени шундай муносабат билан тўлиқ ўзларига қаратишни, бошқалар менинг ёшлигимни ўғирламаслигини қасд қилганлари учун тинглар эканлар.

Ҳақиқатдан ҳам, биз кўпинча ўсмирлик ёшидаги фарзандларимизни хали ҳеч нарсани билмайди, тушунмайди деб ўйлаймиз. Уларга ўз қарашларимизни мажбуран бўлса ҳам сингдиришга ҳаракат қиламиз. Уларга яхшилик қиламан, уларни ёмонликдан асрайман деб аксинча уларни ўзимиздан узоқлаштириб қўяётганимизни билмай қоламиз. Демак, биз фарзандларимизга нисбатан самимий, яқин ва очиқ муносабатда бўлсак, уларнинг қалб эшиклари бизга нисбатан очилишига эришишимиз мумкин экан.

Доктор Абдуллоҳ Муҳаммад Абдулмуътининг

“Фарзанд тарбиясида 700 та сабоқ” китобидан

Ғиёсиддин Ҳабибуллоҳ, Камронбек Ислом таржимаси.

Яна бир нафс касаллиги – банда қилаётган гуноҳ, хато-камчиликлари ва нотўғри ишларини пайқамайди ёки сезишни истамайди.

Муолажа услуби

Бундай бепарволикдан қутилиш учун барча гуноҳлардан тавба қилиш ва имкон қадар бошқа уларга қайтмаслик лозим. Банда шундай тавба қилсинки энди унинг нафси олдинги гуноҳларни қилишни истамасин.

Абдуллоҳ ибн Усмон ар-Розий менга ривоят қилади. Абу Усмон раҳимаҳуллоҳ айтдилар: “Кўпчилик мўминлар бошига тушган мусибатлардан бири – ўзининг қилаётган нотўғри ишларига ва хатоларига кўзини юмиб, уларни имкон қадар тезроқ тузатиш йўлини изламаслигидир. Агар мўмин нафси ўрганмагунича бу касалликдан халос бўлмаса, ўз хатоларини пайқашни истамайдиган, кўра олмайдиган бўлиб қолади”.

Абу Абдураҳмон ас-Суламийнинг
“Нафс иллатлари ва уларнинг муолажаси” китобидан
Даврон НУРМУҲАММАД таржимаси.

Фаришталар жаннат аҳлини кутиб олганларида ўзларининг илк сўзларини айтадилар. Нима деб ўйлайсиз улар айтадиган биринчи сўз нима бўлади?

Ҳа, улар “Салом” деб айтадилар. Фаришталар жаннат аҳлини “Сизларга тинчлик-омонлик бўлсин! Хуш келдингиз! Бас, унга мангу қолгувчи бўлган ҳолларингизда кирингиз” деб кутиб олишади.

Сўнгра жаннат аҳли чашмага бориб, у билан покланадилар. Уларнинг баданларидан хушбўй ҳидлар таралади. Кейин улар жаннатга етиб келадилар.

Жаннатнинг дарвозаси томон борадилар, лекин уни очиб, жаннатнинг ичкарисига кира олмайдилар. Чунки жаннатнинг дарвозаларини биринчи бўлиб Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам очадилар.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Жаннат дарвозасининг олдига келадилар ва муборак қўллари билан дарвозани тақиллатадилар.

Жаннат қўриқчиларидан бири:

– Ким у? – дейди.

Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам камтарлик билан:

– Мен Муҳаммадман! – дейдилар.

– Сиздан олдин бирорта кишига эшикни очмасликка буюрилган эдим, – деб жавоб беради жаннат қўриқчиси.

Кейин Жаннатнинг дарвозалари аста-секин очила бошлайди.

Тасаввур қилинг, жаннатга биринчилардан бўлиб Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга киряпсиз...

Жаннатнинг эшиги ёнида юзлаб километр узунликдаги одамлар навбатда турадилар. Уларнинг ҳар бири тезроқ жаннатга киришга шошилади.

Жаннатга киришга навбатда турар экансиз, сизга Қиёмат кунининг жазирамаси ва қийинчиликларини кетказувчи занжабил қўшилган сув берилади. Атрофингизда нур юзли одамлар бўлади. Уларнинг ҳар бири табассум қиладилар, хурсанд бўладилар. Бир-бирларига қилиб ўтган амаллари ёзилган номаи амалларини кўрсатадилар.

Аллоҳ таоло номаи амалларингиздаги барча гуноҳларингизни ўчириб юборган бўлади. Бу сиз билан Роббингиз ўртасидаги сирдир. Бундан ниҳоятда хурсанд бўласиз. Сиз “мана менинг китобимни ўқиб кўринг” десангиз, шерикингиз сизга ўзининг китобини кўрсатиб, “менинг ҳам китобимни ўқиб кўр” дейди. Ҳеч ким бир-бирига ҳасад қилмайди. Зеро, Аллоҳ таоло Қуръони каримда бундай марҳамат қилган:

وَنَزَعْنَا مَا فِى صُدُورِهِم مِّنْ غِلٍّۢ تَجْرِى مِن تَحْتِهِمُ ٱلْأَنْهَـٰرُ ۖ وَقَالُوا۟ ٱلْحَمْدُ لِلَّهِ ٱلَّذِى هَدَىٰنَا لِهَـٰذَا وَمَا كُنَّا لِنَهْتَدِىَ لَوْلَآ أَنْ هَدَىٰنَا ٱللَّهُ ۖ لَقَدْ جَآءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِٱلْحَقِّ ۖ وَنُودُوٓا۟ أَن تِلْكُمُ ٱلْجَنَّةُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ

“Ва кўксиларидаги ғиллу ғашларни чиқариб олдик, остиларидан анҳорлар оқиб турибди. Улар: «Бизни шунга ҳидоят қилган Аллоҳга ҳамдлар бўлсин, агар Аллоҳ бизни ҳидоят қилмаганда, ўзимиз йўл топа олмас эдик. Роббимизнинг элчилари ҳақни келтирдилар»,–дедилар. Ва уларга: «Мана шу жаннатингизни қилган амалларингиз туфайли мерос қилиб олдингиз»,–деб нидо қилинур” (Аъроф сураси, 43-оят).

Ҳа, жаннат аҳлининг қалбидан нафрат, ҳасад, гина, адоват каби иллатлар суғуриб олинади. Уларнинг ҳар бири Аллоҳнинг берган мукофотларидан рози ва хурсанд бўлади.

Шундан кейин, сизни исмингиз айтиб чақиришади ва жаннатга кирасиз. Шу тарзда, ҳар бир инсон бирма-бир жаннатга киради.

Жаннатга кирар экансиз, унинг гўзаллигидан ўзингизни йўқотиб қўясиз. Жаннатга кирган ҳар бир банда жаннатдаги ўзининг жойига тезроқ боришга шошилади. Ҳар ким жаннатдаги жойи қаерда жойлашганини бу дунёдаги уйидан ҳам кўра яхши билади. Аллоҳ таолонинг Ўзи буни ҳар бир жаннат аҳлига билдириб қўяди. Ҳамма Аллоҳнинг унга тайёрлаб қўйган мукофотларини, яқинларини, ота-онаси, аҳли аёлини кўришга ошиқади.

Аллоҳ таоло жаннатда барчамизни Ўзининг севган бандалари билан бирга қилсин. Яқинларимиз билан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга қўшни бўлишимизни насиб этсин!

Даврон НУРМУҲАММАД