Бой одамларга ҳаддан ташқари мулозамат, лаганбардорлик қилиш, тез-тез улар билан бирга бўлиш ва уларни рози қилишга интилиш ҳам нафс касаллиги саналади.

Муолажа услуби

Ушбу касалликдан халос бўлиш учун кўпроқ мискин-камбағаллар билан бирга бўлиш, инсон Аллоҳ унинг тақдирига белгилаб қўйган ризққагина эга бўлишини, бойлар унинг улушини кўпайтира олмасликларини тушуниб етиши лозим.

Агар банда бойларнинг қўлидаги бойликларига умид қилиш ва таъмагирликни тўхтатса уларни ҳаддан ортиқ ҳурмат қилиши ва уларга муҳаббат қўйиши ўз-ўзидан йўқолади.

Аллоҳ таоло Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам обрўли ва бой одамлар Исломни қабул қилишларидан умид қилиб, уларни динга даъват этаётганларида бир кўзи ожиз саҳобий ёрдам сўраб келганида юз ўгирганлари учун танбеҳ бериб, алоҳида бир сура (Абаса – “юз буриштирди”) нозил қилди.

Ушбу суранинг дастлабки оятларида кўзи ожиз саҳобий Абдуллоҳ ибн Умму Мактум розияллоҳу анҳунинг қиссалари келтирилади. У киши Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Қурайш аъёнлари билан машғул эканликларини кўрмай, баланд овозда: “Ё Аллоҳнинг Расули, Аллоҳ ўргатган нарсадан менга ҳам ўргатинг”, деб халақит берганлари, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бундан юзларини буриштирганлари ва юз ўгирганлари ҳикоя қилинади. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга шу ишлари туфайли илоҳий итоб келди. Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилади:

أَمَّا مَنِ ٱسۡتَغۡنَىٰ ٥ فَأَنتَ لَهُۥ تَصَدَّىٰ ٦ وَمَا عَلَيۡكَ أَلَّا يَزَّكَّىٰ ٧ وَأَمَّا مَن جَآءَكَ يَسۡعَىٰ ٨ وَهُوَ يَخۡشَىٰ ٩ فَأَنتَ عَنۡهُ تَلَهَّىٰ 

“Аммо (Сизни машғул қилган) бой кимсага эса, сиз у томонга интиласиз. У покланмаса, сизни ҳеч ким маломат қилмас. Энди, олдингизга югурган ҳолда (Аллоҳдан) қўрқиб келган киши эса, бaс, Сиз ундан чалғимоқдасиз” (Аъбаса сураси, 5-10-оятлар).

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам асло Абдуллоҳ ибн Умму Мактум розияллоҳу анҳуни менсимаганларидан муборак юзларини бурмаганлар. Балки дин ташвиши сабаб бўлган. Чунки Макканинг зодагонлари мусулмон бўлса, Ислом дини кучaйиб, мусулмонлар сони янада кўпаярди.

Ушбу оятлар нозил бўлгандан кейин Пайғамбаримиз алайҳиссалом Абдуллоҳ ибн Умму Мактум розияллоҳу анҳу келса, ридоларини тўшаб: “Роббимдан менга танбеҳ олиб берган киши, марҳабо. Бирор ҳожатингиз борми?” деб сўрардилар.

Аслида Расулуллоҳ алайҳиссалом сарвари коинот бўлишларига қарамай, фақирона ҳаёт кечирдилар, фақирликлари ожизликларидан эмас, балки бойликка ружу қўймаганларидан эди. Мискин ва фақирларни яхши кўрганлар, мажлисга борганларида қаерда бўш жой бўлса, шу ерга ўтирар эдилар, ҳатто келган одам: “Қайси бирингиз Муҳаммад алайҳиссаломсиз?” деб сўрарди.

Абу Саъид Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мискинлар, қул-хизматчилар билан бирга юрар, уларнинг эҳтиёжларини таъминлар, бундан асло тортинмас, орланмас эдилар” (Имом Насоий, Имом Абу Довуд ривояти).

Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам Али ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳуга: “Камбағалларни севинг ва улар орасида кўпроқ бўлинг!”деб насиҳат қилганлар.

Қанчадан-қанча фақирлар бор, лекин нафси тўқлиги сабабли борига қаноат ва шукр қилиб яшайди. Аммо бойлар бор, мол-дунёси қанча кўпайса-да, нафси ва кўзи очлиги сабабли тинмай ўз ҳолидан нолиб, ношукрлик қилади. Шу боис Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам “Бойлик мол(дунё)нинг кўплигида эмас. Балки (ҳақиқий) бойлик нафс тўқлигидир”, деганлар (Имом Муслим, Термизий, Ибн Можа ва Аҳмад ривояти).

Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳим, мени мискин ҳолда яшат, мискин ҳолда ўлдир ва Қиёмат куни ҳам мискинлар қаторида тирилтир”, деб дуо қилдилар. Шунда Оиша розияллоҳу анҳо: “Нима учун, ё Расулуллоҳ?” деб сўрадилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Чунки улар жаннатга бойлардан қирқ йил илгари киради. Эй Ойша, мискинни қуруқ қайтарма, ҳеч бўлмаса яримта хурмо бўлса ҳам бергин. Мискинларга муҳаббатли ва яқин бўл. Шунда қиёмат куни Аллоҳ сени Ўзига яқин қилади”, дедилар.

Расулимиз алайҳиссаломнинг тарбия мактабларида таҳсил олган саҳобалар розияллоҳу анҳум ҳам мискинларни яхши кўриб, ҳурмат қилишарди.

Жаъфар ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳу мискинларни яхши кўргани ва кўпинча улар билан суҳбатлашиб ўтиргани учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уни “Абул масакийн” (“Мискинлар отаси”) деб чақирганлар.

Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг завжаи мутоҳҳараларидан бири Зайнаб бинти Хузайма розияллоҳу анҳо онамиз ҳам мискин ва фақирларга кўп эҳсон қилганлари учун “Уммул масакийн” (“Мискинлар онаси”) деб номлашган.

Абу Зарр Ғифорий розияллоҳу анҳу айтадилар: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам менга етти нарсани васият қилдилар:

– камбағалларни севиш ва уларга яқин бўлиш;

– ўзимдан юқоридагиларга эмас, балки пастдагиларга қараш;

– қавм-қариндошларим билан, гарчи улар ёмонлик қилишса ҳам, силаи раҳмни боғлаш;

– “Лаа ҳавла ва лаа қуввата илла биллаҳ” зикрини кўп айтиш;

– Аллоҳ йўлида маломатчининг маломатидан қўрқмай, аччиқ бўлса-да ҳақиқатни гапириш;

– одамлардан бирор нарса сўрамаслик” (Имом Аҳмад ва Табароний ривояти).

Фузайл ибн Иёз раҳматуллоҳи алайҳи: “Ким охират саодатини истаса, мискинлар билан ўтирсин”, деганлар.

Аллоҳ таоло мискинларни севувчи қалби пок бандаларидан қилсин! Китоб тугади...

Абу Абдураҳмон ас-Суламийнинг
“Нафс иллатлари ва уларнинг муолажаси” китобидан
Даврон НУРМУҲАММАД таржимаси.

Аллоҳ таоло айтади: “Ким Аллоҳга таваккул қилса, бас, (Аллоҳнинг) Ўзи унга Етарлидир. Албатта, Аллоҳ Ўзи (хоҳлаган) ишига Етувчидир. Дарҳақиқат, Аллоҳ барча нарса учун миқдор-ўлчов қилиб қўйгандир” (Талоқ, 3).

Ғаззолий таваккулни: “Қалбнинг Ёлғиз Вакил – Аллоҳга суянишидан иборатдир”, деб тушунтирган.

Аллома Муновий эса: “Таваккул банданинг ожиз эканини изҳор қилиб, таваккул қилинадиган Зотга ишонишидир”, деган. Тасаввуф аҳлининг наздида таваккул “одамлар қўлидаги нарсага суянмасдан, фақат Аллоҳ даргоҳидаги нарсага ишониш”дир.

Мулла Али Қори Аллоҳга ҳақиқий таваккул қилишни қуйидагича тушунтиради: “Таваккул борлиқда Аллоҳдан бошқа амалга оширувчи зот йўқ экани, яратиш ва ризқ бериш, ато қилиш ва ман этиш, зарар ва фойда, камбағаллик ва бойлик, касаллик ва саломатлик, ўлим ва ҳаёт ҳамда бошқа барча нарсалар Аллоҳ таолодан эканига ҳеч шубҳасиз аниқ ишонишдир” (“Мирқотул мафотийҳ”).

Таваккул қалб ишидир. Унда қалб бутунлай Аллоҳга топширилади. Ишларнинг оқибати У Зотга ҳавола қилинади. Айниқса, ризқ топишда таваккулнинг аҳамияти беқиёсдир. Ризқ талабидаги таваккул “ризқни фақат Аллоҳ беришига аниқ ишонган ҳолда ўша ризқ келадиган сабабларни ҳаракатга келтириш”дир.

Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилади: “Агар сизлар Аллоҳга ҳақиқий таваккул қилганларингизда эди, худди қорни оч ҳолда кетиб, тўйган ҳолда қайтиб келадиган қуш каби ризқлантирилган бўлар эдингиз!” (Термизий, Насоий, имом Аҳмад, Ҳоким, Ибн Ҳиббон “Саҳиҳ”да ривоят қилган. Абу Исо Термизий: “Бу ҳадис ҳасан-саҳиҳдир”, деган).

Ҳадиснинг яна бир диққатга молик жиҳати бор. Бу ҳам бўлса, таваккул ва ҳаракат масаласидир. Аслида касб инсонни ризқлантирмайди, Аллоҳ ризқлантиради. Аммо таваккул ва ҳаракат бирлашсагина кўзланган мақсад ҳосил бўлади. Зеро, ҳадисда бизлар учун мисол қилиб келтирилаётган қуш ҳам ҳаракат ва интилиш билан қорин тўйғазади.

Шу маънода Имом Аҳмад айтади: “Ушбу ҳадис касбни тарк қилишга эмас, балки ризқ талабида ҳаракат қилишга тарғиб қилади. Агар бандалар ҳар бир ҳолатда – юрганда, турганда ва бошқа тасарруфларида Аллоҳга таваккул қилиб, барча яхшилик фақат У Зотнинг қўлида эканини билганларида эди, худди қушлар каби саломат ҳолда ризқлантирилган ҳолда қайтган бўлар эдилар. Аммо инсоннинг ўз заҳираси ва касбига суяниши таваккулга зид эмас”.

Абу Бакр ал-Варроқ айтади: “Аллоҳ бандалари ризқини таъминлаб қўйган. Энди бандалари ҳам Аллоҳга таваккулни таъмин этишлари лозим”.

Шайх Абу Ҳомид шундай деган: “Кишилар таваккулни бадан билан касбни ва қалб билан тадбир қилишни тарк қилиб, худди отиб юборилган эски латтага ўхшаб ерга ётиб олиш, деб ўйлашлари мумкин. Бу жоҳилларнинг фикридир! Бу шариатга хилофдир. Шариатда таваккул қилувчилар мақталади. Энди Шариат қайтарган нарсадан қайтмай туриб, қандай қилиб юксак мақомга эришиш мумкин? Балки ҳақиқат шуки, банданинг қалби билан қилган таваккулининг таъсири унинг мақсадга эришишдаги ҳаракати, интилиши ва амалларида кўринади”.

Имом Абулқосим Қушайрий айтади: “Билгинки, таваккулнинг ўрни қалбдир. Бас, банда ризқ Аллоҳдан эканини билганидан сўнг қалби билан таваккул қилгач, бадани билан ҳаракат қилиши бир-бирига қарши эмас. Агар бирон нарса қийинлашса, бас, Аллоҳнинг тақдири биландир. Агар бирон нарса енгиллашса, У Зотнинг енгиллатиши биландир”.

Бир киши Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан: “Туямни боғлаб таваккул қилайми ёки қўйиб юбориб сўнг таваккул қилайми?” деб сўраганида, у зот алайҳиссалом: “Уни боғлагин-да, сўнг таваккул қилгин!” деб айтганлар (Шу маънодаги ҳадисни Ибн Ҳиббон, Ҳоким ва Қузоъийлар ривоят қилишган).

Ибн Абу Дунё айтади: “Менга баъзи ҳакимларнинг шундай деганлари етиб келди: таваккул уч даражага бўлинади. Биринчиси – шикоятни тарк этиш. Иккинчиси – розилик. Учинчиси муҳаббатдир. Шикоятни тарк этиш сабр даражаси. Розилик Аллоҳ тақсим қилган ризқ билан қалбнинг сокин бўлишидир. Бу аввалгисидан кўра юқорироқ даражага эга. Муҳаббат эса Аллоҳ ўзига нисбатан қилган тадбири туфайли У Зотни яхши кўришдир. Биринчи даража зоҳидларники ва иккинчиси содиқларникидир. Учинчиси пайғамбарларнинг даражасидир”.

Мўмин банда ризқ талабида, тирикчилик йўлида бор имкониятларни ишга солиб, Ёлғиз Аллоҳга таваккул қилган ҳолда жидду жаҳд қилиши лозим. Аммо шуни билсинки, у фақат ҳаракат қилгани ва интилгани учунгина ризқланаётгани йўқ. Чунончи, ризқ Аллоҳ таоло тарафидан келишини унутмасин!

Одилхон қори Юнусхон ўғли

Банданинг кароматга ҳаддан ташқари берилиб кетиши – нафсининг касаллигидан саналади.

Муолажа услуби

Бу иллатдан халос бўлиш учун инсон ўзи ўйлаётган каромати “истидрож” бўлиши мумкинлигини унутмаслиги лозим.

Луғатда истидрож – “бирданига эмас, қўйиб бериб, даражама-даража ўтказиб, охирида ушлаш” деган маънони билдиради. Ўзбекча ибора билан айтганда, “арқонни узун ташлаб қўйиш” дегани.

Баъзи фосиқу фожирларга, балки кофирларга ҳам Аллоҳ таоло томонидан бу дунёда жуда кўплаб неъматлар ‒ мол-давлат, фарзанд, саломатлик берилади. Бу эса улар учун оқибатда янада кўпроқ ғафлат ва саркашликлар қилишларига сабаб бўлиб, охиратда қаттиқ азобга учрайдилар. Берилган бу неъматлар аслида улар учун жазо бўлади. Аллоҳнинг бу услубда инъом этиши “истидрож” дейилади.

Аллоҳ таоло истидрож билан одамларни имтиҳон қилади, уларнинг ёмонликларини оширади ва аянчли ҳалокатга олиб боради. Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилади:

وَٱلَّذِينَ كَذَّبُواْ بِ‍َٔايَٰتِنَا سَنَسۡتَدۡرِجُهُم مِّنۡ حَيۡثُ لَا يَعۡلَمُونَ 

“Оятларимизни ёлғонга чиқарганларни эса, (улар) билмайдиган томондан аста-секин оламиз” (Аъроф сураси, 182-оят).

Имом Аҳмад раҳимаҳуллоҳдан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳ таоло баъзи бандаларига улар маъсиятларда туришларига қарамасдан яхши кўрган нарсаларидан бераётганини кўрсанг, билингки бу истидрождир”, дедилар ва ушбу оятни тиловат қилдилар

فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُكِّرُواْ بِهِۦ فَتَحۡنَا عَلَيۡهِمۡ أَبۡوَٰبَ كُلِّ شَيۡءٍ حَتَّىٰٓ إِذَا فَرِحُواْ بِمَآ أُوتُوٓاْ أَخَذۡنَٰهُم بَغۡتَةٗ فَإِذَا هُم مُّبۡلِسُونَ 

“(Улар) эслатилган нарса (синов кунлари)ни унутганларида уларга ҳар нарсанинг эшикларини очиб қўйдик. Токи уларга берилган нарса (нозу неъмат)лар билан шоду хуррам бўлиб турганларида, уларни бирдан забт этдик. Бас, (энди) улар ноумиддирлар” (Анъом сураси, 44-оят).

Замонамизнинг улуғ алломаси, “уммат ҳакими” деган улуғ номга сазовар бўлган Ҳазрат Ашраф Али Таҳонавий[1] Аллоҳ таолонинг ато этаётган неъматларини тафаккур қилиб: “Бу неъматлар истидрож эмасмикин, дея қўрқаман”, деган.

Боязид Бистомий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: “Осмонда учаётган одамни кўрсангиз ҳам унинг ҳолатига қойил қолишга шошилманг! Инсонларнинг кароматига токи улар Аллоҳнинг амрларини бажаришларига ва Унинг тақиқларидан узоқда эканларига ишонч ҳосил қилмай туриб эътибор берманг!”.

Абу Абдураҳмон ас-Суламийнинг
“Нафс иллатлари ва уларнинг муолажаси” китобидан
Даврон НУРМУҲАММАД таржимаси.

[1] Бу олимнинг насаблари ота томонидан иккинчи халифа ва буюк саҳобий ҳазрат Умар розияллоҳу анҳуга, она томондан эса ҳазрат Али ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳуга бориб тақалади.

Ўсмирлик ёшига етганимдан кейин отамнинг менга нисбатан муносабатлари ўзгарди. Энди у киши мен билан худди катталар билан гаплашгандек гаплашадиган бўлиб қолдилар. Катталарга қандай мулозамат қилинса, менга ҳам шундай мулозамат қилар, мен билан гаплашаётганларида менга бор эътиборларини қаратардилар.

Кўчада юрганимизда ҳам “Ўғлим, мен сен билан фахрланаман, одамлар орасида юрар эканман, сендек ўғлим борлигидан бошим ҳамиша баланд!” деб мени доим яхши ишларга руҳлантириб ғайрат берардилар. 

Бир куни отам билан бирга ўтирганимизда менга жиддий юзланиб: “Ўғлим, сен ҳозирги замоннинг боласисан. Ҳозирги кундаги аҳволни сен мендан кўра яхшироқ мушоҳада қиласан.  Мен билмаган кўп нарсаларни биласан. Мен сенинг фикрларингга ишонаман. Сенинг ҳар бир масаладаги қарашларинг, ёндашувинг мен учун ўта қимматли. Шунинг учун бугундан бошлаб нима иш қиладиган бўлсам, албатта сен билан маслаҳатлашаман” дедилар. Мен шу пайтгача отамнинг менга нисбатан қилаётган ўзгача муомалаларидан ўзимни катталардек ҳис қилаётган бўлсам-да, мана шу гапдан кейин росмана катта одам бўлиб қолганимни ҳис қилдим. Энди мен нима гапирсам ўйлаб гапирадиган, бирор ишни бошлайдиган бўлсам, албатта отам билан маслаҳат қиладиган, ёш болалар ёки ўзим тенги ўсмирлар қилиб юрадиган бекорчи ишлардан батамом четлашадиган бўлиб қолдим.

Дарҳақиқат, отам ўз ваъдаларига содиқ қолдилар. Нима иш қилсалар доим мен билан маслаҳат қиладиган бўлдилар. Натижада мен ҳам масъулиятни ҳис қилиб ҳар бир берадиган маслаҳатимни, тавсиямни олдин ўзим яхшилаб ўйлаб, фикрлаб, пишитиб кейин берадиган бўлдим. Бу одатни фақат отам билан бўладиган муомаламда эмас, балки устозларим, дўстларим ва бошқалар билан бўладиган муомаламда ҳам йўлга қўйган эдим. Шу сабабли ҳам Аллоҳнинг фазли, отамнинг шарофатлари билан ҳар бир даврада сўзим эшитиладиган, фикри қабул қилинадиган инсонга айландим.

Кейинчалик ёшим катта бўлиб отамнинг ёшларига етганимда тушундимки, отам менинг маслаҳатларимни фикрларим тиниқ, онгим баланд, дунёқарашим кенг бўлгани учун эмас, балки, мени шундай муносабат билан тўлиқ ўзларига қаратишни, бошқалар менинг ёшлигимни ўғирламаслигини қасд қилганлари учун тинглар эканлар.

Ҳақиқатдан ҳам, биз кўпинча ўсмирлик ёшидаги фарзандларимизни хали ҳеч нарсани билмайди, тушунмайди деб ўйлаймиз. Уларга ўз қарашларимизни мажбуран бўлса ҳам сингдиришга ҳаракат қиламиз. Уларга яхшилик қиламан, уларни ёмонликдан асрайман деб аксинча уларни ўзимиздан узоқлаштириб қўяётганимизни билмай қоламиз. Демак, биз фарзандларимизга нисбатан самимий, яқин ва очиқ муносабатда бўлсак, уларнинг қалб эшиклари бизга нисбатан очилишига эришишимиз мумкин экан.

Доктор Абдуллоҳ Муҳаммад Абдулмуътининг

“Фарзанд тарбиясида 700 та сабоқ” китобидан

Ғиёсиддин Ҳабибуллоҳ, Камронбек Ислом таржимаси.

Яна бир нафс касаллиги – банда қилаётган гуноҳ, хато-камчиликлари ва нотўғри ишларини пайқамайди ёки сезишни истамайди.

Муолажа услуби

Бундай бепарволикдан қутилиш учун барча гуноҳлардан тавба қилиш ва имкон қадар бошқа уларга қайтмаслик лозим. Банда шундай тавба қилсинки энди унинг нафси олдинги гуноҳларни қилишни истамасин.

Абдуллоҳ ибн Усмон ар-Розий менга ривоят қилади. Абу Усмон раҳимаҳуллоҳ айтдилар: “Кўпчилик мўминлар бошига тушган мусибатлардан бири – ўзининг қилаётган нотўғри ишларига ва хатоларига кўзини юмиб, уларни имкон қадар тезроқ тузатиш йўлини изламаслигидир. Агар мўмин нафси ўрганмагунича бу касалликдан халос бўлмаса, ўз хатоларини пайқашни истамайдиган, кўра олмайдиган бўлиб қолади”.

Абу Абдураҳмон ас-Суламийнинг
“Нафс иллатлари ва уларнинг муолажаси” китобидан
Даврон НУРМУҲАММАД таржимаси.