Темурийлар даврида илм-фан, маданият ривожланиб ўзига хос ренессанс вужудга келди. Бу тараққиётга қуйидаги омиллар сабаб бўлган:

1. Сиёсий-ҳуқуқий омил. Амир Темур бошчилигида босқинчи мўғулларга қарши озодлик кураши олиб борилган ва юрт босқинчилардан тозаланган. Унинг ўрнида кучли, марказлашган давлат барпо қилинган. Мамлакатда қатъий қонунчилик, адолатли тартиб-интизом ўрнатилган.
2. Ижтимоий-иқтисодий омил. Темурийлар ҳомийлигида кўплаб суғориш тармоқлари ариқ, каналлар қазилиб, қаровсиз, ташландиқ ерлар экин майдонларига айланган ва деҳқончилик ривожланган. Турли мамлакатлардан уста ҳунармандларнинг Мовароуннаҳрга келиши натижасида ҳунармандчилик ривожланган, мамлакатда пул ислоҳоти ўтказилган, савдо-сотиқ ривожланиб, бой ўлкалар билан алоқалар йўлга қўйилган.
3. Маънавий-мафкуравий омил. Мўғуллар босқинидан аввалги маънавий-маданий мерос тикланган, илм-фан равнақ топиб мамлакат маънавий ҳаёти юксалган. Темурийлар даврида дин уламоларининг мавқеи янада ошган. Бу даврда Мовароуннаҳрда ва Хуросонда тасаввуфнинг Нақшбандийлик тариқати кенг ёйилган ва жамият ҳаётидан мустаҳкам ўрин олган. Тасаввуфнинг ушбу тариқати муршидлари мамлакат ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ҳаётида катта таъсирга эга бўлган, машҳур шахслар нақшбандийлик пирларига мурид бўлган эди. Жомий, Навоий, Бобур, Машраб каби шоирлар нақшбандийлик тариқатида эдилар. Улар ўз асарларида нақшбандийлик таълимотини тарғиб этдилар.

Саййид Амир Кулол Амир Темурга мўғулларга қарши бош кўтарганда зафар тилаб фотиҳа берган ва Хоразмга боришни маслаҳат берган. Мир Кулолнинг халифаларидан Баҳоуддин Нақшбанд, Шамсуддин Кулол (Амир Темурнинг пири), Ориф Деггароний энг машҳурлари саналган. Унинг ҳаёти ҳақида "Мақомати Мир Кулол" китоби яратилган.

Соҳибқироннинг яна бир пири Саййид Барака ҳам катта ҳурмат-эътиборга сазовор шахслардан бўлган. Мир Саййид Барака биринчи учрашувдаёқ Амир Темурга салтанат тимсоли бўлган ноғора ва байроқ туҳфа қилган. Ўзининг руҳий мадади, кўмаги билан ҳамиша Амир Темурга ҳамроҳ бўлган, ҳарбий юришларида унга зафарлар тилаб дуода бўлган. Амир Темур вафот этганидан сўнг васиятига кўра Саййид Бараканинг оёқ томонига дафн қилинган. Улуғ Амирнинг бундай васият қилганидан у зотнинг Амир Темур давлатида катта нуфузга эга бўлган дейиш мумкин.

Амир Темур давлати марказлашган давлат бўлиб, Шарқ халқлари давлатчилик тажрибалари ва анъаналарини, мустақил давлатчилик учун хос бўлган хусусиятларни, ҳисобга олган ҳолда ўз даври учун мукаммал давлат органлари тизими ташкил этилган эди. Жумладан, Амир Темур давлатида давлат сиёсатининг муҳим масалалари ҳал қилинадиган кенгашлар катта аҳамиятга эга бўлган. Кенгашларда Амир Темурнинг қариндош-уруғлари, олий руҳонийлар табақасининг вакиллари ва олимлар, амирлар ва амирул-умаро, бекларбеги, улуслар ва туманлар бошлиқлари, мингбошилар, юзбошилар, ўнбошилар, баҳодир унвонига эга бўлган ҳарбийлар ва бошқалар иштирок этган. Уларнинг мажлис пайтида қаерда ўтириши ёки туриши, мажлисни ўтказиш тартиби аниқ белгилаб қўйилган. Бундай кенгашларда дин аҳлининг олий вакиллари иштирок этиши, уларнинг мамлакатда катта нуфузга эга эканликларидан далолат беради. Бунинг эътиборга молик жиҳати шуки, саййидлар, қозилар, уламо. фузало, шайхлар ва улуғлар тахтнинг ўнг томонидан ўрин олганлар. Амир Темур давлатида шайхулислом, садри аъзам каби мансабдор шахслар  ҳам фаолият олиб борган.

Шайхулислом – мусулмон жамоасининг бошлиғи бўлган. Садри аъзам  лавозимидаги амалдор катта ваколатларга эга бўлган. Бу ҳақида “Темур тузукларида” шундай дейилади: “Равшан динга ривож беришда қўллаган биринчи тузугим шу бўлдики, саййидлар орасидан лаёқатли биттасини аҳли исломга бошлиқ – садр этиб тайинладим. Барча вақфларни бошқариш ва назорат қилиш учун мутавалли танлашни, ҳар бир шаҳар ва вилоятда қози, муфтий, муҳтасиб тайинлашни унинг ўзига ҳавола қилдим. У саййидлар, уламо, шайхлар ва бошқа арбобларга лойиқ суюрғол белгилаб, ҳар бирининг вазифасини тайин қилсин, дедим”. 

Мамлакатда ислом қозиси фаолият олиб борган ва у аҳдос қозиси ва лашкар қозисидан фарқли равишда шариат асосида қарор чиқарган. Амир Темур давлат бошқарувига оид масалалар юзасидан дин аҳллари билан маслаҳатлашиб турган. “Саййидлар, уламолар, шайхлар ва фозилларни ўзимга яқинлаштирдим. Улар менинг саройимга доимо келиб-кетиб, мажлисларимни безаб туришди. Диний, ҳуқуқий, ақлий масалаларни ўртага ташлаб, қимматли фикрлар билдиришарди. Ҳалол ва ҳаромга оид масалаларни мен улардан ўргандим”.

Келтирилган мисоллардан кўриниб турибдики, темурийлар давлатида саййидларнинг мавқеи юқори бўлган. Бунинг сабаблари сифатида қуйидагиларни айтиш мумкин: хожалар, саййидлар сомонийлар давридан бошлаб давлат ишларида муҳим лавозимларни эгаллаганлар. Улар нақиб ул-нуқабо (улуғ нақиб) ва шайхулислом даражаларига эга бўлганлар.  Лекин кейинчалик Чингизхоннинг Ўрта Осиёни босиб олиши, илм-фан ва маданият ўчоқлари бўлган масжидлар, мадрасалар, кутубхоналарнинг вайрон қилиниши, олимларнинг қувғинга учраши, маҳаллий мулкдорлар, жумладан, дин аҳли юқори табақаларининг мол-мулклари талон-тарож қилиниши оқибатида дин пешволари ўзларининг аввалги даражаларини йўқотдилар. Чунончи, “Тузукларда” таъкидланишича кўчманчи мўғулларнинг зулмидан саййид ва саййидзодалардан етмиш киши асир қилиб олиб кетилаётганда Амир Темур уларни қимматбаҳо совғалар эвазига қутқариб олади. Шундан сўнг Соҳибқироннинг саййидлар, хожалар олдида ҳурмати ошиб, уларнинг қўллаб-қувватлашига эришади.

Амир Темур ва унинг ворислари юрт ободлиги йўлида мўғуллар даврида тўхтаб қолган масжид ва мадрасалар қурилишига катта эътибор берган. Кўплаб мулкларни масжид-мадрасаларга вақф қилиб берган. Баъзи мадрасалар вақф мулкларидан ташқари, давлат хазинасидан ҳам молиялаштирилган. Мадрасаларда ихтисослигига кўра турли фанлар чуқур ўргатилган, масалан, Самарқанддаги Улуғбек мадрасасида табиий ва аниқ фанлар, жумладан, астрономия чуқур ўргатилган. Баъзи мадрасаларда асосан давлат маъмуриятида хизмат қилувчи, давлатнинг дипломатик арбоблари ва лашкарбошилар тайёрланган. Шунга кўра, бундай мадрасаларда Кайковуснинг “Қобуснома”, Низомулмулкнинг “Сияр ул-мулк” (Сиёсатнома), Шайх Саъдийнинг “Бўстон” ва “Гулистон” асарлари ўқитилган. Мадрасалар қайси соҳага йўналтирилишидан қатъи назар унда дастлаб, Қуръон, ҳадис, фиқҳ, тасаввуф ва шу билан боғлиқ илмлар таълим дастурининг асосини ташкил қилган. Жумладан, тузукларда бу борада шундай дейилган: «Ноибларимга катта-кичик ҳар бир шаҳарда масжид, мадраса ва хонақоҳлар қуришни, йўловчилар ва мусофирлар учун йўл устига работлар солишни, дарёлар устига кўприклар солишни буюрдим. Мусулмонларга диний масалалардан таълим бериб, шариат ақидалари ва ислом дини илмларидан тафсир, ҳадис, фиқҳдан дарс берсинлар деб, ҳар бир шаҳарга олимлар ва мударрислар тайин қилдим».

Нақшбандийлик тариқатининг йирик вакили Хожа Аҳрор Валий темурийлар давлатида катта нуфузга эга бўлган. Темурийлар сулоласи вакиллари Хожа Аҳрорни ҳурмат қилиб келганлар. У киши тож-у тахт учун курашаётган шаҳзодалар ўртасига тушиб, уларни сулҳ тузишга мажбур қилади, жанжалли ҳолатларни тинч йўл билан ҳал қилишга муваффақ бўлган ва мамлакатни вайронгарчиликлардан халос этган. Темурий Абусаид Мирзо 1451 йили Самарқанд тахти учун бўлган кураш авжига чиққан пайтда ёрдам сўраб Хожа Аҳрорга мурожаат қилади. Абусаид Мирзо ва унинг ўғли Султон Аҳмад Мирзо ҳукмронлиги даврида Хожа Убайдуллоҳнинг мавқеи янада ошади. Чунончи, Мовароуннаҳр ва Хуросоннинг турли шаҳар ва қишлоқларида Хожа Убайдуллоҳга қарашли мол-мулк, ер ва катта бойликлар вужудга келади. Абусаид Мирзонинг фармони билан Хожа Убайдуллоҳга қарашли ерлардан ўндан бир миқдорида солиқ олинган, холос. Бошқа ерлардан эса қўшимча солиқлар ҳам ундирилган ва бу деҳқонларни қийин аҳволга солиб қўйган. Шунинг учун кўпчилик деҳқонлар ерларини Хожа Убайдуллоҳга назр қилиш билан унинг номига ўтказиб, ўзлари ўша ерларда ишлашни давом эттирарди ва қўшимча солиқлардан халос бўларди. Хожа Аҳрор бева-бечораларга ва камбағалларга ҳам ёрдам бергани тўғрисида тарихий манбаларда маълумотлар бор. Хусусан, тарихчи Мир Саййид Шариф Роқимийнинг “Тарихи Роқимий” рисоласида ёзишича “Хожа Аҳрорнинг махсус ер майдони бўлиб ундан олинган ҳосилни бева-бечоралар ва муҳтожларга тарқатган. Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор Туркистон ва Хуросонда тутган сиёсий ва ижтимоий юксак мақомидан ташқари, ўзидан қолдирган илмий мероси ва қимматли асарлари билан ҳам диққат-эътибор марказида туради. Хожа Аҳрор ўз мактубларида халқнинг ғамини ейиш, оддий инсонларнинг ҳожатини чиқариш каби хайрли ва савобли ишларга ундарди. Ана шундай инсоний фазилатлари туфайли Хожа Аҳрор “яхшилар қутби”, “шайхлар шайхи” каби сифатлар ҳамда “Аҳрор” (эркин кишиларнинг сардори), “Носируддин” (диннинг ёрдамчиси) лақаблари билан шуҳрат қозонган.

Хулоса қилиб айтганда, темурийлар даврида мўғуллар босқини натижасида оёқости қилинган маданий бойликлар, маънавий мерос ва қадриятлар тикланган. Илм масканлари фаолияти йўлга қўйилган ва маърифатга интилиш, комил инсон тарбиясига катта эътибор қаратилган. Бунинг самараси ўлароқ, нақшбандийлик тариқати жамият ҳаётида кенг тарқалган, дин уламоларининг мавқеи ошган. Бу давр жаҳон тарихидан ва миллий давлатчилигимиз тарихидан муносиб жой олган.

Робия САИДХАНБАЛОВА,

Хадичаи Кубро аёл-қизлар ўрта махсус ислом билим юрти талабаси

Аллоҳ таоло Қуръони Каримда айтади:

قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ

«Айтинг (эй, Муҳаммад!): «Агар Аллоҳни севсангиз, менга эргашингиз. Шунда Аллоҳ сизларни севади ва гуноҳларингизни мағфират этади. Аллоҳ кечирувчи ва раҳмлидир» (Оли Имрон сураси, 31-оят).

Барчамизнинг «Аллоҳни севаман» деган даъвомиз бор, Аллоҳга муҳаббатим чексиз, деймиз-у  лекин, амалда исботлай оламизми? У  қайси  амалларда   зоҳир  бўлади? Аллоҳ таолога бўлган муҳаббатнинг изҳори жилд-жилд китоблар ёзиш,  шеърлар битиш ва қандайдир  баландпарвоз  гапларни гапириш   билан эмас, балки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга итоат этиш билан ўз ифодасини топади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларига бўйсунаётган инсоннинг Аллоҳга муҳаббати бор, десак бўлади.

Аллоҳ таоло – Мени севаман десанг, Менинг ҳабибимга бўйсунасан демоқда. Мана, Аллоҳ таоло Ўз Расулининг мақом-мартабасини бизга изҳор қилишининг намунаси. Агар Расулимга эргашмасанг, муҳаббатинг ёлғон, муҳаббатинг сохта, демоқда. Аллоҳ Ўзининг Расули соллаллоҳу алайҳи ва салламга бўйсунганимиздагина бизга муҳаббат қўяди. Аллоҳ таоло муҳаббат қўйган банда қиёмат куни жаннатга кириш ва Аллоҳнинг жамолини кўриш бахтига муяссар бўлади. Шу дунёдаги мукофоти эса  Аллоҳ таоло ўз Расулига эргашган бандасининг гуноҳларини кечаман демоқда ва ўзининг умидбахш бўлган Ғофур – ўта мағфиратли ва Роҳийм – ўта раҳимли сифатларини айтиб башорат бермоқда.

Аллоҳ таолонинг Расули соллаллоҳу алайҳи васалламга бўлган муҳаббат инсонни қандай ишларни қилишликка олиб бориши мумкин? Келинглар, бу тўғрисидаги мисолларни келтириб ўтайлик.

Ибн Асокир раҳматуллоҳи алайҳи Ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қилади: “Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга муҳтожлик етди. Бу муҳтожликдан бир неча кун давомида егулик бўлмади. Бу хабар ҳазрати Али розияллоҳу анҳуга етиб борди. Ҳазрати Али розияллоҳу анҳу бу нарсани кўтара олмадилар. Кўчага чиқиб, меҳнат қилиб бирор нарса топиб келиш учун хизматга бордилар. Бир яҳудийнинг қўлига мардикор бўлиб ёлландилар. Унинг боғини 17 челак сув билан суғориб бердилар. Яҳудий ҳар бир челаги учун биттадан хурмо бераман деди ва ҳазрати Али рози бўлдилар. Яҳудий хурмоларни кўрсатиб, хоҳлаганингни танлаб ол, деганида, ҳазрат Али розияллоҳу анҳу ажва хурмосини танлаб олдилар. Ўша хурмони Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига олиб келдилар. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳазрат Али розияллоҳу анҳунинг ўзлари ҳам ночор ҳаёт кечираётганларини билардилар. Шундан ҳайрон бўлиб: «Эй Али, буни қаердан олдинг?», деб сўрадилар. Ҳазрат Али розияллоҳу анҳу эса, сизга етган муҳтожликни кўтаролмасдан, бировнинг боғини суғориб шу хурмоларни олиб келдим, дедилар. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Эй Али, бу ишни Аллоҳ ва унинг Расулига бўлган муҳаббатинг туфайли қилдингми?», дедилар. Ҳазрати Али: “Ҳа, шундай қилдим”, дедилар. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Кимки Аллоҳ ва Унинг Расулига муҳаббат қўядиган бўлса, энди тайёргарлигини кўраверсин. Унга шундай муҳтожликлар етадики, худди жала ёққанида юзи қандай ҳўл бўлиб кетса, шундай камбағалликлар етади. Кимки Аллоҳ ва Унинг Расулига муҳаббат қўядиган бўлса, тайёргарлигини кўраверсин. Унга шундай балолар келадики, ўша балоларга у қалқон бўлиб туриб беришига тўғри келади», дедилар.

Мана шу гапни эшитганидан кейин, анча-мунча одам, агар ундай бўлса, Аллоҳ ва Унинг Расулига муҳаббат қўйишга ҳожат йўқ экан-да, деб юборади.  Чунки баьзилар бошига тушадиган турли-туман  кулфатлар, ҳар хил қийинчиликлар  ва мусибатлардан  холи   бўлиш  билан  бирга, кўплаб    неьматларга  эришиш  воситаси  ўлароқ  ибодатларни  амалга  оширади.  Лекин ҳазрат Али розияллоҳу анҳу ундайлардан  эмасдилар. Шунинг  учун ҳам  мазкур хабардан  мутлақо  чўчимадилар,  балки  хурсанд бўлдилар, бу сўзлардан кейин кўзларига ёш олдилар. Чунки Аллоҳ ва Унинг Расули соллаллоҳу алайҳи васалламга муҳаббат қўйганларнинг бошига бундай синовлар тушиши муқаррар. Илло, бу муҳаббат синовсиз бўлмайди.

Тасаввур қилинг, бир инсон оддий бир инсонга кўнгил қўйса, унинг бошига қанчалар мусибатлар тушади. Яқиндагина бир ёш йигит олдимга келиб, йиғлагудек бўлиб, бир қизни севиши, қиз камбағал оиладан экани, ўзининг оиласи бой эканини айтди. Ота-онаси у қизни олиб беришга қарши экан. Йигитни айтишича, у ўз ота-онаси бориб турадиган фолбиннинг ёнига бориб: «Агар ота-онам сизнинг олдингизга  келса, сиздан илтимос, уларга “Фарзандингиз ўша қизга уйланмаса, бўлмайди акс  ҳолда оқибати  ёмон  бўлади”, деб фол очиб беринг, дебди. Бир қизга бўлган нафсоний муҳаббат, ўз эгасини   иймонидан айиришга олиб боряпти. Йигитнинг улфатлари эса ўша қизнинг номусига тегсанг, қиз  сени устингдан шикоят ёзса, ота-онанг иложсизликдан у қизни олиб беришга мажбур бўлади, деб маслаҳат берибди. Яхши ҳам, озгина  тушунчаси, иймони ва диёнати  бор экан, менга: «Домла, ўртоқларим шундай маслаҳат беряпти, мен нотўғри бўлса керак деб ўйлаяпман, сиз нима дейсиз?», деб сўради. Буни қаранг! Бир қизга бўлган муҳаббат қандай ишларни қилишгача олиб бормоқда.

Энди, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга бўлган муҳаббат имтиҳонсиз, синовсиз бўладими?

Баъзи бир инсонлар: «Намоз ўқисам, рўза тутсам, Қуръон тиловат қилсам, ибодатларни адо этсам, барибир, ҳамон ишларим орқага кетяпти», «қизларимнинг бахти очилмаяпти», «ўғилларим ўттизга яқинлашиб қолди, уйлантиролмаяпман», «қайси ишга қўл урсак юришмайди» ва бошқа шунга ўхшаш муаммоларни айтади. Уларнинг намоз ўқиши, рўза тутиши ва бошқа амалларни қилиши, ўша балоларни келишига сабабчи эмасми? Нима учун? Чунки Аллоҳ ва Унинг Расули соллаллоҳу алайҳи васалламга муҳаббатингиз сизни намоз ўқишингиз, рўза тутишингиз, тиловат қилишингизга сабаб бўлмоқда. Шунинг ҳисобига, сизга балолар келмоқда. Буни хурсанд бўлиб, шодлик билан кутиб олиш керак. Нимага? Чунки, менинг муҳаббатимнинг самараси ўлароқ, Аллоҳ менга шу синовларни юборяпти, деб кутиб олиш керак. Агар муҳаббатингиз бўлмаганида, бошингизга Аллоҳ синовларни юбормаган бўларди.

Қанчадан қанча мушриклар, кофирлар, мунофиқлар кайфу сафо қилиб, ялло қилиб яшаяпти. Нима учун? Чунки уларга бу дунёда имтиҳон йўқ. Зотан, улар имтиҳон бўладиган хонага ҳам киролмаганлар. Имтиҳон бўлаётган хонага кириш учун «Лаа илааҳа иллаллоҳ, Муҳаммадур расулуллоҳ» калимаси керак. Улар имтиҳонга яқинлашолмайди ҳам! Дарвозасидан ҳам киролмайди!»,

Талаба бўлишни  истаган ҳар бир йигит ва қиз ўз хоҳиши билан имтиҳон топшириш жойига келади. Агар имтиҳонни хоҳламаса, имтиҳон топширмасдан кўчада юраверсин эди. Бўлажак талаба ҳужжатини топширади, бир ўринга ўнта киши талашиб туради. Бор-будини сарф қилиб бўлса ҳам, шу имтиҳондан ўтишга ҳаракат қилади. Лекин кимлардир кўчада кайф-сафосини қилиб юрибди, ўқишга ҳаракат ҳам қилмайди. Агар сизни унга ҳавасингиз келса, олийгоҳнинг эшигидан кирмасдан, ҳужжатларни топширмасдан, имтиҳонга кирмай ялло қилиб юраверинг эди. Ўз хоҳишингиз ила  бордингиз ахир!

Имтиҳонга киришни бутун вужудингиз билан талаб қиляпсизми, демак, сиз «Лаа илааҳа иллаллоҳ» калимаси билан очиладиган эшикни ўз  ихтиёрингиз ила очдингиз, мўмин-мусулмон бўлдингиз. Аллоҳ ва Унинг Расулига муҳаббатим бор деб даъво қиляпсизми, энди имтиҳонга чиданг, сабр қилинг! Келиб, «Дод!», деб юборманг! «Қийин бўлиб кетди...», «У бўлмай қолди, бу бўлмай қолди...», «Нима қиламиз энди, яшашга қўядими ёки йўқми?», деманг! Мўминмисиз – яшанг! Иймонингиз борми – чиданг! Сабр қилинг!

Худди шундай. Саҳобалар ҳам Расулуллох соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳузурларига келиб: 

«Ё, Расулуллоҳ, кофирларни дуои бад қилинг», деганларида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Шошилманглар. Сизлардан олдингиларнинг гўштларини темир тароқ билан шилиб, суягигача ажратиб тараганларида ҳам иймонидан қайтмаганлар, шошилманглар, шошиляпсизлар», деганлар.

Бизларнинг эса арзимас имтиҳонларга чидолмасдан, муҳаббатимиз синовдан ўтолмасдан қолаётганларимиз кўп.

Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Бир киши келиб: «Ё Расулуллоҳ, қиёмат қачон бўлади?», деб сўради. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам «Қиёматга нима тайёргарлик кўрдингки, уни сўраяпсан?», дедилар. Ўша саҳоба: «Ё Расулуллоҳ, менинг қиёмат учун Аллоҳ ва Унинг Расулига бўлган муҳаббатимдан бошқа ҳеч нарсам йўқ», деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам «Сен кимни севсанг, қиёмат куни ўшалар билан бирга бўласан», дедилар. Анас розияллоҳу анҳу: «Биз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Сен кимни севсанг ўшалар билан бирга бўласан», сўзларини эшитганда хурсанд бўлганчалик, ҳеч қачон хурсанд бўлмагандик. Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни севаман, Абу Бакрни севаман, Умарни севаман ва қиёмат куни улар билан бирга бўлишни умид қиламан», дедилар (Икки шайх ривоят қилган).

Мана шу дил изҳорини эшитгандан кейин, ҳаммамиз: “Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни севаман, Абу Бакрни севаман, Умарни севаман, Усмонни севаман, Алини севаман, Анас ибн Моликни севаман ва улар билан бирга бўлишни хохлайман” деб айтишимиз керак. Шундагина ҳақиқий муҳаббат бўлади. Анас ибн Моликнинг қобилиятларини, иқтидорларини, тадбиркорликларини қаранг. Жойида жавоб бердилар, уларни севишларини билдирдилар. Биз ҳам шундай бўлишимиз керак. Ана шундай муҳаббат эгалари бўлсак, иншааллоҳ нажот топамиз.

Бошқа бир ривоятда: «Талҳа ибн Барро розияллоҳу анҳу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга ёпишиб оёқларини ўпдилар-да: «Ё Расулуллоҳ мен сизни шундай севаманки, мени қандай ишга буюрсангиз шуни қиламан», дедилар. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам уни синамоқлик учун: «Бориб отангни ўлдир», дедилар. Талҳа ибн Барро розияллоҳу анҳу шартта ўгирилиб, оталарини ўлдириш учун кетаётганларида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Тўхта, мен силаи раҳмни узишлик учун келмаганман, бу ишингдан қайт», дедилар. Синовни қаттиқлигини қаранг! Имтиҳонни қаранг!

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Талҳа розияллоҳу анҳунинг муҳаббатларига қандай жавоб бердилар? Талҳа розияллоҳу анҳу бетоб ётганларида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам у кишини зиёрат қилдилар ва бу касаллик Талҳа розияллоҳу анҳуни олиб кетишини билдилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ўз аҳлларига, агар Талҳа ҳақида бирор хабар келса менга хабарини беринглар, дедилар. Кечга яқин Талҳа розияллоҳу анҳунинг вафотлари хабари келди ва кеч бўлиб қолганлиги сабабли Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга айтишмади. Эртаси куни саҳар вақтида Талҳа розияллоҳу анҳу вафотларини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга айтганларида, қишнинг совуқ кунида, саҳарда Талҳа розияллоҳу анҳунинг жанозасига бордилар ва унда саф тортиб турилганда: «Эй Роббим, Талҳага табассум қилиб турган ҳолатингда Талҳани ўзингга йўлиқтиргин ва Талҳа ҳам сенга табассум қилган ҳолатида Ўзинг билан қовуштиргин» деб дуо қилдилар.

Нимага шундай дуо қилдилар? Чунки  Талҳа розияллоҳу анҳунинг илтимослари шу эди.  У киши: «Мени тезроқ кўминглар, Роббим билан мени тезроқ учраштиринглар. Тезроқ дафн қилинглар. Лекин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни жанозамга чақирманглар. Чунки у зот жанозамга келаётганларида, йўлда бирор  яҳудий уларга мен сабабли зарар бериб қўйишидан қўрқаман», деган эканлар. Мана шу ҳақиқий муҳаббатдир. Аллоҳ  таоло барчамизга  ана шундай  муҳаббатли ва  ихлосли бўлишни  насиб  айласин.

Исҳоқжон домла БЕГМАТОВ,

ЎМИ  масжидлар  бўлими  ходими

Аллоҳ таолога беадад ва Ўзининг илмича, улуғлигича ҳамд бўлсинки, бизларни еру қуруқликда мукаррам бўлган Одам авлодидан қилди, ҳайвон қилиб яратмади. Яна бизга энг олий ва буюк неъмат – Ислом неъмати, рушду ҳидоятни иноят айлади. Ўзининг ҳабиб ва маҳбуб пайғамбарининг уммати бўлишни насиб этди. Аввалию охири инсон манфаатлари ва жамият салоҳияти кўзланган шариати Исломга амал қилишга, диндаги амр ва наҳийларга итоаткор бўлишга фақат Ўзигина қодир қилиб қўйди. Лекин табиатида хато қилиш, шошилиш ва адашиш бўлган инсон баъзан Аллоҳ таолонинг қанчадан қанча неъматларига ношукрлик қилади, буйруқларига  итоатсизлик қилади. Нега шундай? Сабаби, Аллоҳнинг раҳматидан ноумид ва мосуво бўлган иблис Қиёматга қадар инсонларни ўзининг ортидан етаклаш учун бор имкониятини сарфлашга қасам ичди ва васваса эшикларини кенг очиб қўйди. Мана шундай шайтон васвасасига учган инсон дин арконларини бажаришга сусткашлик қилади, оғир, машаққат ишдай тасаввур қилади. Аслида ҳам шундайми?! Йўқ, аслида динга амал қилиш нақадар осон ва қулай. Буни яхшироқ тушуниш учун ўтган умматлар шариатига ислом шариати таққосланса,  динимиз нақадар енгил эканлиги намоён бўлади.

• Бирор аъзо хато ва жиноят қилса, ўша аъзони кесиш
• Нажосат теккан жойни кесиб ташлаш
• Гуноҳкорни тавба учун ўлдирилиши
• Масжиддан бошқа ерда намозни жоиз эмаслиги
• Тупроқ билан таяммум қилиб бўлмаслиги
• Рўзадор уйқудан сўнг ифтор қилолмаслиги
• Рамазон кечалари аёлидан узоқ бўлиш
• Гуноҳ сабабли улардан пок нарсаларнинг маън қилиниши
• Закот молнинг тўртдан биридан чиқарилиши
• Закот ва ғанималарга салоҳиятсиз нарсаларнинг осмондан олов тушиб куйдириши
• Битта яхшилик эвазига битта савоб берилиши
• Кечаси гуноҳ қилганларнинг ишлари эрталаб эшикларига ёзилиб қолиши
• Бир кеча кундузда 50 маҳал намоз фарзлиги
• Қасосда афвга йўл йўқлиги
• Ҳоизаларнинг ўша кунларда одамлар билан аралашиб юришдан маън қилинишлари
• Гўштдаги ёғ ва қоннинг ҳаромлиги
• Шанбанинг ҳаром қилингани

Кейинчалик бу ҳукмлар Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шариатларида осонига ва яхшисига ўзгартирилиб берилган. Кунига 50 маҳал эмас, бир кунлиги 1 ярим 2 соатни талаб этадиган 5 вақт намоз жорий қилиниши, ифторликдан сўнг саҳаргача еб-ичиш ва бошқа ишларга рухсат берилиши, закот молнинг 40 дан биридан чиқарилиши, закотдан қолган молни киши истаганича тасарруф қилиши, нажосат теккан ер тозаланса пок бўлиши, ер пок қилиниб, истаган ерида намоз ўқиш, таяммум қилишнинг мумкинлиги, гуноҳкорга тавба эшиклари мудом очиқлиги, қилинган айбу хатолар сатр қилиниши, қасос борасида афв қилиб, кечиб юбориш жоизлиги, бир яхшиликка 10 та савоб кўпайтирилиб ёзилиши, гуноҳлар сабабидан пок нарсалар манъ қилинмаслиги, ҳайвон гўштларидаги ёғ ва гўшт ичида қолиб кетган қоннинг ҳалоллиги ва ҳоказо амаллар фақат ва фақат Набийлар сўнггиси Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг “эрка уммат”ларига эъзоз ва икром бўлсин учун  жорий қилинган. Энди ибодатларга дангасалик қилиб, шариат ҳукмларини оғир билиб юрган инсонлар, бир тафаккур қилиб  кўрсинлар. Аллоҳ биздан асло қийинчиликни, жонни азоблашни истамайди, мўътадиллик ва енгилликни истайди.  Шунга кўра, биздан талаб қилинган ишларни камайтирмай, ҳаддидан оширмай ихлос билан бажарсак, Раббимизнинг:

وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِيلًا

Имон келтириб, солиҳ ишларни қилганларни (эса) остидан анҳорлар оқадиган жаннат боғларига киритурмиз – улар у ерда абадий қолиб яшарлар. Бу Аллоҳнинг ҳаққоний ваъдасидир. Аллоҳдан кўра ким ростгўйроқдир?! (Нисо,122) деган ваъдасига мушарраф бўламиз, иншоаллоҳ!

Мулла Жийбон Ҳиндийнинг “Нурул анвор” 

китоби асосида Н. Саидакбарова тайёрлади

Абу Салама Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилади: “Бир аъробий Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурига келди. У зот аъробийдан: “Сенда умму милдам касаллиги бўлганми”, деб сўрадилар. У: “Умму милдам нима”, деб сўради. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Умму милдам тери билан гўшт орасидаги ҳарорат”, дедилар. Аъробий: “Йўқ”, деди. Яна Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Бошинг оғриганми?”, деб сўрадилар. У: “Бош оғриғи нима”, деб, саволга савол билан жавоб берди. Расулуллоҳ унга: “Бош оғриғи, бошдаги шамоллаш бўлиб томирларни лўққиллатади”, дедилар. Аъробий: “Йўқ, менда бундай бўлмаган”, деди. Абу Ҳурайра айтади: “Ҳалиги аъробий туриб кетганида Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким дўзах аҳлидан бўлган кишини кўрмоқчи бўлса ана унга қарасин”, деб айтдилар”. 

 “Аъробий” деб чўлда яшайдиган арабга айтилади. Улар одатда фаросатсиз ва маданиятдан йироқ одамлар бўлган. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам касал бўлмаган одамни дўзах аҳлидан дейишларининг сабаби шуки, Аллоҳ ўзи суйган бандаларига мусибат ва касалликлар бериб, уни гуноҳларидан фориғ қилади. Бу аъробийга ҳеч қандай касаллик бермадими, ундан чиқди Аллоҳ уни суймайди. Бунинг устига у одамни дўзах аҳлидан эканини Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ўзларича айтмаганлар, балки уни Аллоҳ билдирган. Лекин касал бўлмаётган одам Аллоҳ мени ташлаб қўйибди деб ўзини ҳалок қилиш, жасадини азоблаш учун касаллик келадиган тарафларга бурмаслиги, соғлик неъматига ҳам мудом шукрда бўлиши шарт!

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Мусулмон кишига бирор-бир чарчоқ ва машаққат, хафачилик ва қайғу, азият ва ғам-ғусса етса, ҳаттоки бирор тикон кирса ҳам, албатта, Аллоҳ ана шулар эвазига гуноҳларини каффорат қилади”, деб марҳамат қилдилар”.

Бу ҳадисдан одамнинг гуноҳлари мазкур нарсалар сабабли кечирилиши учун у сабрсизлик қилмаслиги, барча мусибатни Аллоҳдан бўлган синов, деб қабул қилиши ва савоб умидида бўлиши кераклиги аён бўлади.

Абдураҳмон ибн Саъид отасидан ривоят қилади: “Салмон Форисий розияллоҳу анҳу Кинда қабиласидаги беморни кўргани борди. Мен ҳам у билан бирга эдим. У бемор олдига кирганида: “Сенга хушхабар бўлсин! Зеро, Аллоҳ мўмин кишининг касаллигини унинг гуноҳларига каффорат ва қиладиган ишлари борасида насиҳат қилади. Фожир одамнинг касал бўлиши эса эгаси аввал боғлаб, сўнг қўйиб юборган туяга ўхшайди. У туя нима учун боғланди-ю ва нима учун қўйиб юборилганини ҳам билмайди”, деб айтдилар”.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Мўмин ва мўминанинг жасади, аҳли оиласи ва молида балолар, то у Аллоҳ таолога бирорта гуноҳи бўлмаган ҳолида йўлиққунига қадар бўлади”, деб марҳамат қилдилар”.

Демак, “Аллоҳга нима ёмонлик қилдимки, шунча балолар келяпти” деб эмас, “Аллоҳ мўмин бўлганим учун ва мени суйгани учун шундай синовлар юборяпти” деган яхши гумонда бўлиш нақадар бахт!

 Нилуфар Саидакбарова

Муоз ибн Жабал (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинади: “ Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Қаерда бўлсанг ҳам Аллоҳга тақво қил. Гуноҳнинг ортидан, уни ўчирадиган яхшилик қилгин. Инсонларга гўзал хулқ билан муомала қил”, дедилар (Имом Термизий ривояти).

Ҳадиси шарифда “тақво” деб таржима қилинган сўздан луғатда ҳимоя, тўсиқ деган маънолар тушунилади. Шариат истилоҳида банда билан у қўрқадиган азобнинг ўртасидаги ҳимояловчи тўсиқ тақводир.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) мазкур ҳадисни айтишларига Абу Зар ва Муоз ибн Жабал (розияллоҳу анҳумо)лар сабаб бўлишган. Муоз (розияллоҳу анҳу) Яманга кетаётганида Набий (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Эй Муоз, Аллоҳга тақво қилгин. Одамлар билан гўзал муомалада бўлгин. Гуноҳ иш қилиб қўйсанг, ортидан яхшилик қилгин”, дедилар. Муоз: “Ё Расулуллоҳ, “Ла илаҳа иллаллоҳ” яхшиликми”, деб сўради. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “У яхшиликларнинг энг буюгидир”, дедилар” (Ибн Абдулбир тамҳидда келтирган). Абу Зар (розияллоҳу анҳу): “Ё расулуллоҳ мени жаннатга яқин қилиб, дўзахдан сақланишимга сабаб бўладиган амални ўргатинг”, деди. Набий (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Гуноҳ қилиб қўйсанг, ортидан яхшилик қилгин. Чунки битта яхшиликнинг ўнта мисли бор”, дедилар. У: “Ё Расулуллоҳ “Ла илаҳа илллаллоҳ”, яхшиликми”, деб сўради. Набий (алайҳиссалом): “У яхшиликларнинг гўзалидир”, дедилар (Имом Аҳмад ривояти).

Инсон Аллоҳ таолонинг ердаги халифаси. Аллоҳ таоло бандаларни яратиб, уларга ҳисобсиз неъматлар ато қилди. Башариятга яхшилик ва саодат йўлларини кўрсатиш учун, уларнинг орасидан пайғамбарлар чиқарди. Аллоҳ таоло бандаларни Ўзига ибодат қилиш ва буйруқларига бўйсунишга буюрди. Одамларнинг бир-бирларига ёрдам беришлари, меҳр-оқибатли бўлишлари ва ўзаро яхшиликлар қилишлари саодатга эришишнинг муҳим омилларидан эканини баён қилди. Бу йўлда Аллоҳга тақво қилишнинг ўрни беқиёсдир.

Тақво нажот йўли. Мазкур ҳадисда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) тақво банда учун саодат эшиги ва Аллоҳ таолонинг розилиги калити эканини баён қилдилар. Тақво барча яхшиликларни жамлайди ва инсони ёмонликлардан ҳимоя қилади. Мўминлар тақво билан абдаий нажот топадилар ва Аллоҳ таолонинг ёрдамига эришадилар. Қуръони каримда бундай марҳамат қилинади: “Зотан, Аллоҳ тақволи бўлганлар ва эзгу иш қилувчилар билан (ҳамиша) биргадир” (Наҳл, 128). Бошқа оятда Аллоҳ таоло тақволи бандаларга гўзал ризқ беришни ва қийинчилик, машаққатлардан халос қилишни ваъда қилди: “Кимки Аллоҳга тақво қилса, У унга (ташвишлардан) чиқиш йўлини (пайдо) қилур. Яна, уни ўзи ўйламаган жойдан ризқлантирур” (Талоқ, 2-3). Банда тақво қилса ёмонларнинг ҳийла-найранрларининг зараридан халос бўлади. Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилади: “Агар сизларга яхшилик етса, бу уларни хафа қилади. Борди-ю, сизларга ёмонлик етса, бундан улар хурсанд бўладилар. Агар сабр билан тақвода бўлсангиз, уларнинг макрлари сизларга ҳеч қандай зарар етказмайди. Албатта, Аллоҳ уларнинг қилмишларини иҳота қилувчи зотдир” (Оли Имрон, 120).

Банда тақво қилиб дунё ва охиратда ғалаба қилади ва Аллоҳ таолонинг чексиз инъомлари ва даражаларига эга бўлади. Қуръони каримда бундай марҳамат қилинади: “Албатта, тақводорлар (жаннатдаги) боғларда ва дарёлар узрадирлар. (Улар) қудратли подшоҳнинг (Аллоҳнинг) ҳузуридаги садоқат мақомида бўлурлар” (Қамар, 54-55).

Тақво сўзидан Ислом динидаги ақида, ибодат, муомала ва хулқ каби амaллар тушунилади. Қуръони каримда бундай марҳамат қилинади: “Юзларингизни Машриқ ва Мағриб томонларига буришингиз (ибодат қилишингиз-нинг ўзи тўла) яхшилик эмас, балки Аллоҳга, охират кунига, фаришталарга, китобларга, пайғамбарларга имон келтирган, ўзи яхши кўрган молидан қариндошларига, етимларга, мискинларга, йўловчига, тиланчиларга ва қулларни озод қилиш йўлида берадиган, намозни тўкис адо этиб, закотни тўлаб юрадиган киши ва келишилган аҳдларига вафо қилувчилар, шунингдек, оғир-енгил кунларда ва жанг пайтида сабр қилувчилар яхшилик (аҳли)дир. Айнан ўшалар (имонларида) содиқдирлар ва айнан ўшалар тақводордирлар” (Бақара, 177).     

Тақво айтиладиган сўз ёки ҳужжатсиз талаб қилинадиган даъво эмас. Балки, у Аллоҳга итоат этиш ва гуноҳларни тарк қилишга ундовчи солиҳ амалдир.  Уламолар: “Аллоҳ таолога итоат этиб, осий бўлмаслик, Уни ёдга олиб, унутмаслик ва Раббига шукр қилиб, кўрнамаклик қилмаслик тақводир”, дейишади. Мўминлар мазкур маънода амал қилишлари ва сийрат-у суратда тақво билан зийнатланишлари лозим. Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилади: “Эй, имон келтирганлар! Аллоҳдан чинакам қўрқув билан қўрқингиз ва мусулмон бўлмай дунёдан ўтмангиз!” (Оли Имрон, 102).

Банда шубҳали нарсалардан сақланиб, мукаммал тақвога эришади. Шубҳадан сақланиш инсонни поклайди. Ҳаром нарсаларни бажариб қўйишдан қўрқиб, мубоҳ ишлардан сақланиш ҳам шунинг жумласидан ҳисобланади. Набий (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Банда зарарли нарсадан қўрқиб, зарарли нарсалардан тийилмагунча тақводор бўлолмайди”, деганлар (Имом Термизий ривояти). Ҳасан Басрий (раҳматуллоҳи алайҳ) айтади: “Инсон ҳаромдан хавф қилиб, ҳалолни тарк қилмагунча тақвога эришолмайди”.

Гуноҳларга тавба қилиш тақводорларнинг хулқидир. Гоҳида инсон унутади ёки ғафлат қолади. Натижада, нафси ғолиб келиб ёки шайтон васавасаси сабаб гуноҳ қилиб қўяди. Шу онда тавба қилиш ва Аллоҳ таолога истиғфор айтиш тақводорлик белгисидир. Аллоҳ таоло тақволик бандаларни бундай сифатлайди: “Улар бирор фаҳш иш қилиб қўйсалар ёки ўзларига зулм қилиб қўйсалар, (дарҳол) Аллоҳни эслаб, истиғфор айтадилар. Ваҳоланки, гуноҳларни фақат Аллоҳгина мағфират этар. Яна, улар била туриб, қилмишларида давом этмайдиган кишилардир” (Оли Имрон, 135). Бошқа оятда бундай марҳамат қилинади: “Тақво қилганларга шайтондан (бирор) мусибат етса, (дарҳол Аллоҳни) эслайдилар. Бас, ўшанда улар (ҳақни) кўрувчидирлар” (Аъроф, 201). Тақволик банда тавба ва истиғфордан кейин, яхшилик қилиш ва солиҳ амалларни бажаришга шошилади. Аллоҳ таолонинг ваъдаси билан яхшиликлар ёмонликларни ўчиради. Қуръони каримда бундай марҳамат қилинади: “Албатта, савобли ишлар гуноҳларни кетказади. Бу ёд этувчилар учун ёдномадир” (Ҳуд, 114).

Гўзал хулқ мўминнинг зийнати. Инсон чиройли хулқ билан олий даражаларга етади. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) барча билан гўзал муомалада бўлишга буюриб: “Имконинг борича хулқингни гўзал қилгин”, деганлар (Имом Ҳоким ривояти). Инсон Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг гўзал хулқларига эргашиб, чиройли одобни  ўрганади. Қуръони каримда бундай марҳамат қилинади: “(Эй имон келтирганлар!) Сизлар учун – Аллоҳ ва охират кунидан умидвор бўлган ҳамда Аллоҳни кўп ёд қилган кишилар учун Аллоҳнинг пайғамбарида гўзал намуна бордир” (Аҳзоб, 21). Аллоҳ таоло бошқа ояти каримда Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)ни бундай сифатлаган: “Албатта, Сиз буюк хулқ узрадирсиз” (Қалам, 4).

Қариндошлик алоқаларини мустаҳкамлаш, хато қилган одамни кечириш, инсонларга меҳр-муҳаббатли ва оқибатли бўлиш, уларга очиқ юз, ҳалимлик, тавозелик ва камтарлик билан муомала қилиш гўзал ахлоқнинг кўринишларидир.

Манбалар асосида Юнусобод туманидаги

"Юнусобод" жоме масжиди имом-хатиби

Абдулғани ТОШПЎЛАТОВ тайёрлади