Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) васиятларининг ушбу қисмида Абу Зарр (розияллоҳу анҳу)га ҳар бир мўмин ҳожатларини фақат Аллоҳ таолодан сўрашини тавсия қилганлар. Ҳақиқий мўмин ҳеч қачон Ундан ўзгага суянмайди.
Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) васиятларининг яна бирида бундай марҳамат қилинади. Исмоил ибн Муҳаммад ибн Саъд ибн Абу Ваққос отасидан, у бобоси (розияллоҳу анҳум)дан ривоят қилади: «Бир киши Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) олдиларига келиб: “Ё Расулуллоҳ! Менга васият қилинг”, деди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Инсонларнинг қўлига қарама. Бу бойликдир. Тамадан сақлан. У фақирликдир. Намозингни худди видолашаётган одамдек ўқи. Узр сўраладиган нарсалардан сақлан”, дедилар».
Доно халқимиз ҳам ҳадисларда келган маъноларни чуқур англаган ҳолда, “Бахтни бировларнинг остонасидан қидиришнинг ўзи бахтсизликнинг боши” ёки “Бировнинг ёғли нонидан ўзингнинг зоғоранг яхши” каби мақоллари воситасида тамахўрлик ва бировларнинг қўлига қарам бўлиб қолишдан огоҳлантирган.
Ўз қадрини билган инсонлар бошқалардан асло умидвор бўлмайди. Улар Аллоҳ таоло буюрганидек, барча ҳожатларини Парвардигордан сўрайди. Аллоҳ таоло: “Аллоҳнинг фазлидан сўранг” (Нисо, 32), деб марҳамат қилган. Дуосининг қабул қилинишига ишониб, ўтиниб сўраса, Аллоҳ таоло, шубҳасиз, ижобат қилади. Ҳожатларни Аллоҳ таолодан сўраш бандаликнинг асосидир.
Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Аллоҳнинг фазлу марҳаматидан сўранг. Зеро, Аллоҳ Ундан сўрашларини хуш кўради”, деганлар (Имом Термизий ривояти).
Гоҳида баъзи одамлардан: “Худони тинч қўйсанг-чи, арзимас нарсалар учун ҳам безовта қилаверасанми”, деган бемаъни сўзларни эшитиб қоламиз. Бу нотўғри тушунча. Бирор нарсанинг арзирли ёки арзимас бўлиши бизнинг қарашимизга кўрадир. Аллоҳ таолога нисбатан эҳтиёжларимиз катта-кичик бўлишининг эътибори йўқ. Зеро, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) айтганларидек: “Аллоҳ субҳонаҳу ва таоло учун (бандасига) инъом этган ҳеч нарсаси улкан туюлмайди” (Имом Термизий ривояти). Ҳақиқатда, битмас-туганмас хазиналар Эгаси Ҳақ таоло ҳеч қачон бандаларининг сўрови ва илинжидан малолланмайди. Шу сабабли ҳам Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Аллоҳ таоло дуо-илтижо қилмай қўйган бандасидан ғазабланишини айтиб: “Ким Аллоҳдан сўрамаса, Аллоҳ унга ғазаб қилади. Ҳар бирингиз барча ҳожатини, ҳатто оёқ кийимининг узилиб кетган боғичини ҳам Парвардигоридан сўрасин!” деганлар.
Агар банда ўзининг бирорта дунёвий ҳожатини сўраб дуо қилса, Аллоҳ таоло унинг дуосини ижобат этади ёки сўраганидан ҳам яхшироқ ўзга бир неъмат беради. Бу ҳам Аллоҳ таолонинг унга кўрсатган фазлу марҳаматидан ҳисобланади.
Энди ўйлаб кўрайлик, наҳот шунча таъкиддан кейин ҳам бировларга нарса беришдан оғринадиган ва илтимосларни малол оладиган ожиз инсондан умидвор бўлсак?! Шоирлардан бири айтганидек:
Ожиз бандалардан умидвор бўлманг,
Сўранг, саховати чекланмас Зотдан.
Аллоҳ ғазаб қилур сўрамай қўйсак,
Инсонлар дарғазаб илтимос қилсанг.
Улуғларимиз Аллоҳ таолодан ўзгадан мадад тилаш, ўзгалар ёрдамига кўз тикиш заифлик ва хорлик белгисидир, деб билган. Чунки одамлардан бирор нарса сўрасангиз, бериш-бермасликлари даргумон. Агар берсалар, миннат қилишади. Рад этсалар, сизга хўрлик ва хорлик етказишади. Чўзилган қўлнинг силтаб ташланиши нафсга нафрат олиб киради. Кўнгил ойнасини синдиради. Шу боис, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) баъзи саҳобалардан байъат қабул қилаётганларида ҳеч қачон одамлардан сўрамаслик хусусида аҳд-паймон олганлар. Абу Бакр Сиддиқ, Абу Зарр Ғифорий, Савбон ва Авф ибн Молик (розияллоҳу анҳум) ана шундай байъат берганлар сафида эди. Улар қамчилари ёхуд туяларининг жилови ерга тушиб кетса ҳам, ўзлари тушиб оларди. Бировлардан илтимос қилмасдилар.
Ёрдам сўраб қўл чўзган киши ўзининг ожизлигини, муҳтожлигини ҳолати билан эътироф этиб турган бўлади. Айни муҳтожлик инсонда фақат ва фақат Аллоҳ таолога нисбатан бўлиши керак. Зеро, мадад тилаш ибодат моҳияти саналади. Аслида, ёрдам сўралувчи фойда етказиш ва зарарни даф этишга ҳамда сўровчининг мақсадини рўёбга чиқаришга қодир бўлмоғи шарт. Бунга фақат Аллоҳ таоло қодирдир. Ўзи ёрдамга муҳтож бўлган инсондан умидвор бўлиш оқиллар иши эмас. Дунёда инсон ўзига ўхшаган оддий бир инсоннинг қўлига қарам бўлишидан, унинг ҳузуридаги мавжуд нарсага муҳтож бўлишидан хунукроқ ҳолат бўлмаса керак.
Албатта, бу ўринда моддий жиҳатдан имкониятли бўлган одамлар ёрдамларига муҳтож бўлиб турган инсонларни қуруқ қайтармасликлари лозимлигини ҳам таъкидлаб ўтиш ўринли, деб ўйлаймиз. Инсон бошида ҳар хил кунлар бор. Шундай кунлар бўлади, бир оғиз ширин сўзга ёки тасалли берувчи ҳамдардга муҳтожлик сезади. Гоҳида эса, молиявий жиҳатдан қийналиб қолади. У ейиш-ичиш, бошпана, даволаниш каби асосий эҳтиёжларини қондириш учун дўстлари ёрдамига муҳтож бўлади. Ҳар икки ҳолатда ҳам у атрофидаги кишиларга кўз тикади ва мана шу одам менга ёрдам беришга қодир, деб ўйлаган кишисининг ҳузурига йўл олади... Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ёрдам сўраб келган кишини қуруқ қайтармасликни қаттиқ таъкидлаганлар. Аллоҳ таоло йўлида қарз бериш ва муҳтожларга ёрдам кўрсатишнинг фазли борасида кўплаб оят ва ҳадислар келган. Муҳтож учун берилган қарз зоҳиран унга берилган бўлса-да, лекин Аллоҳ таоло унга гўё Ўзи учун олган қарздек эътибор қилган ва бунинг эвазига бир неча баробар қилиб қайтариш ваъдасини берган. Нафсининг бахиллигини енгган кишиларни “нажот топувчилар” деб сифатлаган.
Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ким бир мўминнинг битта дунёвий ташвишини аритса, Аллоҳ таоло унинг қиёмат кунидаги ташвишларидан бирини аритади. Ким қийналган кишига енгиллик келтирса, Аллоҳ таоло унга дунё ва охиратда енгиллик беради. Модомики банда биродарининг ёрдамида экан, Аллоҳ таоло унинг ёрдамида бўлади”, дея марҳамат қилганлар».
Динимизда инсонларга яхшилик қилишга ва саховат кўрсатишга шунчалик тарғиблар бўлса-да, ичимизда нафсининг бахиллигини енга олмаган ҳамда охиратдаги мукофотдан бу дунёдаги “нақд”ини афзал кўрган кишилар учраб туради. Халқимизда “Қишда қор сўрасанг бермайди” каби мақоллар бежизга айтилмаган. Ҳаётда шундай инсонларга дуч келасиз, бахиллик, мумсиклик ва қизғанчиқлик уларнинг қон-қонига сингиб кетган. Улардан бирор нарса сўраб хижил бўлишдан кўра муҳтожлик афзал.
Шунинг учун ҳам барча эҳтиёжлар бахилликдан сахийликни устун қилиб қўйган Қодир Зотдан сўралади. Зеро, биз доим каттаю кичик муаммолар қаршисида кўмакка муҳтожмиз. Ушбу эҳтиёжларимизни эса, Аллоҳ таолодан бошқа ҳеч ким қондира олмайди.
Аллоҳ таолодан бирор эҳтиёжимизни сўрасак, дуо қилиб сўраймиз. Дуоларимиз қабул бўлишига умид қиламиз, сўраганларимиз тезроқ амалга ошишига ошиқамиз. Истагимиз амалга ошса, ниҳоятда шодон бўламиз. Лекин хоҳишимиз озгина кечикса ёки рўёбга чиқмаса, жазавага тушиб, шикоят бошлаймиз. Аслида, бу ожизлигимиздан ва шошқалоқ эканимиздан ҳамда Аллоҳ таолонинг ҳикматини ва биз учун нима яхши-ю, нима ёмонлигини билмаганимиздан. “Сиздан (эй Муҳаммад!) бандаларим Менинг ҳақимда сўрасалар, (айтинг) Мен уларга яқинман. Менга илтижо қилувчининг дуосини ижобат этурман” (Бақара, 186) мазмунли ояти каримани, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг: «Кимга дуо қилиш неъмати берилган бўлса, ижобат ҳам берилибди. Чунки Аллоҳ таоло айтади: “Менга дуо қилинглар, сизлар учун ижобат этаман”» (Имом Табароний ривояти) деганларини ўқиймиз-да, ўзимизча “Нима учун Аллоҳ таоло менинг дуоимни ижобат қилмаяпти”, деб ўйлаймиз. Қалбимизга мана шундай хаёл оралаганида, камчиликни ўзимиздан қидирайлик ва ўзимизга савол берайлик. Сўраш одобларига риоя қиляпмизми? Дуоларимиз тил учида бўлмасдан, қалбдан чиқяптими? Сабр-матонат билан сўраяпмизми? Балки сўраётганимиз берилмаётгани биз учун яхшироқдир?! Шу каби саволларга жавоб ўрнида қуйидагиларни айтиш лозим деб ўйлаймиз.
Фазилатли вақтларни ғанимат билиш, таҳорат ва намоздан кейин тавба-тазарру билан дуо қилиш, қиблага юзланиб, икки қўлни кўтариш, дуо аввалида Аллоҳ таолога ҳамду сано, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га салавотлар айтиш, фақат ўз ғамини емасдан, барча мўминларни дуо қилиш ҳамда Аллоҳ таолодан ижобатини умид қилиш дуо одобларидан ҳисобланади.
Ушбу дуо одобларига риоя этган ҳолда, дуо қилишдаги шартларга ҳам амал қилиш зарур бўлади.
- Дуоси қабул бўлишига қаттиқ ишониб, қалбдан дуо қилиш. Инсон амалга оширмоқчи бўлган ишига нисбатан умиди бўлмаса ёки ўша ишга сидқидилдан ҳаракат қилмаса, уринмагани маъқул. Чунки умидсизлик ва лоқайдлик билан ёндашилган ишнинг амалга ошишидан кўра ошмаслиги кўпроқ аниқ бўлади. Дуода ҳам ушбу жиҳатларга эътибор қилиш муҳим ўринда туради.
Имом Термизий ривоят қилади: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ижобат этилишига аниқ ишониб, Аллоҳга дуо қилинглар. Аллоҳ таоло ғофил, парвойи фалак қалбдан чиққан дуони қабул этмайди”, деб марҳамат қилганлар».
- Қатъий қарор билан дуо қилиш. Инсон дуо қилишда иккиланмасдан, Аллоҳ таолога астойдил дуо қилиши керак. Чунки Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ё Аллоҳ, хоҳласанг, мени мағфират эт. Ё Аллоҳ, хоҳласанг, менга раҳм қил!” тарзида истиғфор айтиш ва дуо қилишдан қайтарганлар. Ҳадисга мувофиқ чин дилдан, сабот билан дуо қилиш зарур.
- Дуони тўхтатмасдан қилиш. Аллоҳ таоло бандасининг муттасил дуода бўлиб, муҳтожлигини изҳор қилиб туришини яхши кўради. Ана шунда Аллоҳ таоло банданинг дуосини қабул қилади. Инсон умидини узмасдан, ижобат этилишига ишониб, сабр билан астойдил дуо қилса, бир куни тилагига эришади. Зеро, эшикни тинмасдан қоқиб турган кишига, албатта, эшик очилади. Аъроф сурасининг 56-оятида бундай марҳамат қилинади:
﴿وَلَا تُفۡسِدُواْ فِي ٱلۡأَرۡضِ بَعۡدَ إِصۡلَٰحِهَا وَٱدۡعُوهُ خَوۡفٗا وَطَمَعًاۚ إِنَّ رَحۡمَتَ ٱللَّهِ قَرِيبٞ مِّنَ ٱلۡمُحۡسِنِينَ٥٦﴾
«...Унга (Аллоҳга) ҳам қўрқинч, ҳам умид билан дуо қилингиз! Аллоҳнинг раҳмати эзгу иш қилувчиларга яқиндир».
Дарҳол ижобат этилмагани туфайли дуо қилишни ташлаб қўядиган кимсалар ижобат марҳаматидан бутунлай маҳрум бўлиб қолишлари мумкин. Банда ижобатдан умидвор бўлиб дуо қилиши лозим. Аллоҳ субҳонаҳу ва таоло сабр-тоқат билан дуо қилувчиларни севади. Ҳадиси шарифда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Модомики қай бирингиз шошма-шошарлик қилиб: “Аллоҳга дуо қилгандим, ижобат этмади”, деб айтмаса, унинг дуоси ижобат бўлади», деб марҳамат қилганлар.
- Ейиш-ичишига эътибор бериш. Дуо ижобат бўлишининг муҳим сабабларидан бири – ҳалолликка ниҳоятда эътибор бериш. Топганининг ҳалол-ҳаромлигига аҳамият бермайдиган кимсаларнинг дуоси ижобат бўлмайди. Қўлларини кўкка чўзиб: “Ё Аллоҳ, Ё Аллоҳ!” деб дуо қилаётган, бироқ егани, ичгани, кийгани ҳаром бўлган ва ҳаром билан озиқланган киши ҳақида Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) “Унинг дуоси қандай ижобат бўлсин?!” деганлар. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Саъдга буюриб: “Эй Саъд, таомингни ҳалол қил, дуоси мустажоб киши бўласан!” деганлар.
Ушбу келтирилган шартлардан ташқари, дуо қилувчи дуосининг қабул бўлиши ёки қабул бўлмаслигига нисбатан эътиқоди Абу Саид (розияллоҳу анҳу) Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан қилган ривоятдагидек бўлиши айни муддаодир: “Қайси бир мусулмон дуо қилса ва унинг дуосида гуноҳ ёки силаи раҳмни узишга етаклайдиган сўз бўлмаса, Аллоҳ унга қуйидаги учта нарсанинг бирини беради: сўраганини тезда ижобат қилади ё дуосини охиратга захира қилиб қўяди ёки ундан шу баробардаги бир зиённи аритади”, дедилар Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам). Саҳобалар: “У ҳолда биз дуони кўпайтирамиз”, дейишди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Аллоҳ янада кўпроқ яхшилик беради”, дедилар.
Қалб Аллоҳ таоло измидадир, Аллоҳ уни Ўзи хоҳлаган тарафга буриб қўяди. Шунинг учун, келинг, ҳақиқий Хожамиз, Берувчимиз, фазлу марҳамати чексиз Аллоҳ таолога илтижо қилайлик. Ҳар бир мушкулот қаршисида фақат У Зотни зикр этиб, қуллик мақомида таваккул этайлик. Аллоҳ таоло: “...Ким Аллоҳга таваккул қилса, бас, (Аллоҳнинг) ўзи унга кифоя қилар...” (Талоқ, 3), дея марҳамат қилган.
Инсон қўлидаги мавжуд неъмат оз бўлса ҳам, шукр ва сабр қилиши лозим. Олдида турган кунлари учун ортиқча ташвишга тушиб, сабрсизлик қилиши ўзи учун зарардир. Чунки бу ҳолат Аллоҳ таолога исён қилишгача олиб бориши мумкин. Мўмин ҳар қандай ҳолатда ҳам ўз имконияти даражасида ҳаракат қилиб, қолганига Аллоҳ таолога таваккул қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) муборак ҳадисларида бундай марҳамат қиладилар: “Агар Аллоҳга ҳақиқатан таваккул қилсангиз, у эрта билан оч чиқиб, кечқурун тўқ қайтган қушларни ризқлантиргани каби сизларни ҳам ризқлантиради”.
Ҳазрат Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний бундай насиҳат қилган: «Эй фарзанд! Одамлардан бирор нарса сўрама, эрта учун озуқа жамлама, чунки Аллоҳ ризқингга кафилдир. Аллоҳ дейди: “Эй Одам фарзанди, мен ҳар куни сенинг ризқингни бераман!” Таваккул қилувчиларга Аллоҳ дейди: “Ким Аллоҳга таваккул қилса, бас, Аллоҳнинг ўзи унга кифоя қилади”. Эсингда бўлсин, ризқ Аллоҳ томонидан тақсимлангандир».
Имом Ғаззолий “Мукошафатул қулуб” асарида қуйидаги ибратли воқеани келтиради: «Шақиқ Балхий ризқ топиш учун ҳеч ҳаракат қилмас эди. Бир вақт ҳаж сабаб бўлиб у киши Иброҳим Адҳам билан Маккада учрашиб қолди. Иброҳим Адҳам ундан ризқ топиш учун бундай ҳаракат қилмаслигингга сабаб нима, деб сўради. Шақиқ Балхий бунинг сабабини айтиб: “Бир кун чўлда қаноти синган бир қушни кўрдим. У ҳаракат қила олмас, учолмасди. Бирдан оғзида чигиртка билан бир қуш учиб келди-ю қаноти синиқ қушнинг оғзига чигирткани солди. Бу воқеани кўриб, ўзим-ўзимга дедим: “Бу қаноти синиқ қушни таъминлаган Аллоҳ мени ҳам таъминлагай!” Шундай дедим-да, кечаю кундуз ибодатда банд бўлдим”, деди. Иброҳим Адҳам: “Нечун сен ногирон қушни таъминловчи соғлом қуш бўлмайсан? Ҳаракат қилувчи қуш бўлсанг, янада фазилатли ва яна шарафли бўлардинг! Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг: “Берувчи қўл олувчи қўлдан хайрлироқдир”, деганларини эшитмаганмисан?” деди. Шунда Шақиқ Балхий ўз хатосини англади».
Абу Саид Худрий (розияллоҳу анҳу) бошидан ўтган воқеани бундай ривоят қилади: «Мен Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан бир нарса сўраш учун келдим. У зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)ни: “Ким сабр кўрсатса, Аллоҳ унга сабр беради. Ким ўзини тийса, Аллоҳ унга иффат беради. Ким беҳожатлик сўраса, Аллоҳ уни беҳожат қилади”, деб гапириб турган ҳолларида топдим. Шунда мен: “Бугундан эътиборан сиздан бирор нарса сўрамайман”, дедим».
Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) саҳобалар инсонлар қўлидаги нарсаларга кўз тикувчи, тамагир бўлиб қолишдан сақланишларини ҳамда Умар (розияллоҳу анҳу) назарда тутган таваккул қилувчилардан бўлишларини истар эдилар. Умар (розияллоҳу анҳу) Яман аҳлидан бўлган бир қавмнинг олдидан ўтатуриб: “Сизлар кимсиз?” деб сўради. Улар: “Биз таваккул қилувчилармиз”, деди. Шунда Умар (розияллоҳу анҳу): “Ёлғон гапиряпсизлар... сизлар таваккул қилувчи эмассизлар... Албатта, ерга уруғ ташлаб, Аллоҳга таваккал қилган киши ҳақиқий таваккалчидир”, деган эди.
Мўмин мол-дунёга қул бўлиб қолишдан сақланиши, Аллоҳ таоло тақсим қилган нарсага рози бўлиши лозим. Зеро, кифоя қиладиган озгина нарса туғёнга кетказадиган кўпдан яхшироқдир. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Оз бўлиб кифоя қилгани кўп бўлиб банд қилганидан яхшироқдир”, деб марҳамат қилганлар (Имом Аҳмад ривояти).
Бу борада Савбон (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: «Мен: “Ё Расулуллоҳ! Дунёдан менга нима кифоя қилади?” дедим. У зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Очлигингни тўсиб, авратингни ёпадиган нарса. Агар сенга бошпана бўладиган уйинг бўлса, бу мулк. Ва агар уловинг бўлса, қандай яхши”, дедилар». Яъни, инсон учун ҳаётда қорни тўядиган даражада таоми, авратини ёпадиган бир сидра кийими ва ўзига муносиб бошпанаси бўлса, кифоя қилади. Ушбу ҳадисни саҳобалар тўғри тушуниб етишган. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг ўринбосари, меросхўри, адолат тимсоли Умар (розияллоҳу анҳу) бир куни суҳбатдошларига: “Сизларга Аллоҳнинг молидан нимага ҳақли бўлганимни айтайми?” деди. “Ҳа”, дейишди. У: “Қишки ва ёзги жилбоб (узун кўйлак), ҳаж ва умра қилишим учун ёрдам берадиган улов. Бундан кейин менинг озуқам Қурайшдан бўлган бир кишининг озуқаси кабидир... мен уларнинг энг юқориси ва энг пасти ҳам эмасман...”, деган.
Дарҳақиқат, Аллоҳ таоло инсонларни бир-бирига муҳтож қилиб яратган. Бирида бўлган имконият ёки иқтидор бошқасида йўқ, табиий. Бу дунёнинг мувозанати ҳам мана шу билан барқарор бўлиб туради. Чунки инсоннинг ҳеч кимга муҳтож бўлмаслиги туғёнга кетказиб қўйганидек, ўта муҳтож ҳолда бўлиши умидсизликка дучор қилиб қўяди. Демак, инсон ожиз экан, атрофидаги инсонлар ёрдамига муҳтож бўлади. Ҳаёти давомида олдида турган муаммолар ечимини топишга бир ўзининг моддий ёки маънавий имкониятлари етмайди. Шу сабабли гоҳида шароит уни атрофидаги кишилардан бирор нарса сўрашга мажбур қилади. Ушбу ҳолатда аввал вазиятни тўғри баҳолаши лозим. Муаммоларни ҳал қила олмаётгани ўзининг дангасалиги, ланжлиги оқибатидан эмасми? Ҳақиқатдан ҳам у мана шу нарсага ўта муҳтожми ёки нафс ҳавосининг истагидан келиб чиқяптими? Сўраш одат тусига айланиб, қалбида тама уруғининг томир отишига сабаб бўлмайдими? Сўралаётган одам олдида ўзининг хорланишига олиб бормайдими? Агар мана шу нарсалардан бирортаси вужудга келадиган бўлса, ожизликда ўзига ўхшаш инсондан сўрамагани маъқул. Зеро, у ушбу иши билан Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг: “Сизлардан бирингиз арқон олиб, бир қучоқ ўтинни орқасига ортиб келиб, юзини (сарғайишдан) сақлаши унинг учун инсонлардан сўрашидан яхшидир. Инсонлар унга берадилар ёки бермайдилар”, деган сўзларига амал қилган бўлади.
Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний инсонни хорлик ўринларига тушиб қолишидан сақлаш маъносида бундай насиҳат қилади: “Эй фарзанд, фиқҳ ва ҳадис илмини ўрган, жоҳил сўфийлардан узоқ юр, молинг фиқҳ китоблари бўлсин, бирор киши сени мақтаса, ғурурланма, танқид қилса, ранжима. Инсонлардан ҳеч нарса сўрама, тама қилма, футувват (саховат) аҳлидан бўл, Ҳақ таоло сенга нима берган бўлса, халққа тарқат... Бирон бир мансаб-мақомга интилма”.
Шоирлардан бири эса, ушбу маъноларни қуйидаги шеъри билан ифодалаган:
Тама қилиб, махлуққа бўйинсунмагин,
Бундай қилиш динга берган зарарингдир.
Аллоҳ хазинасидан сўра ризқингни,
Чунки у “коф” ва “нун” ўртасидадир.
Ушбу мавзунинг хулосаси сифатида Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг: “Агар сўрасанг, Аллоҳдан сўра. Агар ёрдам талаб қилсанг, Аллоҳдан талаб қил” (Имом Термизий ривояти) деган қисқа, аммо пурмаъно тавсияларини келтириб ўтиш етарли бўлса керак, деб ўйлаймиз.
КЕЙИНГИ МАВЗУ:
ЕТТИНЧИ ВАСИЯТ:
Зиёрат;
Қабрларни зиёрат қилиш;