Ҳозирги вақтда оилалардаги  ажримларнинг кўпайиб кетиши сабабларидан бири ижтимоий тармоқлар эканлиги кўпчиликка сир эмас.

Янги оила қураётган  ёшлар ҳаётга  ёши катталарга нисбатан енгилроқ қарайди.  Чунки ёш келин-куёвлар  ҳамма нарсага бирданига эришадилар, шунинг учун ҳам уларга бахт тушунчаси, оила мустаҳкамлиги  деган иборалар  қадрсиз бўлиб бормоқда.

Манзура ота-онасининг совғасидан хурсанд бўлиб кетди. Ахир неча йиллардан бери  телефон олишни орзу қилиб юрарди.  Фарзандларини мактабга, боғчага жўнатиб,  мактабдош дугонасиникига борди. Телефонига ҳар хил дастурларни ўтказиб, дугонасининг ёрдамида  “синфдошлар” гуруҳига аъзо ҳам бўлиб олди.  Бора-бора телефон ҳаётининг ажралмас қисмига айланиб борарди. Авваллари  турмуш ўртоғини  келиши интизорлик билан кутиб оларди, энди эса эрининг кечроқ, янаям кечроқ келишини истарди.

Телефонидаги “синфдошлар” гуруҳига  очдию, янги синфдош қўшилганини кўриб, профили билан танишиб чиқди. Юраги бир орзиқиб кетди. Мактабдаги илк муҳаббати Сардор ҳам гуруҳга қўшилган эди. Болаликдаги хотиралар жонланиб, бир икки ёзишмалардан кейин алоҳида учрашиш  нияти туғилди. Учрашувда Сардорнинг ўзи ҳақида ёқимли сўзларини, келажакдаги орзуларини эшитиб, ўзининг ҳаёти кўзига ночор кўрина бошлади. Тез-тез учрашадиган, Сардор билан учрашганидан кейин эри унинг қадрига етмаётгандек бўлиб кўрина бошлади. Ҳатто фарзандлари ҳам кўзига кўринмай қолди.

Хотинининг юриш-туришидаги ўзгариши Акмални хавотирини оширди. Очиқчасига гаплашишни айтганида Манзура   ҳохламади. Акмал аҳлоқ қоидаларига тўғри келмасада, хотинининг телефонини  олиб текширганида, хотини номига келган турли ишқий мактубларни ўқиб, кўзларига ишонмади.

Хотини билан очиқчасига гаплашганида эса Манзура биринчи муҳаббати қалбини бутунлай ром этганини тан олди, ҳатто Акмал билан яшашдан зерикканлигини, ҳохласа ажрашиши мумкинлигини ҳам айтди. Акмал  фарзандларини тўғрисида гапирганида, Манзура болалар отаси билан қолишини айтиб,  келинлик хонадонидан чиқиб кетди.

Манзура уйидан чиқар экан, енгил нафас ола бошлади. Энди у бутунлай Сардорники, ҳаётини янги варағини биринчи муҳаббати билан очишини ҳаёл қилиб, Сардорга телефон қилди. Узоқ куттиргандан кейин Сардор телефонини олди. Бўлган воқеани айтиб, Сардордан озодлик нашидасини бирга суришини айтганида, Сардорнинг жаҳл билан айтган гапларидан эси оғиб қолай деди. Аёли билан бир оз аразлашиб қолганида, кўнгил ёзиш учунгина Манзурадан фойдаланганини, ҳозирда оиласи тинчлигини, бошқа безовта қилмаслигини  очиқ айтди.  Манзура бутунлай эсини йўқотди...

Аллоҳ таоло томонидан ато этилган ҳар бир неъматга шукр қилиш лозим. Ҳар бир инсонга берилган умр ҳам Яратганннинг улкан неъмати ҳисобланади. Инсон ўз ҳаётини эзгу ва савоб амаллар билан безатса икки дунё саодатига эришиб яшайди, аксинча бўлсачи?

Бундай мисолларни яна кўплаб келтириш мумкин. Аллоҳ ато этган неъматлардан  ғаразли мақсадлардан фойдаланиш эса неъматнинг заволига, қолаверса бошқа, тузатиб бўлмас оқибатларга олиб келиши мумкин.

Мунира АБУБАКИРОВА

Ўзбекистон мусулмонлари идораси мутахассиси

Бугунги кунда экстремистик ташкилотлар ўз сафларига хотин-қизларни кўпроқ жалб этаётганликлари  барчага аён. Чунки, аёл киши табиатан ишонувчан, ташқи таъсирларга берилувчан,  руҳий кўмакка муҳтож бўлади. Экстремистик оқим  аъзолари ана шу ҳолатлардан фойдаланишга ҳаракат қилади. Улар ўз сафларига яқинларини жалб этгани ҳолда,  турмуш ўртоғи вафот этган ёки ажрашган, маънавий ва моддий ёрдамга муҳтож  аёлларни ҳам эътибордан четда қолдирмайди.

Мутахассисларнинг  таъкидлашича,  бирор  касб-ҳунарга уқуви йўқ, ўзини ёлғиз ҳис этадиган, тушкунликка тушадиган, ён-атрофдагилар томонидан камситиладиган,  моддий жиҳатдан эҳтиёжманд, оғир дамларда яқинлари томонидан қўллаб-қувватланмаган  аёл-қизлар   турли оқим домига тушиб қоладилар.

Аллоҳ таоло Қуръони каримнинг “Нисо” сураси 59-оятида шундай марҳамат қилади: “Эй имон келтирганлар! Аллоҳга итоат этингиз, Пайғамбарга ва ўзларингиздан (бўлмиш) бошлиқларга итоат этингиз!”. Хотин-қизларни зарарли ғоялардан ҳимоя қилишда оила ва жамиятнинг таъсири катта.  Аёл-қизларни ҳам маънан, ҳам моддий тарафдан қўллаб-қувватлаш, уларнинг  билим, касб-ҳунар ўрганишларига етарли шароитлар  ташкил қилиш,  оилада ва жамиятда   маълум бир мавқега эга эканликларини кўрсатиш лозим. Зеро, ўзига ва эртанги кунига ишонган  инсон  ёт ғоялар таъсирига берилмайди.  

М.Абдуллаева,

Ўзбекистон мусулмонлари идораси мутахассиси

Югуриш бўйича мусобақанинг бошланишига ҳам саноқли дақиқалар қолди. Бу оддий мусобақа эмас, балки ногиронлар орасида ўтказиладиган мусобақа эди.   Югуришга старт берилган вақтда  ҳамма спортчининг нияти финишга биринчи етиб бориш. Бир неча сониялар ичида спортчилардан бири илгарилаб кета бошлади. Мусобақани кузатаётганлар орасида  бу спортчини олқишлаб, унга мадад беришга ҳаракат қилишар эди. Финишга 20 метрча масофа қолганида биринчи бўлиб кетаётган спортчи чалқанчаси йиқилиб тушди,  у туришга ҳаракат қилар, аммо тура олмасди. Биринчи спортчининг кетидан  етиб келган спортчилар бирин-кетин унинг олдида тўхташди.

Етиб келган спортчиларнинг барчаси йиқилган шеригига яқинлашиб, бири қўли билан бири елкаси билан қўли йўқ спортчи оёғи билан турғизишга ҳаракат қилишарди. Атрофдагилар жамики спортчиларни ҳайрат билан кузатишарди.  Биринчи спортчи ўзини ўнглаб, шериклари ёрдамида секин-аста юра бошлади. Орада финишгача оз масофа қолганига қарамай барча спортчилар биринчи спортчининг қадамига қараб олға босишарди.  Финишга биринчи бўлиб ҳамма спортчилар етиб боришди.

Ҳайъат аъзолари  бу ҳолатни кўз ёши кузатишар, барча спортчиларни олқишлашарди.

Биринчи ўринни белгилашга ҳайъат аъзолари  кенгашаётган вақтда барча спортчилар бир овоздан  йиқилган спортчини табриклашарди.

Ўзи ногирон бўлсада, бутун қалб соҳиби бўлган бу спортчиларнинг барчаси чин инсонийлик фазилатига эга инсонлардир.  Бу спорт мусобақаси эмас, балки эзгулик, инсонийлик мусобақаси эди.

         Мунира Абубакирова

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

Муҳтарам жамоат! Кейинги вақтларда халқимиз орасида меросни бўлиш ва олишга доир масалаларда айрим тушунмовчиликлар содир бўлмоқда. Натижада меросхўрлар ўртасида, ака-ука, опа-сингил ва қавм-қариндошлар ўртасида турли оилавий низолар келиб чиқиши кузатилмоқда.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мерос илмини ўрганишга тарғиб қилиб шундай деганлар:

عن أَبي هُرَيْرَةَ رضي الله عنه قالَ: قال رسول الله صلى الله عليه وسلم " يا أبا هريرة! تعلموا الفرائض وعلموها فإنه نصف العلم، وهو ينسى، وهو أول شئ ينزع من أمتى".

رَوَاهُ ابْنُ ماجة، و أخرجه الحاكم في المستدرك

Яъни, Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Эй Абу Ҳурайра!, меросни ўрганинглар ва ўргатинглар. Чунки у илмнинг ярмидир. У унутилади ва умматимдан энг аввал кўтариладиган нарса ҳам шудир”, дедилар”. (Ибн Можа ва Ҳокимлар ривоят қилишган).

Яна бир ҳадисда эса шундай дейилган:

عن أَبي هُرَيْرَةَ رضي الله عنه قالَ: قالَ رَسُولُ الله صلى الله عليه وسلم: "تَعَلّمُوا الفَرَائِضَ والقُرْآنَ وَعَلّمُوا النّاسَ فَإِنّي مَقْبُوضٌ". رواه الترمذي

Яъни, Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:“Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Фароизни (яъни, мерос илмини) ва Қуръонни ўрганинглар ва одамларга ҳам ўргатинглар. Чунки мен қабз қилинувчиман”, дедилар.(Имом Термизий ривоят қилган)

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам муборак ҳадисларида бу илмни ўрганишни Қуръони каримни ўрганиш билан ёнма-ён келтиришлари бежизга эмас. Чунки бу илм ҳалол ва ҳаромга, бировнинг ҳаққига алоқадор бўлган илмдир. Агар маййитдан қолган мол-дунё тўғри тақсим қилинмаса, кимдир бошқанинг мол-мулкини ноҳақдан ейиш ҳисобланади.

Шунинг учун бугунги жума суҳбатимизда мазкур масалани бироз мухтасарроқ қилган ҳолда эътиборингизга ҳавола қиламиз.

Ислом динида оиланинг жамиятдаги ўрнига юқори баҳо берилиб келади. Қуръон оятлари ва Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадиси шарифларида оила аъзоларининг ўзаро муомалалари билан бирга молиявий муносабатлар ҳам кўрсатиб ўтилган. Албатта ўлим ҳақдир. Дунёда жон эгаси борки, ўлим шарбатини тотгувчидир. Қуръони каримда:

كُلُّ نَفْسٍ ذَآئِقَةُ الْمَوْتِ

Яъни, “Ҳар бир жон ўлим (аччиғи)ни тотгувчидир” (Оли Имрон сураси, 185-оят) дейилган.

Оят ва ҳадислардаги кўрсатмалар меросхўр бўлиб қолган қариндош-уруғларнинг ҳаётларига ҳам ижобий таъсир кўрсатади. Фарзандлар, туғишган ака-ука, опа-сингил ва бошқа ворис қариндошлар ўртасида тотувлик, меҳр-оқибат давомли бўлиши учун вафот этган кишидан қолган мероснинг адолат билан тақсимланиши муҳим аҳамиятга эгадир.

Муҳтарам жамоат! Албатта, мерос адолатли тақсимланиши учун бандалар Қуръон оятлари, ҳадиси шарифлардаги ҳукмлар ва ислом уламоларининг чиқарган фатволарини асос қилиб олишса ва ушбу ҳукмларга рози бўлиб амал қилишса, уларнинг ҳаётлари фаровон бўлишига шак-шубҳа йўқдир. Мероснинг шариат кўрсатмасига биноан тақсимланишининг фарзлиги Қуръон каримдаги мерос оятининг охирида қайд қилинган:

فَرِيضَةً مِّنَ اللّهِ

Яъни, “(Шунинг учун мерос тақсими) Аллоҳнинг (ўзи) томонидан (белгиланди ва) фарз қилиб қўйилди” (Нисо сураси, 11-оят).

Аллоҳ таоло ўзининг белгилаб қўйган шариат қонунлари асосида мерос тақсимотига рози бўлганларга остидан анҳорлар оқиб турадиган жаннатларни ваъда қилган:

تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ وَمَن يُطِعِ اللّهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ

Яъни, “Ана шулар Аллоҳнинг ҳудуд (чегара)ларидир. Ким Аллоҳ ва (Унинг) пайғамбарига итоат этса, уни остида анҳорлар оқиб турадиган боғларга (жаннатга) киритур. (Улар) у ерда абадий (бўлурлар). Бу улкан ютуқдир!” (Нисо;13).

Шариатда ҳар бир меросхўрга марҳумнинг қолдирган мол-мулкларидан муайян ҳисса ажратар экан, аёл-қизларга ҳам муносиб улуш ажратилган. Албатта исломдан аввал жоҳилият даврида аёл-қизларга меросдан улуш ажратилган эмас, улар доим ўз ота-оналари ва ака-укалари меросидан маҳрум қилинганлар. Аллоҳ таоло эса уларга улуш ажратилиши фарз амаллардан бири эканини Қуръони каримда баён қилиб берди:

وَلِلنِّسَاء نَصِيبٌ مِّمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ كَثُرَ نَصِيباً مَّفْرُوضاً

Яъни, “Аёллар учун (ҳам) ота-оналари ва яқин қариндошлари қолдириб кетган (мерос)дан улуш бордир. Бу озми-кўпми, фарз қилинган улушдир” (Нисо;7).

 Бироқ, шариатда “битта эркакка икки аёлнинг ҳиссаси” миқдори белгиланган. Бу ушбу:

لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الأُنثَيَيْنِ

Яъни, “бир ўғил учун икки қиз улуши” ояти билан баён қилинди. Бу нарса Қуръони каримда бир неча марта эслатилган. Қиз фарзандларнинг ярим улуш олишлари ташқаридан қараганда адолатсиздек туюлса-да, лекин, барча нафақалар эркакларнинг зиммасида эканлиги, аёл киши шаръан барча нафақалардан озод қилинганини эътиборга олсак, бу нақадар ҳикматли тақсим экани маълум бўлади. Зотан Қуръони каримда:

وَلَيْسَ الذَّكَرُ كَالأُنثَى

Яъни, “Эркак аёл каби эмас!” (Оли Имрон;36), дейилган.

Эркаклар ҳамма вақт масъулиятни ўз бўйинларига олишга мажбурдирлар: ота-оналарига қарайдилар, оиласини тебратадилар, аёлларини ва қизларини боқадилар, опа-сингилларининг аҳволларидан хабардор бўлиб турадилар.

Муҳтарама азизлар! Минг афсуски, асрлар давомида буюк қадрият бўлиб келаётган ана шу анъана бугунга келиб бузила бошлади. Натижада ака-укалар ва опа-сингиллар ота-она вафотидан сўнг мерос талашиб элу юртга кулги бўла бошладилар, ўткинчи дунёда ана шу ҳеч кимга вафо қилмаган ёлғон дунёни деб уруш-жанжаллар гирдобида қолаётганларни, бир-бирлари билан юзкўрмас бўлиб кетганларни эшитиб қолмоқдамиз. Бунинг оқибатида динимизда фарз бўлган силаи-раҳм узилиб кетяпти. Силаи раҳмни узилишига ҳам мерос илмини билмаслик ва унга амал қилмаслик сабаб бўлмоқда. Силаи раҳмни узилишига катта ваийд ваъда қилинган:

Али  ибн Ҳусайн раҳматуллоҳи алайҳ ўғлига насиҳат қилиб: Ҳеч қачон қариндошлик ришталарини узма! Мен Қуръони каримнинг уч жойида қариндошлик ришталарини узган кимсанинг лаънатланганини кўрдим деб, қуйидаги оятларни ўқидилар:

الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ (سُورَةُ الْبَقَرَةِ:27

, Улар Аллоҳнинг аҳдини боғлангандан сўнг бузадиган, Аллоҳ боғланишига буюрган нарсаларни узадиган, ер юзида фасод қиладиган зотлардир. Ана ўшалар ютқазувчилардир. (Бақара сураси, 27-оят)

وَالَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولَئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ (سُورَةُ الرَّعْدِ:25

Яъни, Аллоҳ билан аҳд боғлаганларидан кейин уни бузадиган, Аллоҳ боғланишига буюрган нарсаларни узадиган ва Ер юзида бузғунчилик қилиб юрадиган кимсалар ҳам борки, улар учун (Аллоҳдан) лаънат бўлур ва улар учун нохуш диёр (жаҳаннам) бордир. (Раъд сураси, 25-оят)

فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَكُمْ * أُولَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَأَعْمَى أَبْصَارَهُمْ (سُورَةُ مُحَمَّدٍ:22-23

Яъни, Агар (иймондан) бош тортсангиз, аниқки, сизлар ерда бузғунчилик қиларсизлар ва қариндошларингиз (билан ҳам алоқаларингиз)ни узасиз, албатта. Ундай кимсаларни Аллоҳ лаънатлагандир, бас, уларнинг (қулоқларини) «кар», кўзларини «кўр» қилиб қўйгандир. (Муҳаммад сураси, 22-23-оятлар)

Буларнинг барчаси Аллоҳ таоло адолатли белгилаб берган мерос тақсимотига амал қилмаслик ва шариатда фарз қилинган кўрсатмаларга юрмаслик оқибатидандир. Шу ўринда бир нарсага эътиборимизни қаратишимиз лозим бўлади; мерос нима ва уни қачон ва қай йўсинда тақсим қилинади? Шунингдек унинг шаръий ҳақдорлари аслида кимлардир?

Бугунги кунда баъзи ҳолатларда шунга гувоҳ бўламизки, ота-оналар тирик бўла туриб, фарзандлар ўзаро мерос талашиш дардига мубтало бўлишган. Бу нарсанинг ота-онага нисбатан қанчалик ҳурматсизлик ва ҳақорат эканини ўйлаб ҳам кўришмайди. Мол-дунё уларнинг кўзларини шунчалик кўр қилиб қўйганки, улар ота-оналари ёки бобо-бувиларига азият беришдан ҳам тап тортмайдиган бўлиб боришяпти. Лекин улар тез кунда ўзлари ҳам шу ҳолатга тушишларидан гўёки бехабардеклар.

Муҳтарам жамоат! Шариатимизда киши вафот этганидан кейин унинг қолдирган мол-дунёсига тўрт турлик ҳақ таъаллуқ топади;

Биринчи: Маййитни кафанлаш ва дафнга тайёргалик маййитнинг молидан исроф қилинмаган ва зиқналикка йўл қўйилмаган ҳолда сарфланади.

Иккинчи: Кафанлаш ва дафндан фориғ бўлганидан сўнг маййитнинг қолдирган молидан унинг қарзлари тўлиғича адо қилинади.

عَنْ أبي هُرَيْرَةَ رضي الله عنه قال: قالَ رسولُ الله صلى الله عليه وسلم: نَفْسُ المُؤْمِنِ مُعَلّقَةٌ بِدَيْنِهِ حَتّى يُقْضَى عَنْهُ. )رواه الترمذي

Яъни, Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Мўминнинг жони қарзи сабабли (улуғ мақомга етишишдан) то қарзи адо қилингунича ҳибс қилиб турилади”. (Имом Термизий ривоят қилган)

Учинчи: Маййитнинг тириклик чоғида қилган васиятлари агар шаръан жоиз васиятлар бўлса, улар маййит қолдирган молнинг учдан биридан адо қилинади. Меросдан улуши борларга эса васият қилинмайди. Чунки улар васият ололмайди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қуйидагича марҳамат қилганлар:

عن أَبِي أُمَامَةَ الْبَاهَلِيّ قالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ الله صلى الله عليه وسلم يقولُ في خُطْبَتِهِ عَامَ حَجّةِ الوَدَاعِ: إِنّ الله تَبَارَكَ وَتَعَالَى قد أَعْطَى لكُلّ ذِي حَقّ حَقّهُ فَلاَ وَصِيّةَ لِوَارِثٍ.

 رواه الترمذي

Яъни, Абу Умома Боҳилий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Мен видолашув ҳажи йили Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг хутбаларида: “Аллоҳ таборака ва таоло ҳар бир ҳақ эгасига ҳақини берди. Мерос олувчига васият қилиш йўқ”, деётганларини эшитдим. Имом Термизий ривоят қилган.

Шунинг учун меросхўр фақат Аллоҳ таоло бўлиб берган улушини олади.

Тўртинчи: Юқоридаги сарф харажатлардан ортиб қолган маййитнинг мол-дунёси Қуръони карим, суннат ва уммат ижмоъси билан тайин қилинган меросхўрлари ўртасида тақсим қилинади.

Мерос масаласи ўта муҳим масалалардан бўлгани учун Аллоҳ таоло Ўзининг каломида бирор аҳкомни меросхўрларнинг ҳиссаларини баён қилгани каби батафсил баён қилмаган. (Нисо сураси, 11-12 ояти карима) Балки кўп ибодатларни Қуръони каримда ижмолан (умумий) зикр қилиб, унинг тафсилотини пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга ҳавола қилиб қолдирган.

Бандаларнинг бир бирлари ўртасидаги ҳақлари ўта аҳамиятли бўлгани учун Аллоҳ таоло Ўз каломида ҳар бир ҳақ эгаси ва унинг қанча ҳисса олишини тўлиқ баён қилиб ўтган.

Шунинг учун мерос тақсим қилинмасдан олдин маййитнинг молидан хайри-эҳсон қилиб юбормаслик керак. Айниқса, маййитнинг балоғатга етмаган фарзандлари бўлса, бунга ниҳоятда эҳтиёт бўлиш лозимдир. Баъзан ота ёш оламдан ўтиб, ортидан етим фарзандлар қолдириб кетади. Ундан қолган мол-мулк унинг болалари то балоғатга етгунича авайлаб сақлаб турилиши лозим бўлади. Лекин кўпинча маййитнинг хотини ёки ота-онаси бу мол-мулкни шариат кўрсатмасига номувофиқ сарфлаб юборишади. Аллоҳ таоло бундай огоҳлантириб шундай деган:

إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا

(سورة النساء:10)

Яъни, Етимларнинг мол-мулкларини зулм йўли билан ейдиган кимсалар, албатта, қоринларида олов еган бўлурлар ва албатта, дўзахда куйгайлар.

Агар биз барчамиз бу нозик масалада ҳам муқаддас динимизнинг кўрсатмаларига амал қилсак, нафақат ўзимизга, балки жамиятга ҳамда ўтганларимизга ҳам фойда келтирган бўламиз. Аллоҳ  таоло барчаларимизни Ўзининг тўғри йўлига бошласин, мархум ва мархумаларимизни мағфират этсин! Омин.

بسم الله الرحمن الرحيم

Муҳтарам жамоат! Ислом дини инсонга саодатли ҳаёт йўлини баён қилиб берган. Маълумки, инсон доим жамият билан узвий боғланган ҳолда ҳаёт кечиради. Инсон ҳаёт экан, яшаш учун зарур бўлган озиқ-овқат, кийим-бош, турар-жой каби таъминотларга эҳтиёж сезиши табиийдир. Бу нарсалар ўз-ўзидан қўлга киритилмайди. Одамлар эса ҳар доим ҳам ўз мол-мулкини унга эвазсиз беравермайди. Бундай нарсаларга эришиш учун эса унинг бадалига муносиб бирор нарса бериши лозим бўлади. Аллоҳ таоло одамлар орасида савдо-сотиқ муомаласини жорий қилишининг ҳикматларидан бири ҳам шунинг учундир. Чунки бу ишлар олди-берди муомаласи қилинмасдан амалга оширилса, ҳар хил уруш-жанжаллар келиб чиқади. Савдонинг инсонлар ўртасида жорий бўлиши эса ҳеч қандай зарар ва қийинчиликсиз эҳтиёжни қондиришга ҳамда одамларнинг розилиги билан уларнинг мол-мулкидан фойдаланишга имкон яратиб беради. Бу билан ўғирлик, хиёнат, талон-тарож каби жиноятларнинг олди олинади ҳамда низолашиш алангаси ўчирилиб, инсоният ҳаёти тартиб-интизомда кечади.

Ислом дини инсонларни савдо сотиқ ва тадбиркорлик билан шуғулланишга тарғиб қилар экан, уларга бу соҳада тўғри ва ҳалол фаолият  олиб боришга буюргандир. Аллоҳ таоло Қуръони каримда шундай марҳмат қилган:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا (النساء: 29

Яъни, “Эй, имон келтирганлар! Мол-мулкларингизни ўртада ноҳақ (йўллар) билан емангиз! Ўзаро розилик асосидаги тижорат бўлса, у бундан мустасно. Шунингдек, ўзларингизни (бир-бирингизни ноҳақ) ўлдирмангиз! Албатта, Аллоҳ сизларга раҳм-шафқатлидир”.( Нисо сураси, 29-оят)

Ушбу оятдаги “Ўзларингизни ўлдирмангиз!” сўзи оятнинг аввалига бевосита боғлиқдир. Яъни, молларни ноҳақ йўл билан ейиш одати бор жамиятлар, охир-оқибат ўзини ўзи ҳалокатга олиб боради.

Муҳтарам жамоат! Тижорат билан шуғулланиш фазилатли касб ҳисобланади. Бу ҳақида ҳабибимиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам ушбу ҳадис ривоят қилинган:

عنْ أبي سَعِيدٍ، عنِ النبيّ صلى الله عليه وسلم قَالَ "التّاجِرُ الصّدُوقُ الأمِينُ، مَعَ النّبِيّينَ والصّدّيِقينَ والشّهَداءِ".(رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ

Яъни, Абу Саид розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Набий алайҳиссалом: “Ростгўй, омонатдор тижоратчи набийлар, сиддиқлар ва шаҳидлар билан биргадир”, – дедилар. Термизий ривоят қилган.

Мусулмон киши мана шундай улуғ мақомга эришиши учун ушбу касбнинг шаръий қоидаларига амал қилиши лозим бўлади.

Мусулмон кишининг адо қилаётган намоз, рўза, закот ва ҳаж ва шу каби амаллари ибодат бўлганидек, унинг тижорати ҳам ибодат мақомидадир.

Мазкур ибодатларнинг рукн, шарт, суннатлари, ҳамда уларни бузадиган ҳолатлари бўлгани каби тижорат касбининг ҳам рукн ва шартлари, шунингдек, таъқиқлари ҳам бордир.

Намозхон киши намоз, рўза ёки ҳаж ибодатларини адо қилиш учун буларга боғлиқ бўлган илмларни ўрганиши лозим бўлганидек, тижоратчи ҳам тижорат соҳасига боғлиқ бўлган илмларни ўрганиши лозим бўлади.

Муҳтарам жамоат! Бирор кимса тижорат касби билан шуғулланишни бошлар экан, илк қиладиган иши бу ишни яхши ният билан бошлашдир. Яъни: “Аллоҳ таоло биз бандаларни касб қилишга буюрган, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам тижорат билан шуғулланганлар”, деган ниятда касбга киришса, ундай киши фарзга ҳам, суннатга ҳам амал қилган бўлади. Шунингдек, ушбу улуғ амалларнинг савобини қўлга киритиш учун эса савдонинг шаръий қоидаларига риоя қилиши лозим бўлади. Тижоратчи ўз касбидан доим тақвони муқаддам қўйиши керак. Агар шу билан мол-дунё топса, Аллоҳга ҳамд айтсинки, динида ҳам, дунёсида ҳам яхши фойда кўрибди. Агар мол-дунё топмаса ҳам, ҳамд айтсинки, тақвоси сабабли, динини асрабди.

Умар розияллоҳу анҳунинг бир сўзлари ҳам жуда машҳурдир:

قَالَ عُمَرُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ: لاَ يَتَّجِرُ فِي سُوقِنَا إِلاَّ مَنْ فَقِهَ ، وَإِلاَّ أَكَل الرِّبَا

 أخرجه الترمذي بسند حسن

Яъни, “Бозоримизда фақат (тижорат илмини) яхши билган кишигина тижорат қилсин, акс ҳолда, судхўрлик қилиб қўяди”.

Али розияллоҳу анҳудан ҳам ушбу маънода қуйидаги сўз нақл қилинган:

قَالَ عَلِيٌّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ: مَنِ اتَّجَرَ قَبْل أَنْ يَتَفَقَّهَ ارْتَطَمَ فِي الرِّبَا ثُمَّ ارْتَطَمَ ثُمَّ ارْتَطَمَ

 في كتاب نهج البلاغة

Али розияллоҳу анҳу айтган: “Ким (тижорат илмини) яхши ўрганмай туриб, тижорат қилса, у судхўрликка аралашиб қолади, сўнгра, яна аралашиб қолади, сўнгра, яна аралашиб қолади”.

Муҳтарам жамоат! Савдонинг илмидан бехабар кишилар ўзлари билмаган ҳолда, рибога аралашиб қолиши ҳеч гап эмас. Натижада мол-дунёсига талофат етиши, касбидан эса барака кўтарилиши каби нохушликларга дуч келади.

Аллоҳ таоло ояти каримада тижоратни ҳалол, судхўрликни эса ҳаром эканининг хабарини берган:

(...وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا...*( سورة البقرة/275

 Яъни, “Ҳолбуки, Аллоҳ тижоратни ҳалол, судхўрликни (эса) ҳаром қилган” (Бақара сураси, 275-оят)

Муҳтарам жамоат!   Аллоҳ таоло бошқа бир оятда савдогарларни ўлчаб бериш ёки тарозида тортиб беришда харидор ҳақидан уриб қолмасликка чақириб, тожирларнинг бу қилмишлари дўзахда азобланишларига сабаб бўлишидан огоҳлантиради:

وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ * الَّذِينَ إِذَا اكْتَالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ * وَإِذَا كَالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ * أَلَا يَظُنُّ أُولَئِكَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ * لِيَوْمٍ عَظِيمٍ **يَوْمَ يَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ 

سورة المطففين:6

Яъни, “(Савдо-сотиқда ўлчов ва тарозидан) уриб қолувчи кимсалар ҳолига вой! Улар одамлардан (бирор нарсани) ўлчаб олган вақтларида тўла қилиб оладиган, уларга ўлчаб ёки тортиб берган вақтларида эса уриб қоладиган кимсалардир. Улар (ўлгандан кейин) қайта тирилувчи эканларини ўйламайдиларми Улуғ кунда (қиёматда) – одамлар (бутун) оламлар Парвардигори ҳузурида (ҳисоб-китоб бериш учун) тик турадиган кунда?!” (Мутоффифин сураси, 1-6 оятлари).

Мазкур оятларда кишилар ҳақидан уриб қолувчи фирибгарлар ҳақида сўз юритилган. Улар тарозими, литрми ёки бошқача ўлчовми, ўзлари олаётганларида тўлиқ ва ортиқча оладилар, аммо харидорларга ўлчаб бераётганда эса, кам берадилар. Уларнинг бу қилмишлари Аллоҳдан, Қиёмат кунидан қўрқмаслик аломатидир. Лекин, ушбу оятда улар охиратда бу қилмишлари учун ҳисоб-китобга тортилиши аниқ экани ҳақида огоҳлантирилмоқда.

Ушбу оятдаги “Вайл” сўзининг икки хил маъноси бор бўлиб: бири – “ҳолига вой, ҳалокат” маъноси бўлса, иккинчиси эса – дўзах водийларидан бирининг номидир.

Имом Розий раҳматуллоҳи алайҳ шундай деган: Аллоҳ таоло ушбу оятларда ўлчовдан уриб қоладиганларга бир неча таҳдидларни жамлаган:

1. Уларга вайл бўлсин, дейилди. (Яъни, уларнинг ҳолига вой бўлсин, уларга дўзахнинг Вайл водийси бўлсин!)
2. 2. Қайта тирилишни ўйламайдиларми?, деб, савол тариқасида қайта тирилганда сўроқ-саволга тутилишини эслатиб қўйилди.
3. Улуғ кунда, деб Қиёмат куни билан огоҳлантирилди. Аллоҳ таолонинг Ўзи у кунни улуғ куни дейиши бу катта огоҳлантиришдир.
4. Тик турадиган кунда, деб, “ҳали тик туриб жавоб берасан”, дейилди.
5. Оламларнинг Роббиси ҳузурида жавоб берасан дейилди. Ҳа, оддий одамларга эмас, Оламлар Раббисига жавоб берасан, дейилди.

Бундан ортиқ таҳдид борми???

Шунингдек, Қуръони каримда икки сурагина “вайл” билан қўрқитиб бошланган:

( وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ (سورة المطففين:1

“(Савдо-сотиқда ўлчов ва тарозидан) уриб қолувчи кимсалар ҳолига вой!”. Мутоффифин сураси, 1-оят

( وَيْلٌ لِكُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ (سورة الهمزة:1

Яъни, “(Кишилар ортидан) ғийбат қилувчи, (олдида) масхара қилувчи ҳар бир кимсанинг ҳолига вой!”. (Ҳумаза сураси,1-оят)

Буларнинг бири – инсонларнинг мол-мулки муҳофазаси ҳақида бўлса, иккинчиси –  инсонларнинг обрўси муҳофазаси ҳақидадир.

Демак, инсонларнинг мол-мулклари ва обрўлари борасида жуда ҳам эҳтиёт бўлишимиз лозим экан. Чунки инсонларнинг моли ёки обрўсини ноҳақ поймол қилган кишига “вайл” ваъда қилинмоқди. Аллоҳ Ўзи асрасин!

Ҳадиси шарифда шундай дейилган:

عن رفاعة بن رافع رضي الله عنه قال: خرجتُ مع رسولِ الله صلى الله عليه وسلم إلى المصلى، فرأى الناس يَتبايَعُونَ، فقال: «يا مَعْشرَ التُّجَّار»، فاستجابوا، ورفَعُوا أعناقَهم و أبصارهم إليه، فقال: «إنَّ التُّجَّارَ يُبْعَثُونَ يوم القيامة فُجَّارًا إلا مَنِ اتَّقَى اللهَ، وبَرَّ وصَدَقَ

أخرجه الترمذي

Яъни, Рифоъа ибн Рофиъ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан намозгоҳга чиқдим. Шунда у зот савдо қилаётган одамларни кўриб: “Эй тожирлар жамоаси!” дедилар. Улар бошларини кўтариб, чақириққа жавобан у зотга қарашди. Шунда у зот: “Тожирлар қиёмат куни фожирлардан бўлиб қайта тирилтирилурлар. Аллоҳга тақво қилган, яхшилик ва ростгўйлик қилганлар (тожирлар)гина бундан мустаснодир”, дедилар”. (Термизий ривоят қилган)

Яна бир ҳадисда савдогарлар молини ўтказиш учун кўп қасам ичаверишдан қайтариб шундай дейилган:

عن أبي قتادة قال : قال رسول الله صلى الله عليه وسلم " إيَّاكُمْ وكَثْرَةَ الحَلِفِ في البَيْعِ فإنَّهُ يُنْفِقُ ثُمَّ يَمْحَقُ. (رواه مسلم

Яъни, Абу Қатода розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Савдода кўп қасам ичишдан сақланинг, чукни у савдони юриштиради, сўнгра, баракани кетказади” – дедилар”. Имом Муслим ривоят қилган.

Савдоси юриши учун сотувчининг қасам ичиши гарчи савдосига ривож берса-да, лекин бараканинг кўтарилиб кетишига сабаб бўлади. Шунинг учун бўлар-бўлмас ишларга қасам ичавериш мумкин эмасдир. Айниқса, молини ўтказиш ва дунё топиш мақсадида ёлғон қасам ичиш сабабли, охиратини куйдириб юборади. Аслида, барака ростгўйликда эмасми?!.

Агар савдо молининг айби бўлса, сотувчи уни айтиб сотиши лозимдир. Харидорни алдаб сотиши ҳаром ҳисобланди:

عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ. أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم مَرَّ عَلَى صُبْرَةِ طَعَامٍ فَأَدْخَلَ يَدَهُ فِيهَا فَنَالَتْ أَصَابِعُهُ بَلَلاً فَقَالَ «مَا هَذَا يَا صَاحِبَ الطَّعَامِ». قَالَ أَصَابَتْهُ السَّمَاءُ يَا رَسُولَ اللَّهِ. قَالَ «أَفَلاَ جَعَلْتَهُ فَوْقَ الطَّعَامِ كَىْ يَرَاهُ النَّاسُ مَنْ غَشَّ فَلَيْسَ مِنِّى» (رواه مُسْلم

 Яъни, Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бир уюм буғдойнинг олдидан ўтаётиб, унинг ичига қўлларини тиққан эдилар, у зотнинг бармоқлари ҳўл буғдойга тегди:  Шунда у зот: “Эй, буғдой эгаси бу нима?” – дедилар. У (сотувчи): “Эй, Аллоҳнинг расули, бунга ёмғир теккан эди” – деди. У зот: “Буни одамлар кўриб-билиши учун буғдойнинг устига қўймайсанми?!, ким алдаса, мендан эмас!” - дедилар. Имом Муслим ривоят қилган.

Шунга кўра, сотувчи харидорга савдо молидаги айбларни айтиб сотиши вожибдир. Айтмаслиги эса хиёнатдир.

Муҳтарам жамоат! Савдо-сотиқ ва тижорат жамият аъзоларининг дунё ҳаётида бир-бирлари билан ўзаро муомала ва муносабат қилишларида асосий омиллардан бири ҳисобланади. Агар у тартибга солиниб, тўғри йўлга қўйилмаса, жамиятнинг ижтимоий ҳаёти издан чиқиб кетади.

Қуръони карим оятлари ва ҳадиси шарифларда бировнинг молини ноҳақ йўл билан ейишдан қайтарилган. Ўзганинг молини ноҳақ ейишга рибо, қимор, порахўрлик, алдамчилик, нархни сунъий равишда кўтариш, ўғрилик, қиморбозлик, товламачилик ва бошқалар киради. Агар бу нарсаларда адолат бузилиб, инсофсизлик вужудга келса, ҳар хил келишмовчилик ва ихтилофлар юзага чиқади.

Чунки тожирлар тижоратлари орқали ўзлари фойда кўришларидан ташқари, кўпчиликнинг оғирини енгил қилиб, жамиятга ҳам катта фойда келтиради.

Муҳтарам жамоат! Тижорат билан шуғулланувчи кишилар гўзал ахлоқли бўлсалар, Аллоҳ таолонинг мағфиратига сазовор бўлишади:

(عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم: «غَفَرَ اللَّهُ لِرَجُلٍ كَانَ قَبْلَكُمْ كَانَ سَهْلاً إِذَا بَاعَ سَهْلاً إِذَا اشْتَرَى سَهْلاً إِذَا قَضَى سَهْلاً إِذَا اقْتَضَى». (رَوَاهُ الْبَيْهَقِيُّ

Яъни, Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Сизлардан аввал ўтган бир кишини Аллоҳ таоло мағфират қилди. У бирон нарса сотганда мулойим эди, сотиб олаётганда ҳам мулойим эди, қарзини тўлашда ҳам мулойим эди, қарзини ундиришда ҳам мулойим эди”, дедилар”. (Байҳақий ривоят қилган).

Азиз биродарлар! Аллоҳга шукрки юртимизда тижоратчилар учун кенг имкониятлар яратиб қўйилган, Айниқса, сўнгги ойларда тадбиркорларни қўллаб-қувватловчи қатор  Қонуний ҳужжатлар қабул қилинди. Шундай экан, тижоратчиларимиз фаолият асосидаги қонун-қоидаларни пухта билишлари ва уларга қатъий итоат қилишлари, давлат ва жамиятга зарар етказувчи қонунбузарликларга йўл қўймасликлари лозим.

Қадрли намозхонлар! Шуни ҳам унутмаслигимиз лозимки, тижоратимиз охират ишларидан бизни машғул қилиб қўймасин. Дунё тижоратимиз охират тижоратимиздан устун бўлиб кетмасин! Фақатгина моддий манфаатни назарда тутиб, маънавий ва руҳий манфаатдан кўз юмиб, ғафлатда қолиш – зулмдир. Чунки инсон модда ва руҳдан ташкил топган. Буларнинг иккиси ҳам етарлича озуқа билан таъминланмас экан, инсон ҳеч қачон камол топа олмайди.

Муҳтарам жамоат! Кунни тунга, тунни эса кунга улаб, Ватан равнақи, халқ фаровонлиги йўлида ўзининг меҳнати, билими ва тажрибаси билан турли соҳаларда тадбиркорлик ишларини олиб бораётган имонли, инсофли, мурувватли мулкдорлар, тижоратчилар, зироатчиларнинг олиб бораётган хайрли ишларига Аллоҳ таоло Ўзи барака берсин!