Бу йил Қарши шаҳрида Ўрта Осиё уламоларининг буюк аллома ва мотуридизм таълимотининг етук вакили Абу Муин Насафийнинг ҳаёти ва ижодига бағишланган анжуманини ўтказиш режалаштирилган бўлиб, у мусулмон оламида ислом ақидасининг софлиги ҳақидаги таълимот - каломга оид кўплаб асарлар муаллифи сифатида танилган.

Абу Муин Насафий – ислом маданияти ва, хусусан, "Ақида" илми, яъни мусулмон ақидаси, "иймон рамзи"деб аталишига улкан ҳисса қўшган XI асрнинг буюк алломаси. Абу Мансур Мотуридийнинг содиқ издошларидан бири сифатида ўзи асос солган Мотуридий таълимоти ғояларини кенг тарқатиш ва ривожлантиришда муҳим рол ўйнади. У ислом ҳақидаги нотўғри тушунчаларга аниқлик киритиш ва диний ақидапарастликка қарши курашишга қаратилган кўплаб асарлар ёзган.

“Новости Кашкадарьи” нашри хабарига кўра, Имом Бухорий (Самарқанд), Имом Мотуридий (Тошкент), Ибн Сино (Бухоро), Термизий уламолари (Термиз) илмий меросини ўрганиш ва оммалаштиришга қаратилган Абу Муин Насафий асарларини ўрганиш бўйича анжуман ташкил этиш мамлакатимизда ички ва зиёрат туризмини ривожлантириш бўйича чора-тадбирлар мажмуида назарда тутилган.

Давлат раҳбарининг тегишли қарори билан тасдиқланган дастурдан келиб чиққан ҳолда, бундай анжуманларнинг ўтказилиши зиёрат туризми объектлари, олимлар ва уларнинг илмий мероси ҳақида илмий асосланган маълумотларни шакллантириш, шунингдек, зиёрат туризми салоҳиятини тўлиқ ўрганиш ва мавжуд маълумотларни тизимлаштириш имконини беради.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати

Ҳижрий-шамсий тақвим бўйича Қуёшнинг биринчи буржга ва ойнинг ўн икки бурждан бири – ҳамалга кириши билан Наврўз, шу билан бирга, янги (шамсий) йил кириб келади. Беш минг йиллик тарихга эга бу байрам инсон ва табиат уйғунлиги рамзидир.

Буруж сураси 1-оятида Аллоҳ таоло айтади: «Қасамёд этаман (ўн иккита) буржларга эга осмон билан». Бу ўринда буржлардан мурод осмондаги Қуёш ва Ой буржларидир.

Фурқон сурасининг 61-оятида эса: «Осмонда буржларни бунёд этган ва унда чироқ (Қуёш) ва нурафшон Ойни пайдо қилган Зот баракотли (буюк)дир».

Мазкур оятлардан маълум бўладики, буржлар бесабаб яратилмаган. Шунингдек, Аллоҳ таоло ҳам бежиз буржлар билан қасамёд этмайди. У Зотнинг Қуёш ва Ой билан, юлдузлар билан қасам ичишида ақл эгалари учун оят-ибратлар бордир. Зотан, Қуёш ва Ойнинг яратилишидан мақсад ҳам бандаларнинг ҳаётий, диний, деҳқончилик ишларини Аллоҳ тақдир қилган илоҳий тақсимот – 12 бурж асосида белгилаб олиш заруратидир.

Юртимизда азалдан уч хил тақвим – ҳижрий, милодий ва деҳқончилик календари билан иш юритиш одат бўлган. Йиллар ҳисобини билишимиз учун Аллоҳ Қуръони каримнинг Исро сураси 12-оятида бундай зикр қилади: «Кундуз аломатини эса Раббингиздан фазл (ризқ) исташларингиз учун ҳам да йиллар саноғини ва ҳисобини билишингиз учун ёруғлик қилиб қўйдик. Барча нарсани батафсил баён қилиб қўйганмиз».

Муфассирлар мазкур оятнинг “йиллар саноғини” қисмини қамарий (Ой) тақвим билан иш юритиш (бинобарин, диний юмушларда), йиллар “ҳисобини” қисмини эса шамсий (Қуёш) тақвим билан иш юритиш (айниқса, деҳқончиликда) мазмунида тафсир қилишган.

Эътибор берган бўлсангиз, фиқҳий китобларимизда Наврўз куни рўза тутиш макруҳлиги баён этилади. Демак, Наврўзнинг ҳам динлар, халқлар ўртасида алоҳида ўрни бор.

Хўш, Наврўз қандай байрам, уни нишонлаш жоизми?

Аввало, Наврўз урф-одатлар бўй кўрсатадиган байрам бўлгани  боис унинг тантаналари жараёнида эътиқод ва шариат талабларига хилоф ишлар бўлмаса, нишонлаш ҳамда кишилар ўзаро бир-бирларини табриклашлари жоиз.

Бунга далил сифатида қуйидагиларни келтириш мумкин.

Биринчидан, бу кун Аллоҳ таоло Мусо алайҳиссаломга нусрат бериб, фиръавн ва унинг сеҳргарларини шарманда қилган. Қуръони каримда: «(Мусо) айтди: “Ваъда байрам куни (тўпланадиган жой)дир. Одамлар чошгоҳда тўпланурлар”» (Тоҳо сураси, 59-оят).

Ушбу оятдаги “байрам” куни йилнинг боши шанба кунига тўғри келган  “Наврўз” кунидир (Ибн Асокир, “Тарихи Дамашқ”, 61–65-б).

“Тафсири ибн Касир”да “байрам”дан мурод уларнинг ийд ва наврўзлари деб келтиради. Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо “Байрам” куни Ашуро куни деган.

Иккинчидан, Муҳаммад ибн Зиёд Абу Ҳарайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилади: “Аллоҳ таоло Сулаймон ибн Довуд алайҳимассаломга узукларини қайтарган кун ҳам айнан шу наврўз куни эди…” (Ибн Асокир, “Тарих мадинат Дамашқ”, 22-ж 261-б).

Учинчидан, “Али ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳуга Наврўз куни ҳадя олиб келинди. Али розияллоҳу анҳу: “Бу нима?” дедилар. У зотга: “Эй амирал мўминин бу Наврўз (ҳадяси)”, дедилар. Шунда у киши: “Ҳар кунингизни “файруз” қилинглар”, дедилар (Байҳақий “Сунанул Кубро”,  9-ж. 392-с).

Уламоларимиз фиқҳий китобларда халқимизнинг анъанавий ҳамда миллий байрамларини, жумладан, Наврўзни байрам тариқасида нишонлаш ҳақида фатво берганлар. Бинобарин, “Фатовои заҳирия”да бундай дейилади: “Наврўз уч хилдир: Наврўзи Жамшидий, Наврўзи Мажусий ва Наврўзи Султоний. Наврўзи Султонийни ўтказмоқлик мақбулдир ва зиёни йўқдур”.

Наврўзда кун билан тун баробар бўлади. Бу байрам Ислом оламида маҳбуб билингани каби Беруний, Ибн Сино, Умар Хайём, Чағминий, Улуғбек каби дунёвий илмларнинг соҳиблари ҳам тун билан кун баробар бўладиган ва Қуёш ҳамал буржига кирадиган кунни Наврўз айёми сифатида нишонлаш мақбул эканлигини таъкидлашган.

Ҳаким Термизий “Солнома” асарида, бухоролик буюк фақиҳ Абдулазиз ибн Моза “ал-Муҳит ал-бурҳоний фи-л-фиҳҳи-н- нуъмоний” қомусида Наврўз ҳақида қимматли маълумотлар қолдиришган.

Абу Райҳон Беруний ўз асарларида Наврўз ҳақида қимматли фикрларни келтиради. Бундай маълумотларнинг диққатга сазовор томони шундаки, аллома Наврўзни коинот ва олам билан бир бутунликда, деб таърифлайди.

Юсуф Хос ҳожиб “Қутадғу билиг” асарида бу ҳолга шундай таъриф берган: “Шарқдан баҳор насими эсиб келди, оламни безамоқ учун фирдавс йўлини очди. Оқ ранг кетиб, бўз ерни алвон ранг қоплади, олам ўзига оро бериб безанмоқ тараддудига тушди. Зерикарли қишни баҳор нафаси ҳайдади, мусаффо баҳор яна ўз ҳукмига кирди. Қуёш яна қайтиб ўз ўрнига келди, Балиқ (Ҳут) думидан Қўзи (Ҳамал) буржига кўчди. Ўйқуга кирган дарахтлар яна яшил тўн кийди, оқ, сариқ,кўк, қизил рангли ҳарир ёпинчиқлар билан безанди”.

Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, Наврўз замирида олам аҳлини ўзаро тотувлик, дўстлик ва ҳамжиҳатликка даъват этувчи умуминсоний қадриятлар мужассам. Зотан, динимиз ҳам ҳар доим инсонларни эзгуликка даъват этган. Шундай экан, Наврўз байрами муборак бўлсин!

Ж. САБУРОВ

Vakillik.uz

Замҳарир қишнинг қаҳратон кунлари чекиниб, юртимизга фасллар келинчаги баҳор ташриф буюрди. Бу фаслни халқимиз интиқиб кутиб, яшариш, яшнатиш айёми сифатида жуда қадрлайди. Ҳатто ёши улуғ инсонлар баҳорга етказсин, деб бежиз дуога қўл очишмайди. Чунки баҳорнинг шифобахш неъматлари танга мадор, руҳга қувватдир.

Юртимизда қадимдан боғ барпо этиш, дарахтлар экиш, гулзорлар ўстириш эзгу анъана сифатида авлоддан-авлодга ўтиб, бу эзгу амаллар айнан баҳор фаслида кўпроқ амалга оширилади. Ҳар йили баҳор бошланиши билан, халқимиз таъбирича, “Ҳамал келди – амал келди” бўлса, қишлоқларда қимирлаган жон борки, далага ошиқади. Эзгу ниятлар билан ерга ниҳол қадайди. Айниқса, ўғил фарзандли бўлган оталарнинг хайрли ниятлар билан тераклар экиши миллат давомийлигини таъминлайди.

Шугина эмас, балки баҳор бебаҳо қадриятларимизнинг наслдан-наслга безавол ўтишини таъминловчи фаслдир. Эътибор берган бўлсангиз, отахонлар ҳашарлар уюштириб, фарзадларига, набира-абираларига дарахтларни қандай буташни, оқлашни, ерга ниҳол қадашни ўргатишади. Бу халқимизга хос катта мактаб.

Ҳашарлардаги дийдорлашувнинг файзи ўзгача: бу жараёнда ёшлар нуронийлардан ҳаёт сабоқларини олишиб, ҳамжиҳатлик, меҳр-оқибат, хайру саховат каби фазилатларни ўрганишади. Яна бир муҳим жиҳати шуки, ҳашар туфайли халқимиз, ўртасида бирдамлик, ҳамжиҳатлик ёрқинроқ намоён бўлади. Ҳашар қўлни-қўлга бериб, бир ёқадан бош чиқариб ишлашга ундайди.

Шунингдек, ҳашар замирида улкан рамзий маъно мужассам. Сўнгги йилларида чинакам қадрият даражасига кўтарилган ҳашарда атроф-муҳит, маҳалла-кўй, шаҳарларимиз обод бўлиши баробарида кўнгли ўксик инсонларнинг ҳам қалблари шод бўлади: уларга совғалар улашилади.

Муқаддас динимизда ҳам зироат, яъни деҳқончилик қилиш улуғланади. Ердан униб чиқаётган ўсимликлар Аллоҳ таолонинг мўъжизасидир. Қуръони каримда: «Сизлар экаётган зироатларингизни (ўйлаб) кўрдингизми?! Уни сизлар ундирурмисиз ёки Биз ундирувчимизми?!» (Воқеа сураси, 63–64-оятлар).

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Агар бир муслим банда кўчат ўтказса ёки экин экса, ундан қушми, инсонми ёки ҳайвонми еса, бунинг учун унга садақа (қилганлик савоби) бўлади” (Имом Муслим ривояти), деб марҳамат қилганлар.

Бу ҳадис кўчат экиш, деҳқончилик қилиш фазилати ва аҳамияти нечоғли улуғ эканига далолат қилади ва кўчат экувчиларнинг Аллоҳ даргоҳида эришадиган ажр-савоблардан хабар беради. Ушбу амал инсонга нафақат тириклигида, балки вафотидан сўнг ҳам манфаат етказиб туради, қиёмат кунигача садақаи жория сифатида банда фойдасига хизмат қилади.

Бошқа бир ривоятда “Агар мусулмон банда бирор туп кўчат экадиган бўлса, ундан инсон, ҳайвон ёки қуш еса, бу ўша бандага қиёмат кунигача садақаи жория бўлади”, дейилган (Имом Муслим ривояти).

Абу Дардо розияллоҳу анҳу ривоят қилади: «Бир киши Дамашқ кўчаларидан ўтаётса, кўчат экаётган одамга кўзи тушибди ва унга: “Нега бу ишни қилаяпсиз, ахир, сиз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг саҳобаларидансиз-ку?” дебди. Шунда у киши: “Шошма, мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг: “Ким бир кўчат экса, ундан одам ёки Аллоҳ яратган махлуқотлардан биронтаси еса, бунинг эвазига ўша (кўчат эккан банда)га садақа бўлади”, деганларини эшитганман”, дебди» (Имом Аҳмад ривояти).

Аждодларимиз: “Бизлардан олдин ўтганлар кўчат экишди, биз ундан едик. Энди эса, биз экамиз, уни кейинги авлодлар ейди”, дейишган.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам умматларига деҳқончилик, хусусан кўчат экишга тарғиб қила туриб бундай деганлар: “Агар қиёмат бўлиб қолса ва биронтангизнинг қўлида хурмо дарахти бўлса, бас, уни экиб олсин” (Имом Бухорий ривояти).

Муқаддас динимизнинг ана шу буйруқлари миллатимизнинг ққадриятлари қаторидан жой олиб, истиқлол туфайли янгича маъно-мазмун касб этаётгани айни ҳақиқат.

Заминимиз серунум, ерга чўп тиқсак, ниҳол бўлиб кўкка бўйй чўзишини тажрибада кўп марта кузатганмиз. Лекин афсуски, айримларнинг ҳайҳотдек томорқаси йил бўйи бўш ётиши киши дилини хуфтон қилади. Бундай ҳолатларни кўриб, ҳатто башарияят отаси Одам алайҳиссалом ҳам ердан унумли фойдалангани, деҳқончилик блан шуғуллангани эсимизга тушади. Аллоҳнинг эрка бандаси ҳам серғайрат бўлгани бизга намунадир.

Ён-атрофимизни, ҳашаротларни кузатиб, ибрат олишимиз керак. Бежиз Алишер Навоий ҳазратлари:

Тухум ерга кириб, чечак бўлди,

Қурт жондин кечиб, ипак бўлди.

Лола тухмича ғайратинг йўқму?!

Пилла қуртича ҳимматинг йўқми?! демаганлар.

Демак, кўчат экиш, экин-тикин қилиш, томорқалардан унумли фойдаланиш савобли амаллар сирасига киради. Киши дунёдан ўтиб, амал саҳифаси ёпилгандан сўнг ҳам унинг ҳақига муттасил равишда савоб бориб туриши учун ерга ниҳол қадаши керак. Шундай экан, бу эзгу ишдан четда қолмайлик.

Нуриддин ХОЛИҚНАЗАРОВ,

Тошкент шаҳар бош имом-хатиби

Абу Жандал ибн Суҳайл ибн Амр ибн Абдушшамс ибн Абдувад ибн Наср ибн Ҳасл ибн Омир ибн Луай ибн Ғолиб ибн Фиҳр Омирий Қурайшийдир. Исми Ос.

Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг энг буюк саҳобаларидан бири бўлган. Исломга кирганда отаси уни уйга қамаб, қўлларига кишан солиб қўйди. Ҳудайбия сулҳи кунида кишанларини ечиб қочиб кетди. Ўша пайтда отаси  Росулуллоҳнинг ёнларида сулҳ ёзиш учун ҳозир эди.

Улуғ саҳобий Абу Жандал розияллоҳу анҳунинг ҳижрат қилишлари ҳақидаги қисса улар учун ҳам улар билан бирга хайриҳоҳ бўлганлар учун ҳам жуда оғир қиссадир. Бу ҳижрат Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ҳам жуда оғир машаққат юклади. Чунки Абу Жандал ибн Суҳайл ибн Амр розияллоҳу анҳу Ҳудайбия сулҳи имзоланган пайтда Росулуллоҳнинг ёнларига келди. Отаси Суҳайл ибн Амр Қурайшнинг катталаридан бўлиб, уни қўл оёқларини занжирбанд қилиб қўйган эди. Отаси баджаҳл, қаттиқ-қаттиқ гапирадиган, нутқи фасоҳатли киши эди. Сулҳнинг шартларидан бири, кимки Маккадан мўмин бўлиб ҳижрат қилиб келса, уни ортига қайтариб юбориш эди. Кимки Маккага Росулуллоҳнинг ҳузурларида кетса, улар уни ортига қайтармасликлари эди. Бу иш саҳобаларга жуда оғир келди, айниқса Абу Жандални кишанлардан қийналиб Набий алайҳиссаломдан уни Қурайшдан ҳимоясига олишини сўраб келганини кўрганларида  оғриқлари янада ортди. Шу заҳоти Суҳайл ибн Амр ўзи ва Набий алайҳиссаломнинг ўрталаридаги сулҳни тузди ва айтдики: "Бу орамиздаги биринчи келишувдир". Ва Абу Жандал қайтарилишини талаб қилди. Набий алайҳиссалом бу келишувдан Абу Жандал истисно бўлишини сўрадилар. Лекин Суҳайл бундан бош тортди ва Абу Жандални ўзи билан олиб кетди.

Бу ҳақида Ибн Сириндан келган ривоятда: Набий алайҳиссалом Абу Жандалга: "Эй Абу Жандал сабрли бўл, савоб оласан. Аллоҳ таоло сенга ва сен каби заифларга осончилик беради. Биз қавминг билан аҳдлашдик, аҳдимизга вафо қиламиз, аҳдимизни бузолмаймиз", дедилар. 

Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу Абу Жандални четга олдилар ва: "Сабр қил Эй Абу Жандал, улар мушриклардир. Албатта, уларнинг қони итнинг қони билан баробардир", дедилар ва Абу Жандалга қилични сопини яқинлаштирдилар.

Кейинчалик Умар розияллоҳу анҳу: "Мен уни қилични олиб, отасини уради деб ўйлаган эдим, лекин отасининг ҳурматини сақлади", деганлар.

Барча сийрат китобларида ривоят қилинадики, Аллоҳ таоло Абу Жандални азиятларини аритди, уни мушриклар қўлидан қутулишга муваффақ қилди ва уни денгиз соҳилида Абу Басир исмли киши билан учраштирди. Иккалалари 70 га яқин одам йиғдилар ва Қурайшнинг карвонларига катта ҳавф туғдира бошладилар. Уларни ёнидан ўтганки карвонни тунаб, ичидагиларни ўлдиришди.  Улар гуруҳларига Маккадан одамларни қабул қилишди. Уларни келганини эшитган кўплаб араб қабилалари уларга қўшилишди, ҳаттоки гуруҳидагилар сони 300 га етди. Ва аҳдига вафо қилишни гап сотаётган Қурайшнинг ўзи Абу Жандалларни Мадинага чақириб олишларини илтимос қилишди. Абу Басир кўксида Набий алайҳиссаломнинг мактублари билан вафот этди. Абу Жандал эса Мадинага қайтди.  Амвос кунида вафот этгунча ўша ерда Аллоҳнинг йўлида жиҳодда бўлди.

“Ҳадис ва ислом тарихи фанлари” кафедраси мудири Ф.Хомидов

Қозоқ, ўзбек, араб, форс, турк ва бошқа туркий тилларда сўзловчи филолог, шарқшунос ва исломшунос олим Акрам Ҳабибуллаев 90-йилларда Яман ва Ливияда араб тили таржимони бўлиб ишлаган, сўнг Буюк Британиядаги Оксфорд исломшунослик марказида тадқиқотчи бўлиб ишлаган, деб хабар беради "Караван" газетаси. Кейин АҚШ университетларида илмий иш олиб борди, 2000 йилда ўша ерга олим оиласи билан кўчиб борди.

– Мен ҳозирги Туркистон вилоятининг Қарноқ қишлоғида туғилганман. Бобом диндор зиёли инсон ва Қуръонни ёддан биладиган ҳофиз эдилар. Унга Совет даврида таълим бериш тақиқланди. Лекин у менга ва бошқаларга муқаддас битиклар, араб ёзуви ҳақидаги билимларни яширинча ўқитди. Совет мактабига борганимда Қуръонни бироз ўқиб, араб ёзувини тушунишим мумкин эди", - дейди Акрам Ҳабибуллаев.

Синфдошлар араб тилида сўзлашган болакайга "мулла" деб таъна қилдилар ва бир муддат Акрам тил ўрганишдан воз кечди.

Аммо мавзуга бўлган муҳаббат ўз самарасини бериб, 1978 йилда суҳбатдошимиз Тошкент Давлат университетининг Шарқшунослик факультетига ўқишга кирди ва 1994 йилда араб шеърияти тарихи бўйича диссертациясини ҳимоя қилди.

– Бошқа соҳаларга ҳам қизиқдим. Менинг лойиҳаларимдан бири XV аср бошларида Сурияни босиб олиш пайтида Амир Темур билан учрашган араб тарихчиси, файласуфи Ибн Халдуннинг таржимаи ҳолини ўрганишдир. Қозоғистон ва Ўзбекистонда чоп этилган бу буюк шахсларнинг суҳбатларини ўзбек ва рус тилларига таржима қилдим", - дейди Акрам Ҳабибуллаев.

Ҳозирда қозоғистон ва ўзбекистонлик ҳамкасблар, Аширбек Мўминов ва Шовосил Зиёдовлар билан биргаликда олим тасаввуф шайхи, коллекционер ва китобсевар Ҳожа Муҳаммад Порсонинг йўқолган кутубхонасини тиклаш билан банд. XII аср охиридан XIX аср ўрталаригача мавжуд бўлган бу талон-тарож қилинган кутубхонада фан, адабиёт, маданият ва ислом динининг барча тармоқларига оид китоблар сақланган. Зарралардан олимлар ўша давр қўлёзмаларини тикламоқдалар, китобларнинг айримлари Тошкент, Бухоро, Олма-ота, Москва, Санкт-Петербург, Франция ва Покистонда топилган.

2007 йилдан бошлаб олим Индиана штатининг Блумингтон кичик шаҳарчасида яшайди ва маҳаллий университетда профессор-библиограф бўлиб ишлайди. Дарвоқе, бу Қўшма Штатлардаги Марказий Осиёни ўрганиш бўйича бутун бир департамент ташкил этилиб, тегишли педагог кадрлар, шунингдек, қозоқ, ўзбек, қирғиз, туркман ва минтақанинг бошқа тилларидаги тарихий, сиёсий ва бошқа мавзулардаги адабиётларни тақдим этган саноқли университетлардан биридир.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати