Муҳаммад Бобур домла Насриддинов,
Наманган шаҳар "Ҳомиддин қори" масжиди имом-хатиби.

"Ва Исмоил, Идрис ва Зул-кифлни эсла. Уларнинг ҳар бири сабр қилгувчилардандир. Ва уларни Ўз раҳматимизга киритдик. Албатта, улар солиҳлардандир" (Анбиё сураси, 85-86 оятлар).

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати

«Албатта, Аллоҳ адолатга, эзгу ишларга ва қариндошга яхшилик қилишга буюради ҳамда бузуқчилик, ёвуз ишлар ва зулмдан қайтаради. Эслатма олурсиз, деб (У) сизларга (доимо) насиҳат қилур» (Наҳл, 90).

Аллоҳ таоло биз бандаларини ўзаро муносабатларда адолатга риоя қилишга ва зулм қилмай, ҳар бир ҳақ эгасига ўз ҳақини етказишга ва эзгу ишларни амалга оширишга буюради. Бу оятда дунё низомини сақлаб турадиган асосий хусусларга эътибор қаратилган. Уларнинг учтасини қилишга буюрилган, бунинг акси бўлган уч ёмон ишдан қайтарилган. Буюрилганлари: адолат, эҳсон ва қариндош-уруғларга ёрдам бериш. Қайтарилган ишлар: фаҳш – бузуқлик, мункар ва зулм.

Ибн Аббос (розияллоҳу анҳу) оят матнидаги “адолат”дан мурод Аллоҳнинг ягоналигига гувоҳлик бериш, “эҳсон” – эзгу ишлар, яъни “фарзларни адо этиш”, “фаҳш-бузуқчилик”ни “зино”, “бағй”ни эса “зулм”, дея тафсир қилганлар.

Абу Лайс Самарқандий (раҳматуллоҳи алайҳ) “адл” (адолат)ни рад этмай Аллоҳнинг яккаю ягоналиги ва Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ эканига иқрор бўлиш, “эҳсон”ни инсонларга яхшилик қилиш ва улардан содир бўлган ёмонликларни афв қилиш, деб тафсир қилган.

Оятдаги “эҳсон” сўзи луғатда икки хил маънода келади: биринчиси, бирор ишни чиройли шаклда бажармоқ, иккинчиси бир кишига яхшилик қилмоқ. Тилимизда у ана шу иккинчи маънода ишлатилади. Оятдаги “эҳсон” эса ҳар иккала маънода тафсир қилинган. Бу тушунчага энг тўғри таърифни, шубҳасиз, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан билишимиз мумкин. Жаброил (алайҳиссалом)дан у зотдан “эҳсон” ҳақида сўраганида: “Эҳсон, Аллоҳ таолони кўриб турганингдек ибодат қилишинг. Агар сен уни кўрмаётган бўлсанг, у сени кўриб туришини билишинг” (Имом Бухорий ривояти) деб жавоб берганлар.

Аллоҳ таоло адолат ва эзгу ишларга (эҳсонга) буюриб, қариндошларга ҳам яхшилик қилишни амр этади. Қариндошларга яхшилик қилишдан мурод, уларнинг ҳолидан хабар олиш, уларга ёрдам беришдир. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) марҳамат қилганлар: “Аллоҳ таоло гўзал ахлоқларни яхши кўради ва ёмон паст ишларни ёмон кўради” (Хароитий ва Абу Наъийм ривояти).

Абу Бакр (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинади: «Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Аллоҳ охиратга олиб қўйиши билан бирга дунёда ҳам жазосини тезлатиб берадиган гуноҳ – зўравонлик ва қариндошчиликни узишдир”, деганлар» (Имом Термизий ривояти).

Фаҳшнинг луғавий маъноси ҳаддан ошишлик, лекин урфда номусга қаратилган жиноятлар тушунилади.

Мункар – шариат ва инсоннинг соғлом табиатига тўғри келмайдиган, нохуш сўз ва амаллар.

Зулм – адолатнинг зидди бўлиб, ҳаддан ошиш, бировнинг ҳаққига тажовуз қилиш.

Насафий (раҳматуллоҳу алайҳ) бузғунчилик (фаҳш)ни ҳаддан ташқари жирканчли гуноҳ, ёмон ишлар (мункар)ни шариат ва ақл инкор қиладиган гуноҳ ва зулм (бағий)ни ҳаддан ошиш, мутакаббирлик, деб тафсир қилган.

Аллоҳ таоло инсонни ана шундай гўзал сифатлар билан сифатланишига буюради ва кабиҳ сифатлардан узоқ бўлишни буюради. Ояти карималар тиловат қилинмасдан уларга амал ҳам қилиш лозим.

Биз тафсирини ўрганаётганимиз ояти карима Усмон ибн Мазъуннинг мусулмон бўлишига сабаб бўлган. Усмон ибн Мазъун бундай дейди: “Мен Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан уялганимдан мусулмон бўлган эдим. Чунки у зот менга Исломни кўп маротаба таклиф қилган эдилар. Бу оят нозил бўлмагунича қалбимда имон мустаҳкам ўрнашмаган эди. Мен у зотнинг ҳузурида эканимда оят нозил бўлиб, имон қалбимга қаттиқ ўрнашди. Сўнг бу оятни Валид ибн Муғирага ўқиб бердим”. У: “Аллоҳга қасамки, бунинг ҳаловати  ва гўзаллиги бор. У манфаатли ва барокатлидир. У инсоннинг сўзи эмас”, деди. Абу Жаҳл гапга қўшилиб: “Албатта, унинг илоҳи гўзал ахлоқларга буюрар экан”, деди.

Бу оят Қуръондаги барча эргашиладиган яхшиликларни ва четланиш лозим бўлган ёмонликларни ўзида жамлагандир. Шу сабабдан кўплаб хатиблар минбарларда туриб хутбаларининг охирида бу оятни ўқийдилар. Бу билан мавъизалари барча буюрилган ва барча қайтарилган нарсаларни жамлаган бўлишини умид қиладилар.

Тафсир китоблари асосида

Тошкент Ислом институти катта ўқитувчиси

Фарҳод ЖЎРАЕВ тайёрлади.

«Аллоҳ сенга ато этган нарса билан охиратни истагин ва дунёдан бўлган насибангни ҳам унутмагин. Аллоҳ сенга эҳсон қилгани каби сен ҳам (одамларга) эҳсон қил! Ерда бузғунчилик қилишни истама! Чунки Аллоҳ бузғунчиларни суймас» (Қасас, 77).

Ушбу оят бугунги кунимиз учун, инсониятнинг бугунги ҳаёт тарзи учун ниҳоятда долзарб муаммони муолажа қилади. Бу муаммо – дунё ва охират ташвишини тенг тутмаслик, динни дунёдан, дунёни диндан ажратишдир. Ислом дини инсонни бу дунёда ҳам, охиратда ҳам бахт-саодатга эриштирувчи дастуриламал, ҳаёт манҳажидир. Аммо динимизнинг асл моҳиятини, унинг таълимотлари барча замон ва маконларга мувофиқ келишини англаб етмаган кишилар уни таркидунёчиликка айлантириб қўядилар, динга амал қилиш учун дунёдан ажралиб чиқиш керак, деб ҳисоблайдилар. Ваҳоланки, Парвардигори олам инсонга ато қилган барча неъматлари ҳам охиратни, ҳам дунёдаги насибани излаш воситаси эканини айтмоқда.

«Аллоҳ сенга берган нарса билан охиратни излагин...»  Имом Қуртубий ояти карима тафсирида бундай дейди: “Аллоҳ сенга ато этган мол-дунё орқали охират диёрини – жаннатни изла! Зеро, мўмин киши дунёсини мақтаниш ва гуноҳ учун эмас, балки охиратда наф берадиган ишларга сарфлаши лозим”.

«... ва дунёдан бўлган насибангни ҳам унутмагин...» Муфассир давом этиб, айтади: “Бу ояти кариманинг тафсирида турлича фикрлар бор. Абдуллоҳ ибн Аббос ва жумҳур (муфассирлар) уни бундай тафсир қилганлар: “(Азиз) умрингни дунёингда солиҳ амал қилмаслик билан зое қилма! Чунки охират учун амал қилиш керак. Демак, инсоннинг дунёдан оладиган ҳақиқий насибаси унинг умри ва қиладиган эзгу ишларидир”.

Ҳасан Басрий ва Қатода айтади: «(Ояти кариманинг) маъноси бундай: “Ҳалол нарсалардан фойдаланишда ва у нарсаларни қўлга киритишда дунёдаги насибангни ҳам унутма!”

Қуртубий яна айтади: “Шу икки хил таъвилни Абдуллоҳ ибн Умар (розияллоҳу анҳумо) бундай ифодалаган: “Дунёинг учун гўё абадий яшайдигандек ишла, охиратинг учун эса худди эртага вафот этадигандай амал қил!”

Ҳасан Басрий оятни: “(Мол-мулкингдан) ортиқчасини ўзгаларга бер, етарлисини олиб қол”, деб таъвил қилган. Имом Молик эса: “Кишининг дунёдаги насибаси исрофга йўл қўймаган ҳолда еб-ичишдир”, дейди. Ибн Арабий эса: “Менинг наздимда (мазкур ояти кариманинг) энг гўзал тафсири Қатоданинг бу сўзидир: “(Дунёдан) ҳалол насибангни унутма, зеро, дунёдан оладиган насибанг шу нарсадир!” дейди ва Имом Моликнинг айтганларини бундай изоҳлайди: “Фикримча, Имом Молик бу сўзлари билан ибодат ва зоҳидона ҳаёт кечиришда ўта ғулувга кетган кимсаларни назарда тутган. Чунки  Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳам ҳалво (ширинликлар)ни яхши кўрар, асал ичар, қовурилган гўшт ер эдилар, муздек сувдан ичардилар”.

Шу ўринда кўпчилик орасида шаклланиб қолган нотўғри тушунчани муолажа қилиб ўтиш мақсадга мувофиқдир. Баъзилар динда мол-дунё қораланган деб ўйлайди. Бу мутлақо нотўғридир. Ислом дини мол-дунёни эмас, балки мол-дунёга ҳирс қўйишни, уни деб ибодатдан чалғишни, ҳақ йўлдан озишни қоралайди. Исломнинг беш устунидан учтаси бевосита молиявий ибодат бўлса, қандай қилиб динимизда мол-дунё қораланган бўлиши мумкин? Рамазон ойида фитр садақаси берилади, моли нисобга етган одам закот беради, қодир бўлган одам ҳаж қилади, қурбонлик сўяди – буларнинг барчаси бевосита молиявий ибодатлардир, бу ибодатларни адо қилиш учун ҳалол йўл билан топилган, аслий эҳтиёжлардан ортган моддий маблағ талаб қилинади.

Банда мазкур молиявий ибодатларни адо қилиб, Роббига қурбат ҳосил қилади. Аммо динимизнинг фазилатини, Раббимизнинг бениҳоя ҳикматини қарангки, бу ибодатларнинг барчасидан аввало уни адо қилган инсоннинг ўзи, унинг аҳли оиласи ва жамиятнинг муҳтож табақалари манфаат кўради. Банда бир ибодат қилиш билан биринчи навбатда ўзига, сўнг атрофидагиларга яхшилик қилади.

«Аллоҳ сенга эҳсон қилгани каби сен ҳам (одамларга) эҳсон қил!» Аллоҳ берган неъматлардан баҳраманд бўлган ҳар бир банда ўз навбатида бошқа одамларга ҳам яхшилик қилиши керак. Масалан, қийналиб қолган биродарларига ёрдам бериши, бева-бечора, фақир-мискинларнинг ҳолидан хабар олиши, мусулмонлар манфаати йўлида хайр‑эҳсонлар қилиши керак. Агар бундай қилинмаса, жамиятда адолатсизлик юзага келади, бойлар янада бойиб, камбағаллар янада қашшоқлашиб бораверади. Натижада одамлар ўртасида норозилик, адоват, ҳасад пайдо бўлади. Бунинг оқибатида ер юзида фасод тарқалади. Шунинг учун оятнинг давомида Аллоҳ таоло бандаларини бундан кескин огоҳлантиради:

«Ерда бузғунчилик қилишни истама! Чунки Аллоҳ бузғунчиларни суймас». Ортиқча мол-дунё инсонни ибодатдан чалғитади. Натижада банда Аллоҳнинг бандаси эмас, мол-дунёнинг бандасига айланади, бойлик тўплаш, уни янада кўпайтиришга, у билан фахрланишга ружу қўяди. Бунинг оқибатида ер юзида шариат белгилаган адолат мезони бузилиб, бузғунчилик, фасод ишлар кўпаяди. Бузғунчилик эса дунёдаги энг аянчли, энг мудҳиш оқибатга – Аллоҳнинг муҳаббатидан мосуво бўлишга олиб боради. Зеро, Аллоҳ бузғунчиларни ёмон кўради.

Аллоҳ таоло бандасига берган мол-дунёни эзгу ишларга сарфлашни буюради. Ҳадиси шарифларда келганидек, бу дунё охиратнинг экинзоридир. Аллоҳ таоло инъом этган ҳар қандай имконият ва иқтидорни савоб ишларга, Аллоҳни рози қиладиган эзгу амалларга йўналтирсак, ўзимизга фойда. Такосур сурасида айтилганидек, ҳар бир инсон охиратда албатта, унга ато этилган неъматлар ҳақида савол-жавобга тутилади. Киши неъматлардан шариат буюрганидек, тўғри фойдаланган бўлса, мукофотга сазовор бўлади, борди-ю уларни бузғунчилик йўлида ишлатган бўлса, жазо ва уқубатга дучор бўлади. Шу билан бирга, киши исроф ва ҳаддан ошишга йўл қўймаган ҳолда ҳалол неъматлардан бемалол фойдаланиши, дунёдан ўз насибасини олиши ҳам динимизда мубоҳ саналган ишдир.

Қуръон барча эҳтиёжларингиз ва амалларингиз учун дастуруламал бўлувчи Китобдир.

1. Сиз: “Омадсизман”, деб айтманг!

Чунки Аллоҳ таоло: “Мўминлар нажот топдилар” деб марҳамат қилган (Муьминун сураси, 1-оят).

2. Сиз: “Бунчалик қийин”, деб айтманг!

Чунки Аллоҳ таоло: “Бас, албатта, ҳар бир қийинчилик билан бирга енгиллик бордир. Албатта, ҳар бир қийинчилик билан бирга енгиллик бордир” деб марҳамат қилган (Шарҳ сураси, 5-6-оятлар).

3. Сиз: “Менга ҳеч ким ёрдам бермайди”, деб айтманг!

Чунки Аллоҳ таоло: “Мўминларга мадад бериш Бизнинг зиммамиздаги ҳақ бўлган” деб марҳамат қилган (Рум сураси, 47-оят).

4. Сиз: “Ёлғизман”, деб айтманг!

Чунки Аллоҳ таоло: “Қўрқмангиз! Албатта, Мен сизлар билан биргаман – эшитаман ва кўраман” деб марҳамат қилган (Шарҳ сураси, 5-6-оятлар).

5. Сиз: “Гуноҳларим жуда кўп”, деб айтманг!

Чунки Аллоҳ таоло: “Албатта, Аллоҳ тавба қилувчиларни севади” деб марҳамат қилган (Бақара сураси, 222-оят).

6. Сиз: “Динга амал қилиш жуда қийин”, деб айтманг!

Чунки Аллоҳ таоло: “Аллоҳ сизларга енгилликни истайди, оғирликни хоҳламайди” деб марҳамат қилган (Бақара сураси, 185-оят).


7. Сиз: “Камбағал-фақирман”, деб айтманг!

Чунки Аллоҳ таоло: “Имон келтирган ва солиҳ амалларни қилганлар учун мағфират ва фаровон ризқ бордир” деб марҳамат қилган (Ҳаж сураси, 50-оят).


8. Сиз: “Беморман”, деб айтманг!

Чунки Аллоҳ таоло: “Қуръонни мўминлар учун шифо ва раҳмат ўлароқ нозил қилурмиз” деб марҳамат қилган (Исро сураси, 82-оят).


9. Сиз: “Бунга кучим етмайди”, деб айтманг!

Чунки Аллоҳ таоло: “Аллоҳ ҳеч бир жонга тоқатидан ташқари нарсани таклиф этмайди” деб марҳамат қилган (Бақара сураси, 286-оят).


10. Сиз: “Меҳнатларим қадрланмаяпти, ўзимни қадрсиз ҳис қиляпман”, деб айтманг!

Чунки Аллоҳ таоло: “Албатта, бу сизлар учун мукофот ва сизларнинг саъй-ҳаракатларингиз (Аллоҳ наздида) мақбулдир” деб марҳамат қилган (Инсон сураси, 22-оят).


11. Сиз: “Шайтоннинг макри бунча кучли”, деб айтманг!

Чунки Аллоҳ таоло: “Албатта, шайтоннинг макри заифдир” деб марҳамат қилган (Нисо сураси, 76-оят).


12. Сиз: “Ғалаба узоқда”, деб айтманг!

Чунки Аллоҳ таоло: “Огоҳ бўлингки, Аллоҳнинг ёрдами (ҳамиша) яқиндир” деб марҳамат қилган (Бақара сураси, 214-оят).

Аллоҳ таоло ҳаётимизнинг ҳар бир лаҳзасини Қуръони карим оятларига мувофиқ ўтказишимизга тавфиқ ато этсин!

Даврон НУРМУҲАММАД

Воқеа – қиёмат номларидан бири. Воқеа сурасида қиёмат қоим бўлганда рўй берадиган ҳодисалар баён этилган, охиратда бандалар оладиган мукофотлари, жаннат неъматлари, дўзах аҳлининг азоб-уқубатлари тафсилоти келтирилган.

Ибн Асокир нақл қилишича, Абдуллоҳ ибн Маъсуд розияллоҳу анҳу вафот этиши арафасида бетоб бўлиб қолди. Усмон ибн Аффон розияллоҳу анҳумо уни кўргани бориб, ҳол-аҳвол сўради:

– Нимадан шикоятинг бор?

– Гуноҳларимдан.

– Нимани хоҳлайсан?

– Роббимнинг раҳматини.

– Сенга табиб буюрайми?

– Табиб (яъни, Аллоҳ) мени бетоб қилди.

– У ҳолда сенга совға-салом буюртирайми?

– Ҳожати йўқ.

– Сенга керак бўлмаса, қизларингга қолади.

Ибн Масъуд розияллоҳу анҳу бунга жавобан бундай деди:

– Қизларим камбағал бўлиб қолишларидан қўрқяпсанми? Мен уларга ҳар кеча Воқеа сурасини ўқишни буюрганман. Чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким ҳар кеча Воқеа сурасини ўқиса, зинҳор қашшоқликка учрамайди”, деганларини эшитганман.

Тунда Воқеа сурасини бошидан охиригача ихлос билан ўқиган одам қашшоқлик кўрмайди: ризқи кенг бўлади, касб-корига барака киради. Тажрибада синаб кўрганлар бунинг ҳақиқат эканини таъкидлашган.

Воқеа сураси кенг ризққа сабаб бўлиши ҳақида бундан бошқа ривоятлар ҳам бор. Жумладан, Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Воқеа бойлик сурасидир. Уни (ўзингиз) ўқинг, фарзандларингизга ҳам ўргатинг”, деганлар (Ибн Мардавайҳ ривояти).