Бу йилги Рамазон ойи ўзига хос суратда ўтди ва Рамазон ҳайитини ҳам ўзига хос вазиятда кутиб олмоқдамиз. Ҳар йили бу кунларда масжидларда ҳайит намози учун тайёргарлик ишлари жадал бошланган бўлар эди. Бироқ, бу йил ҳолат бошқача, бироз ранжитадиган: мажидларда ҳайит намоз ўқилмайдиган бўлиб турибди. Ҳаммаси ҳам Аллоҳ таолонинг иродаси, сабр қиламиз ва яхшиликка бўлишини умид қиламиз. Аммо бу вазиятга оид шаръий ҳукмларни билиб олишимиз лозим. Хўш, бундай ҳолатда биз нима қилишимиз керак?

Айни кунларда айрим кишилар «Уйда ҳайит намозини ўқисак бўладими?» ёки «Уйда ҳайит намозини қандай адо этамиз?» деган маънода саволлар беришмоқда. Яна «Мисрда ҳайит намозини уйда ўқилади, дейилибди-ку, биз ҳам ўқиймизми?» деган саволлар ҳам йўқ эмас. Ушбу мазмундаги саволларга умумий жавоб ва барчамизга ҳам илм бўлиши умидида шу ҳақдаги шаръий фатволарни эътиборингизга ҳавола қилмоқчиман. Бу мавзу фиқҳий бўлгани учун юртимизда жорий бўлган ҳанафий мазҳаби ижтиҳодига кўра ёритилди.

Ҳанафий мазҳаби уламоларининг сўзларига кўра, ҳайит намози вожиб намоз ҳисобланади ва шу боис уни адо этиш учун жума намозининг хутбадан бошқа шартлари топилиши лозим. Акс ҳолда, ҳайит намозини адо этиш вожиб бўлмайди, соқит бўлади ва агар адо этилса ҳам шарти топилган намоз сифатида мақбул саналмайди.

Жума намозининг шартлари қуйидагилар:

1. Шаҳар ёки шаҳарлашган қишлоқ бўлиши.
2. Султон, амир, яъни давлат, ҳокимият мавжуд бўлиши.
3. Вақт. Жума намозининг вақти жума куни тушдан кейин асргача.
4. Хутба.
5. Жамоат. Энг камида имомдан ташқари 3 киши бўлиши керак.
6. Умумий рухсат. Яъни амир тарафидан рухсат этилиши ва намозга қатнашиш барча учун очиқ бўлиши, маълум тоифа мусулмонларга хос жамоат бўлмаслиги даркор.

Ҳанафий мазҳабининг энг мўътабар манбаларидан «Баҳрур-роиқ»да шундай дейилади: «Aгар ийд намозини имом билан бирга тарк этган бўлса, қазосини ўқимайди».

Шариатда бу каби махсус сифат билан ўқиладиган намоз фақатгина шартлар топилганидагина қурбат амали деб эътибор қилинади. Киши ийд намозни якка ҳолатда, ёлғиз ўзи ўқиган тақдирда бу шартлар тугал бўлмайди. Буни юқоридаги матндан ҳам англаса бўлади. Бинобарин, ийд намозни ёлғиз ҳолда адо этиш дуруст ҳисобланмайди.

Бироқ, жамоат тўпланмай, имоми ҳам ийд намозини ўқимаган жойда яшайдиган киши бошқа жойга бориб, у ердаги имом билан ҳайит намозини ўқишининг имкони бўлса, ўша жойга бориб ийд намозини адо этади. Чунки уламолар иттифоқига кўра, бир шаҳарда икки ва ундан кўп жойда ийд намозини адо этиш жоиз. («Баҳрур-Роиқ», 2-жуз, 246‒254 с.)

Ҳанафий мазҳабининг энг мўътабар манбаларидан бири «Муҳитул-Бурҳоний» китобида ушбу мавзуда қуйидагиларни ўқиш мумкин:
«Наводирус-салоти» китобида «Ийд намозини имом билан бирга тарк этган киши уни қазо қилиб ўқимайди», дейилган.

Аммо имом Шофеъий: «Намозхон худди имом билан ўқиганидек, ёлғиз ўзи ҳам ийд намозини ўқийди», дейди. Бу ҳукм «Ийд намози ёлғиз тартибда ҳам ўқиладими ё йўқми?» деган масаладан келиб чиқади. Ҳанафийларга кўра, ийд ёлғиз ўқилмайди. Шофеъийнинг наздида эса ўқилади. Чунки у кишига кўра, ийд намози учун жамоат ва султон шарт эмас. Шу боис, имом билан ийд намозни ўқий олмаган киши қазосини адо этишдан ожиз бўлмайди.

Имом Шофеъий раҳматуллоҳи алайҳ ийд намозининг қазосини таровеҳ намозига қиёс қилган. Aгар киши рамазон ойида таровеҳ намозини жамоат билан ўқимаса, ёлғиз ўзи қазосини адо этади, чунки у бунга қодир. Зеро, таровеҳ намозини жамоат бўлиб ўқиш жоиз бўлганидек, ёлғиз ҳолда адо этиш ҳам дурустдир. Шу боис, у кишининг наздида ийд намози ҳам қазо қилинади. яъни жамоат билан ўқий олмаган одам, ўзи қазосини адо этади.
Бизнинг мазҳаб уламолари ‒ Aллоҳ улардан рози бўлсин ‒ бу фикрга қўшилмаганлар. Улар: «Ийд намози адо этилиши учун маълум шартлар топилиши керак, жумладан, имом бўлиши лозим. Шу боис, ийд намозини имом билан адо этмаган киши уни қазо қилиб ўқишдан ожиз ҳисобланади ва унга қазони адо этиш лозим бўлмайди», дейдилар.

Aгар: «Ийд намози зуҳо намозининг ўрнида, шунинг учун ҳам ийд намозидан олдин зуҳо намозини адо этиш макруҳ бўлади. Ийд намози зуҳо намози ўрнида бўлиб, ёлғиз киши зуҳо намозини ўзи адо этишга қодир экан, унга ийд намози ўринга зуҳо намозини адо этиши вожиб бўлиб қолади-ку. Бу худди жума намозини жамоат билан адо этмаган одамга пешин намозини ўқиши лозим бўлганидек гап», дейилса, бунга шундай жавоб берамиз:
«Тўғри ийд намози зуҳо намози ўрнига ўтади. Бироқ, шартлар топилмай ийд намозини адо этишдан ожиз қолинса, иш аслига қайтади, яъни зуҳо намози адо этилади. Зуҳо намози эса аслида вожиб эмас, балки нафл амал ҳисобланади. Aммо жума намозида шартлар топилмагани туфайли уни адо этишдан ожиз қолинса, жума соқит бўлади ва иш жума вожиб бўлишидан олдинги ҳолга қайтади. Жума фарз бўлмай туриб намозхонга пешин фарз эди, ихтиёрли эмас эди. Бинобарин, жума вожиб бўлмагач, у фарз бўйи қолади».

Ийд намозини ўқимаган одам зуҳо намозини ўқиши мумкин. Бу нафл ўрнида бўлади. Хоҳласа, икки ракат, хоҳласа, тўрт ракат намоз ўқийди ва бу зуҳо намози бўлади. Aфзали тўрт ракат ўқишдир. Чунки Aбдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан шу фатво ривоят қилинади. У киши шундай деган: «Ким ийд намозини адо эта олмаган бўлса, тўрт ракат намоз ўқийди. Биринчи ракатга Aъло сурасини, иккинчи ракатга Шамс сурасини, учинчи ракатга Лайл сурасини ва тўртинчи ракатга Зуҳо сурасини қироат қилади».
Бу ҳақда Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан гўзал ҳушхабар ва катта савоб борлиги ривоят қилинган» (Иқтибос тугади. Таржима озгина эркинроқ қилинди).

Ҳанафий мазҳаби уламоларига кўра, ийд намозини махсус шартлари бор намоз бўлиш билан бирга, вожиб намоз ҳисобланади. Шофеъий мазҳабига кўра эса, бу намоз суннат ва уларнинг наздида ҳанафийларда қўйилган айрим шартлар йўқ. Шу боис, шофеъийларга кўра, ҳайит намозини уйда, ёлғиз тартибда ёки оилавий ўқиса бўлади, худди таровеҳ намози каби. Азҳар уламоларининг фатвоси ана шу маънода, яъни шофеъийларга кўра берилган, чунки мисрликларнинг аксари шу мазҳабга амал қилади. Аммо фиқҳда ҳанафий мазҳабига тобе бўлган юртларда бугунгидек вазиятларда ҳайит намози уйларда ҳам ўқилмайди. Бироқ, унинг ўрнига зуҳо намозини ўқиш мумкин. Одатда бизда аёлларнинг уйда ҳайит намози ўқимаслиги ҳам юқоридаги фатвога асосандир.

Ҳайит намози ўқилмаса-да, фитр садақаси берилади. Уни арафа ёки ҳайит куни тонгда бериш афзал. Ундан олдин берилса ҳам бўлаверади.
Шуни таъкдилаш ўринлики, бу ҳукм асосий аҳолиси ва ҳукумат раҳбарлари мусулмон бўлган юртларга хос ҳисобланади. Зеро, бундай ўлкаларда Ислом ийд намозлари жамиятнинг пешволари, ҳокимлари назоратида, уларнинг иштирокида, бир сўз билан айтганда, расмий суратда адо этилади. Аммо мусулмонлар озчиликни ташкил қилган, Ислом шиорларига расмий даражада эътибор қаратилмаган, ғайримуслимлар ҳукмрон бўлган юртларда давлат раҳбарининг изни шарт бўлмайди. Чунки ҳукмдорлар мусулмон бўлмагач, Ислом аҳкомларининг адо этилишига эътибор бермайди. Масалан, бугунги Ғарб мамлакатларида истиқомат қиладиган мусулмонлар шундай вазиятда ҳисобланадилар. Шу боис, улар ўзлари кичик-кичик жамоат бўлиб тўпланиб ҳайит намозларини адо этишлари мумкин. 

Ҳасанхон Яҳё Абдулмажид

Бугун биз барча синовлар ичида энг нозик синовни бошимиздан кечиряпмиз. У ҳам бўлса, танамизга қийинчилик олиб келиши мумкин бўлган, инсон ҳаётини машаққатга солиб турган коронавирус пандемияси аҳолимиздан чекланиш арафасида турибди.

Шундай экан, фуқароларимиз берилган тавсия ва кўрсатмаларга амал қилиб келмоқдалар. Бу билан ҳар бир шахс аввало, ўзининг, оиласининг, яқинларининг ҳаётига катта хавф туғдириши мумкин бўлган қийинчиликни ўзидан йироқ қилмоқда.

Республикамизда карантин чекловлари босқичма-босқич юмшатилиши эвазига зийраклик ва эҳтиётлик билан, карантин қоидаларига тўлиқ амал қилиш билан инша Аллоҳ муаммодан чиқиб кетамиз.

Асри саодатдан бошлаб, ислом шариати ҳукмларининг таклифида инсон жони, ақли, моли, дини, насли, соғлиги ҳамда тинчлик-хотиржамлиги, иқтисодий равнақи-ю, ижтимоий ҳимоясига кенг кўламда аҳамият берилган.

Эътибор қилсангиз, яшашдан мақсад ҳам юқоридаги санаб ўтилган жиҳатлар билан ҳаёт тизими тартибга тушади. Жумҳур уламолар санаб ўтилган жиҳатларга шариат ва ақл нуқтаи назаридан амал қилиш вожиб бўлади дейишган.

Жорий йилги Рамазони шарифда юқоридаги тартиб-қоидага амал қилган ҳолатда уйда қолиб рўза тутдик, ўзимизни сақладик, ибодатларимизни адо этдик.  

Ҳанафий мазҳабида икки ийдни адо этиш учун хутбадан ташқари жума намозини адо этиш учун вожиб бўлган шартлар вожиб дейилган. Хусусан, ижтимо яъни жамият Ҳанафий мазҳабининг наздида шарт. Зеро, жаноб Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ийд намозини фақат жамоат билан адо этдилар. Бу эса шариатда шу ҳайъат билан ийд ўқишни вожиб этди.

Куни кеча Телевидение орқали Ўзбекистон мусулмонлари идораси раиси, муфтий ҳазратлари Ўзбекистон мусулмонлари идораси Уламолар кенгашининг 2020 йил Рамазон ҳайитини нишонлаш тўғрисидаги баёнотини эълон қилиб, бу йилги Рамазон ҳайитини қай тартибда адо этшимиз лозимлигини маълум қилидлар.

Унда Ўзбекистон мусулмонлари идораси Уламолар Кенгаши фатвоси асосида масжидларда карантин даврида вақтинча жамоат намозлари тўхтатилганини инобатга олган ҳолда Рамазон ҳайити (Ийдул фитр) намозини ўқиш ҳам мўмин-мусулмонларнинг зиммасидан соқит бўлади. Юртдошларимизга ҳайит куни қуёш терак бўйи кўтарилгандан кейин ўз хонадонларида тўрт ракатли нафл намози ўқишлари тавсия этилди.

Келинг азизлар! Бу Улуғ кунларда уйларимизда, тинчлик-хотиржамликда, осуда ҳаётда ўтириб, дуо ва ибодатларимизни оиламиз даврасида ўтказайлик. Муборак арафа ва ийд кунларида аждодларимизни хотирлаш, шириндан-шакар болаларимизни дуо қилиш, келаси ийдда жамиятимиз билан намоз адо этишни сўраб, оила аъзоларимиз билан биргаликда дуои-хайр этайлик.

Ўз-ўзидан жонимизни, динимизни, молу ақлларимизни ҳалокат хавфига қўймайлик. Бу шариат нуқтаи назаридан мутлақо ҳаром. Зеро, Аллоҳ таоло Қуръони каримда “Ўз қўлларингиз билан ўзларингизни ҳалокатга ташламанг” яна бир ояти каримада  “Ўзларингизни ўлдирмангиз!” деб ҳалокатдан қайтаряпти.

Бунинг учун ҳар бир оила раҳбари бўлмиш падари бузрукворлар оилаларида қаттиқ тизим ўрнатишларини илтимос қиламиз. “Беморнинг қайталаниши, касаллигидан қаттиқ”, дейди, доно халқимиз.

Бугунги кунда чекинган касалликни чекиниши рост бўлсин. Бу касалликка қайтиб қўшилмасин. Аҳолимиз ақлли, доно ўзини асрашга албатта, ҳаракат қилади деб, умид қиламиз.

Аллоҳнинг раҳмати ва баракоти ёғилиб турган ушбу дамларда, халқимизни ва жонажон Ватанимизни офату кулфатлардан Ўзи сақлашини сўраб дуолар қилайлик.

Шу ўринда, юртдошларимизни Ватанимиз тинчлигини, хотиржамлигини асрашга чорлаймиз. Рамазон ҳайити билан бутун ватандошларимизни муборакбод этамиз.

Абдулҳай ТУРСУНОВ,

Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг

Наманган вилоят вакили

Нуриддин домла Холиқназаров
Тошкент шаҳар бош имом-хатиби

Куни кеча Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев Муборак Рамазон ҳайитини нишонлаш арафасида халқимизга хос меҳр-оқибат, эзгулик, хайр-саховат каби олижаноб фазилатларнинг ёрқин ифодаси сифатида “Жазо муддатини ўтаётган, қилмишига чин кўнгилдан пушаймон бўлган ва тузалиш йўлига қатъий ўтган бир гуруҳ шахсларни афв этиш тўғрисида”ги Фармонни имзолади. Фармонга мувофиқ, қилмишига чин кўнгилдан пушаймон бўлган ва тузалиш йўлига қатъий ўтган 258 нафар фуқаро афв этилди.

Кечиримли ва сабр - тоқатли бўлиш ислом динининг асосий тамойилларидан бири ҳисобланади. Аллоҳ таоло Аъроф сурасининг 199 - оятида шундай марҳамат қилади: “Афвни (қабул қилиб) олинг, яхшиликка буюринг, жоҳиллардан эса юз ўгиринг!”. Шу оят нозил бўлгач, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи вассалам Жаброил алайҳиссаломдан уни шарҳлаб беришни сўраган эканлар. Ул зот жумладан: “Аллоҳ таоло Сизга буюриб айтмоқдаки, Сизга зулм қилган кишини Сиз афв этинг, Сизга бермаган кишига Сиз беринг, Сиздан узилиб кетган кишига Сиз яқинлашинг!” – деган эканлар.

 Афв гўзал ва мақталган ахлоқлардан бўлиб, Аллоҳ таоло Ўз пайғамбари Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам ва мўмин-мусулмон бандаларига ушбу сифат билан зийнатланишликка буюриб, Қуръони каримда шундай марҳамат қилади:

خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ

Афвни (қабул қилиб) олинг, яхшиликка буюринг, жоҳиллардан эса юз ўгиринг! (Аъроф сураси, 199 оят). Оятдаги “афв” сўзининг тафсири – бағрикенглик билан ўзгаларнинг узрини қабул қилиш, оғирликни ўзига олиб, бошқаларга енгиллик бахш этиш деганлар. Шу оят нозил бўлгач, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам Жаброил алайҳиссаломдан уни шарҳлаб беришни сўраган эканлар. Ул зот жумладан: “Аллоҳ таоло Сизга буюриб айтмоқдаки, Сизга зулм қилган кишини Сиз афв этинг, Сизга бермаган кишига Сиз беринг, Сиздан узилиб кетган кишига Сиз яқинлашинг!” – деган эканлар.

Абу Умома Боҳилий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадиси шарифда ҳам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:”Ўч олишга ҳақли бўлатуриб, кечириб юборган киши учун, Мен жаннатнинг ўртасидан бир қаср берилишига кафилман”-деганлар (Абу Довуд ривояти).

Аллоҳ таолодан алоҳида таъкидлаб, дуо қилиб сўраладиган фазилатлардан бири ҳам афвдир. Оиша розияллоҳу анҳо онамиз жанобимиз Муҳаммад мустафо соллаллоҳу алайҳи васалламдан: Эй, Аллоҳнинг Росули! Агар мен рамазон ойининг қадр кечасини топсам, Аллоҳдан нимани сўрай?-дедилар. Ул зот алайҳиссалом: “Аллоҳумма иннака Афввун Каримун туҳиббул афва фафуанний” (яъни, Парвардигоро, Сен Афв (шафқатли, раҳмли, кечиримли), Карим (илтифотли, олийжаноб, марҳаматли) Зотсан. Кечиришни яхши кўрасан. Мени гуноҳларимни кечиргин)-деб дуо қилгин дедилар (Бухорий ривояти).

Афв этилганларга тиконли сим орқасида ўтириш эмас, балки ўз ҳалол мехнати билан ўз номини оқлаш, жамиятда ўзининг муносиб ўрнини топишга тарихий имконият берилди. Энди ушбу фуқаролар ушбу имкониятдан самарали фойдаланишлари, оиласига бош-қош бўлишлари, ижтимоий фойдали меҳнат билан шуғулланиб, ҳукуматимизнинг ишончига амалий шукрона билан жавоб қайтаришлари, шу юрт равнақи учун ўз ҳиссаларини қўшишлари лозим.

Афв туфайли озодликка чиққан фуқароларимизнинг ижтимоий мослашувига, тўғри йўлга тушиб олишларига маҳалла-куй, қариндошлар, дўст-биродарлар, имомлар, умуман кенг жамоатчилик яқиндан ва самимий кўмак кўрсатишлари керак. Қуръони каримда айтилганидек: “Яхшилик билан ёмонлик баробар бўлмас. Сиз (ёмонликни) гўзалроқ муомала билан даф этинг! (Шунда) бирдан сен билан ўрталарингизда адоват бўлган кимса қайноқ (қалин) дўстдек бўлиб қолур (Фуссилат сураси, 34-оят)”.

Афв этилганлар эса ушбу ишончни суистеъмол қилмасликлари, берган ваъдаларига ҳиёнат қилмасликлари нафақат фуқаровий бурчи, балки шариатимиз талаби ҳам ҳисобланади.

Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш лозимки, бу воқеа юртимизда олиб борилаётган инсонпарварлик, халқимизга хос бағрикенглилик, йиқилганни суяш, адашганга тўғри йўл кўрсатиш, кечиримлилик сиёсатининг, олийжаноблик ва меҳр-мурувват кўрсатиш каби эзгу фазилатларини муборак Рамазон ойида янада юксак намоён бўлишининг ёрқин ифодаси бўлди.

Б.Мамашикуров

Ҳадис илми мактаби ўқитувчиси