www.muslimuz

www.muslimuz

Понедельник, 07 Декабрь 2020 00:00

2. БАҚАРА СУРАСИ, 222–223 ОЯТЛАР

 وَيَسۡ‍َٔلُونَكَ عَنِ ٱلۡمَحِيضِۖ قُلۡ هُوَ أَذٗى فَٱعۡتَزِلُواْ ٱلنِّسَآءَ فِي ٱلۡمَحِيضِ وَلَا تَقۡرَبُوهُنَّ حَتَّىٰ يَطۡهُرۡنَۖ فَإِذَا تَطَهَّرۡنَ فَأۡتُوهُنَّ مِنۡ حَيۡثُ أَمَرَكُمُ ٱللَّهُۚ إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلتَّوَّٰبِينَ وَيُحِبُّ ٱلۡمُتَطَهِّرِينَ٢٢٢

222. Ҳайз ҳақида сўрашса, "У нохуш нарсадир", денг. Ҳайз пайтида хотинларингдан четланинглар, покланмагунларича уларга яқинлашманглар. Покланишса, Аллоҳ буюрган тарафдан уларга келинглар. Аллоҳ ҳақиқатан тавба қилувчиларни севади, ўзини пок тутувчиларни севади.

Балоғатга етган қиз ёки аёлнинг ҳар ойда одат бўйича кўрадиган қони "ҳайз" дейилади. Ҳайзнинг оз муддати уч кеча-кундуз, кўпи эса ўн кеча-кундуз, бундан ортиқ муддатда ҳам қон келаверса, у ҳайз эмас, истиҳоза (касаллик) қони ҳисобланади. Ҳайз кўраётган аёлга намоз ўқиш, рўза тутиш, Байтуллоҳни тавоф қилиш, жинсий алоқа қилиш, масжидга кириш, Қуръон ўқиш, Қуръонни ёки оят ёзилган қоғозларни ушлаш қатъиян ман этилади, аммо Қуръон эшитиши мумкин. Ана шу ҳукмга кўра, ҳайз кўрган аёлга то у покланмагунича яқинлашилмайди, яъни жинсий алоқа қилинмайди. Бу гуноҳнинг нақадар жирканчлиги ҳақида Пайғамбаримиз алайҳиссаломдан шундай ҳадис бор: "Ким аёлига ҳайз пайтида ёки унинг орқа йўлига яқинлик қилса ҳамда фолбинга борса, Муҳаммадга нозил қилинган нарсага (яъни, динга) кофир бўлибди" (Термизий ривояти). Ҳайздан покланганларидан кейин Аллоҳ буюрган тарафдан яқинлик қилинаверади. Ким билмаган ҳолида аёлига ҳайз ҳолида яқинлик қилиб қўйган бўлса, истиғфор айтиб, астойдил тавба қилиши лозим, чунки Аллоҳ тавба қилувчиларни ҳам, ўзини пок тутувчиларни ҳам яхши кўради. Аммо қасддан, нафсига қул бўлиб аёлига ҳайз ҳолида қўшилган бўлса, баъзи илм аҳллари сўзига кўра, унга каффорат (бадал) вожиб бўлади. Бу ҳолда икки тарафнинг ўзаро рози бўлишлари ҳам бу ҳаром ишни ҳалолга айлантира олмайди. Каффоратнинг миқдори бир динор, яъни 4,25 грамм тиллага тенгдир. Олдин бу ишни содир қилганлар Аллоҳга астойдил тавба қилишсин, чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Гуноҳларидан холис тавба қилган киши ҳеч бир гуноҳ қилмаган киши кабидир", дея марҳамат этганлар (Муслим ривояти). Ҳадисларда келишича: "Аллоҳ таоло покдир ва покликни яхши кўради" (Термизий ривояти); "Поклик-тозалик имоннинг ярмидир" (Муслим ривояти).

نِسَآؤُكُمۡ حَرۡثٞ لَّكُمۡ فَأۡتُواْ حَرۡثَكُمۡ أَنَّىٰ شِئۡتُمۡۖ وَقَدِّمُواْ لِأَنفُسِكُمۡۚ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّكُم مُّلَٰقُوهُۗ وَبَشِّرِ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ٢٢٣

223. Хотинлар экинзорларингиздир, шундай экан, экинзорингизга хоҳлаган томонидан келаверинглар ва ўзларингиз учун (савобли) ишларни тақдим этинглар. Аллоҳдан қўрқинглар, билингларки, Унга албатта йўлиқасизлар. (Эй Муҳаммад), мўминларга бундан хушхабар беринг.

Хотинлар билан яқинлашиш чоғида фақат нафс роҳати эмас, балки яхши, солиҳ фарзандлар ҳам ният қилиниши лозим. Бу эса мўминларга вужуд лаззатланиши чўққисига чиққанида ҳам ахлоқий ва маънавий ҳолатларни эсдан чиқармасликни эслатмоқда. Хотинлар билан хоҳлаган пайтда, фақат ижозат берилган тарафдан яқинлашиш зарурлиги уқтирилмоқда. Мусулмон киши никоҳидаги аёлга ҳайз ва нифос (янги кўз ёригандаги қон келиши) ҳолатидан ташқари барча ҳолатларда яқинлик қилаверади. Фақат Аллоҳ тақиқлаган чегаралардан ўтмаслик шарти билан. Аллоҳ аёлларга орқа тарафдан яқинлик қилишни ман этган, чунки жинсий алоқадан мурод, шаҳватни қондириш ва насл қолдириш бўлиши керак. Бу тақиқларни бузмоқчи бўлганлар Аллоҳдан қўрқишсин, чунки ҳар бир инсон охират дунёсида Парвардигорига албатта йўлиқади ва қилмишлари учун тўла ҳисоб беради. Ибн Умар розияллоҳу анҳумо: "Хотинлар экинзорларингиздир, шундай экан, экинзорингизга хоҳлаган томонидан келаверинглар" деган оятга "Аёлларнинг фақат олдига яқинлик қилинглар" деб маъно берган. Жобир розияллоҳу анҳу бундай деган: "Яҳудийлар: "Агар аёлнинг орқа тарафидан олдига яқинлик қилинса, туғиладиган бола ғилай бўлади", дейишарди. Шунинг учун юқорида зикр этилган оят нозил бўлди" (Бухорий ривояти).

Афв этилганларнинг 13 нафарини чет эл фуқаролари, 9 нафарини 60 ёшдан ошган шахслар, 1 нафарини аёл ҳамда 21 нафарини тақиқланган ташкилотлар фаолиятида қатнашган шахслар ташкил этади.

Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганлигининг 28 йиллиги муносабати билан давлатимиз томонидан олиб борилаётган  гуманистик сиёсатнинг амалий тасдиғи сифатида “Озодликдан маҳрум этиш жазосини ўтаётган, қилмишига чин кўнгилдан пушаймон бўлган ва тузалиш йўлига қатъий ўтган бир гуруҳ шахсларни афв этиш тўғрисида”ги фармонни имзолади.

Фармонга мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 93-моддаси 23-бандига асосан содир этган жинояти учун жазони ижро этиш муассасаларида жазо ўтаётган ҳамда қилмишига чин кўнгилдан пушаймон бўлган ва тузалиш йўлига қатъий ўтган 104 нафар фуқаро афв этилди.

Афв этилган шахсларнинг 6 нафари асосий жазодан тўлиқ озод этилди, 50 нафари жазони ўташдан муддатидан илгари шартли озод қилинди, 17 нафарининг озодликдан маҳрум этиш жазоси енгилроқ жазо билан алмаштирилди. Шунингдек, 41 нафар шахсга тайинланган озодликдан маҳрум этиш жазосининг муддатлари қисқартирилди.

Афв этилганларнинг 13 нафарини чет эл фуқаролари, 9 нафарини 60 ёшдан ошган шахслар, 1 нафарини аёл ҳамда 21 нафарини тақиқланган ташкилотлар фаолиятида қатнашган шахслар ташкил этади.

Фармон ижроси юзасидан афв этилган шахсларни оиласи ва яқинлари бағрига қайтариш, ижтимоий ҳаётга мослашиб, фойдали меҳнат билан шуғулланишлари, соғлом турмуш тарзини йўлга қўйиб, жамиятда муносиб ўрин топишлари учун уларга кўмак бериш бўйича масъул вазирлик ва идораларга тегишли топшириқлар берилди.

 

манба: http://uza.uz/posts/192605

Воскресенье, 06 Декабрь 2020 00:00

2. БАҚАРА СУРАСИ, 220–221 ОЯТЛАР

فِي ٱلدُّنۡيَا وَٱلۡأٓخِرَةِۗ وَيَسۡ‍َٔلُونَكَ عَنِ ٱلۡيَتَٰمَىٰۖ قُلۡ إِصۡلَاحٞ لَّهُمۡ خَيۡرٞۖ وَإِن تُخَالِطُوهُمۡ فَإِخۡوَٰنُكُمۡۚ وَٱللَّهُ يَعۡلَمُ ٱلۡمُفۡسِدَ مِنَ ٱلۡمُصۡلِحِۚ وَلَوۡ شَآءَ ٱللَّهُ لَأَعۡنَتَكُمۡۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٞ٢٢٠

220. Булар дунё ва охират ҳақида эди. (Эй Муҳаммад), сиздан етимлар ҳақида сўрашса, "Уларни ислоҳ қилиш яхшидир", денг. Агар харжда шерик қилиб олсангизлар, улар биродарларингиздир. Аллоҳ бузғунчини ҳам, ислоҳ қилувчини ҳам билади. Агар Аллоҳ хоҳлаганида сизларни машаққатга солган бўларди. Аллоҳ албатта қудрат ва ҳикмат соҳибидир.

Етимларнинг молларини асраб-тасарруф қилувчилар бу борада қандай йўл тутиш ҳақида сўрашганида юқоридаги ояти карима туширилган. Аллоҳ етимлар молини асраш топширилган кишиларнинг асл мақсадлари уни оқилона тасарруф қилишга, етимларнинг хайр ва манфаатлари йўлида ишлатишга йўналтирилишини буюрмоқда. Уларнинг молини ўзлариникига аралаштиришнинг зарари йўқ. Фақат улар ҳақига тажовуз қилинмаса бўлди, чунки улар ҳам биродарларидир. Аллоҳ таоло бу масалалардаги тузатувчини ҳам, бузувчини ҳам яхши билади. Аллоҳ бандаларига фақат осонликни истайди, машаққатни хоҳламайди.

Балоғатга етмаган, ёш (ўғил-қиз) болалар отаси ўлиб қолса, етим бўлади. Етимга кафил бўлган киши, яъни уни кафолатига олган ота томон қариндош ёхуд бошқа бирор мусулмон етимнинг барча ишларига, шу жумладан молу мулкига (яъни, етимга етган мерос ва бошқа кишилардан ҳадя, садақа ёки бошқа мақсадларда берилган молларга) ҳам раҳбарлик қилади. Кафил бўлган одам етим молидан емайди, ноҳақдан еса, ҳаром, катта гуноҳдир, фақат вақтинча (вояга етгунича) олиб туриши мумкин. Кафил унинг мол-мулкини сақлашга масъул бўлади. Етимни қарамоғига олган одам унинг молига яқинлашиши мумкин эмас, лекин яхши ниятда, яъни, ўша молни ўстириш учун, кўпайтириб, вояга етганида унинг қўлига топшириш учун яқинлашса, майли. Аллоҳ таоло шунга буюрган.

Етимга қарашни зиммасига олган одамга енгиллик яратиш мақсадида ўз молига етим молини аралаштиришга (еб юбормаслик шарти билан) рухсат берилган. Қуръони каримдан маълум бўлишича, кафил етимнинг молидан фақат муҳтож қолганида, эҳтиёжига яраша, ёки қарз олиш йўли билан ва ёхуд қилган хизматининг бадали тарзида жуда иложсиз қолган чоғи ейиши мумкин. Агар имкони туғилса, келгусида еган миқдорини узади. Имкон яралмаса, егани ҳалолдир. Етарли моли бўлган кафил (бой одам бўлса) ўзини шубҳали нарсадан узоқ тутгани маъқул. Етимларни оталиққа олгани, уларнинг мол-мулкини сақлагани, парваришлагани учун улкан ажру савоблар олади. Етимларнинг молларини, ноҳақдан ейдиган кимсалар аслида олов еган бўлиб, қиёмат куни дўзахда қоринларида алангаланиб туради. Машҳур тафсирчилардан Суддий: «Етимнинг молини еган кимса қиёмат куни оғзидан, қулоқларидан, бурнидан ва кўзларидан олов чиқиб турган ҳолда тирилтирилади. Уни кўрган ҳар бир одам етимнинг молини еганини дарҳол билиб олади», деган.

وَلَا تَنكِحُواْ ٱلۡمُشۡرِكَٰتِ حَتَّىٰ يُؤۡمِنَّۚ وَلَأَمَةٞ مُّؤۡمِنَةٌ خَيۡرٞ مِّن مُّشۡرِكَةٖ وَلَوۡ أَعۡجَبَتۡكُمۡۗ وَلَا تُنكِحُواْ ٱلۡمُشۡرِكِينَ حَتَّىٰ يُؤۡمِنُواْۚ وَلَعَبۡدٞ مُّؤۡمِنٌ خَيۡرٞ مِّن مُّشۡرِكٖ وَلَوۡ أَعۡجَبَكُمۡۗ أُوْلَٰٓئِكَ يَدۡعُونَ إِلَى ٱلنَّارِۖ وَٱللَّهُ يَدۡعُوٓاْ إِلَى ٱلۡجَنَّةِ وَٱلۡمَغۡفِرَةِ بِإِذۡنِهِۦۖ وَيُبَيِّنُ ءَايَٰتِهِۦ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمۡ يَتَذَكَّرُونَ٢٢١

221. Имонга келишмагунича мушрикаларни никоҳингизга олманглар. Гарчи мушрика сизларга манзур бўлса-да, мўмина чўри мушрикадан яхшидир. Мушриклар имонга келишмагунича уларга никоҳлаб берманглар. Гарчи мушрик сизларга маъқул туюлса-да мўмин қул мушрикдан яхшидир. Улар дўзахга чорлашади. Аллоҳ эса изни-иродаси билан жаннат ва мағфиратга даъват қилади, шояд эслатма олишар, деб одамларга оятларини баён этади.

Яъни, мусулмон киши имонга келмагунича мушрика аёлга уйланмаслиги лозим. Худди шу каби мушрик кишиларга то улар имон келтирмагунича мўмина қизлар никоҳлаб берилмайди. Чунки бундай қилинганида улар мусулмонларни мушрикликка чорлаб, дўзахий бўлишлари сабабчисига айланишади. Аллоҳ таоло инсониятга Ислом динини нозил қилгач, одамлар орасидаги жуда кўп бузуқликлар, жирканч никоҳларга барҳам берди. Мўминлар онаси Оиша розияллоҳу анҳодан шундай ривоят қилинади: "Жоҳилият даврида тўрт хил никоҳ мавжуд эди. Улардан бири бугунги кунда ҳам бор бўлиб, унга биноан киши қўл остидаги аёлларидан бирини ёки қизини бир кишига эрга беради. У эса маҳрини бериб, аёл ёки қизни никоҳига олади. Иккинчиси – бир киши ўз хотинига агар у ҳайздан покланган бўлса: "Бировга билдирмай фалончининг олдига бор-да, у билан келишиб дон олишгин", дейди. Сўнг у хотинини алоҳида қилиб қўйиб, то ўша кишидан ҳомиладорлиги аниқ бўлгунича унга сира қўл теккизмайди. Хотинининг ҳомиладорлиги маълум бўлгач, агар истаса, у билан яшайверади. У фарзандли бўлиш учунгина шундай қилади. Бундай никоҳни "ўзаро келишилган никоҳ" деб аташган. Учинчиси – ўнтача эркак биргалашиб бир аёлнинг олдига киришади-да, ҳаммалари уни жимо қилишади. Агар у ҳомиладор бўлиб-туғса, туққанидан кейин бир неча кун ўтгач, бояги эркакларни чорлаб одам юборади. Барчалари аёл ҳузурида тўпланишади. Аёл уларга: "Қилган ишларингизнинг оқибатини билдинглар, мана мен туғдим, эй фалончи, бу сенинг фарзандинг!" деб улардан ўзи хоҳлаган кишининг исмини айтади-да, болани унга топширади, у киши рад этолмайди. Тўртинчиси – кўп киши йиғилиб, ҳаммалари бир аёлнинг олдига киришади, аёл улардан бирортасига ҳам "йўқ" демайди. Бундай хотинлар фоҳишалар бўлиб, эшиклари тепасига белги сифатида байроқ осиб қўйишади. Истаган киши улар хонасига кириб келаверган. Агар бундай аёллардан бири ҳомиладор бўлиб-туғса, бояги кишиларни ҳузурида тўплайди-да, фолбин хотинни чақиради. Кейин кимга фол чиққан бўлса, болани ўшанга беришган, унинг болани рад этишга иложи бўлмаган. Аллоҳ таоло Муҳаммад алайҳиссаломни пайғамбар этиб юборгач, бугунги кундаги никоҳдан бошқа жоҳилият давридаги барча никоҳлар йўқ қилинди" (Бухорий ривояти).

Баъзи сўфийларнинг ўзаро суҳбатларига қулоқ солсак, туш ҳақида кўп гапларни эшитамиз. Ҳатто тушни кўпгина нарсаларга далил қилиб ҳам келтирилади. Туш ҳақида ўта муболағали сўзларни кўп гапирадилар. Тушга қараб иш қиладиганлар-ку, исталганча топилади.

Баъзи вақтларда туш шариатга хилоф нарсага далолат қиладиган бўлса, шариатни қўйиб, тушга амал қилган кимсалар ҳам бор, астағфируллоҳ.

Баъзи бир шайхлар муридларнинг тушларини уларнинг охиратига зарар етказадиган даражада нотўғри таъвил қиладилар.

Яна бирлари тушга суяниб, бидъат ишларни жорий қилишгача бориб етганлар.

Аксар вақтларда туш шариатга хилоф равишда, бир ишни бошқасидан афзал кўришга сабаб бўлган.

Бу нарсаларнинг ҳаммаси тушга шариат нуқтаи назаридан эмас, муболағали равишда қараш орқали келиб чиққан.

Аслида эса туш ҳақида келган оят ва ҳадислардан ҳукм чиқариш ва уларни шаръий асосларда таъвил қилиш керак бўлади.

Туш инсон ҳаётининг ажралмас қисми экани ҳаммага маълум. Туш инсонни кўпинча ҳайратга, ташвишга ёки сурурга ҳам солади. Туш кўплаб саволларга ва ечилмаган жумбоқларга ҳам сабаб бўлган нарсадир.

Барча замон, макон ва халқларда тушга нисбатан ўзига хос қараш, муносабат, ишонч ва хурофотлар ҳам бордир. Туш ҳақидаги тушунчалар, мафкуралар, тахминлардан ташқари, у ҳақида ўтказилган илмий ишлар ва ёзилган китоблар ҳам бор.

Ҳозирги кунимизда мусулмонлар орасида туш ҳақида турлича тушунчалар мавжуд. Уларнинг кўплари турли манбалардан олинган. Аммо исломий манбалардан олинган маълумотлар деярли йўқ десак, муболаға қилмаган бўламиз.

Очиғини айтадиган бўлсак, кўпчилигимиз туш ҳақида Қуръони Карим оятлари ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадислари борлиги ҳақида тузукроқ маълумотга ҳам эга эмасмиз.

Бунинг устига, бизда ҳали туш ҳақида исломий асосда бирор мақола ёки китобча ёзилган эмас.

Қуръони Каримда туш асосан Юсуф сурасида зикр қилинган. Бу сура туш билан бошланади, унинг ўртасида ҳам, охирида ҳам туш ва унга оид нарсалар зикр қилинади.

Сураи каримада Юсуф алайҳиссалом кўрган тушини отаси Яъқуб алайҳиссаломга сўзлаб бераётганини тасвирлаш билан қиссага кирилади ва ҳоказо.

Ҳаётга назар соладиган бўлсак, баъзилар тушни тамоман тан олишмайди. Баъзилар эса ҳамма нарсани тушга боғлаб қўйишади. Исломда эса ҳақиқий ва керакли мавқиф тутилади.

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ ، عَنِ النَّبِيِّ  قَالَ: «وَالرُّؤْيَا ثَلَاثٌ: الْحَسَنَةُ بُشْرَى مِنَ اللهِ، وَالرُّؤْيَا يُحَدِّثُ الرَّجُلُ بِهَا نَفْسَهُ، وَالرُّؤْيَا تَحْزِينٌ مِنَ الشَّيْطَانِ، فَإِذَا رَأَى أَحَدُكُمْ رُؤْيَا يَكْرَهُهَا فَلَا يُحَدِّثْ بِهَا أَحَدًا، وَلْيَقُمْ فَلْيُصَلِّ».

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий алайҳиссалом шундай дедилар: «Туш уч хилдир: Солиҳ туш – Аллоҳдан севинч башоратидир; Киши ўзига ўзи гапирган нарсани тушида кўриши; Маҳзун туш – шайтондандир. Агар бирингиз ўзига ёқмаган нарсани туш кўрса, уни одамларга айтмасин, туриб, намоз ўқисин».

Бу ҳадиси шарифда туш ҳақида бир неча умумий қоида бўлган ҳақиқатлар зикр қилинмоқда.

Туш уч хилдир:

  1. «Солиҳ туш – Аллоҳдан севинч башоратидир».

Агар мусулмон одам таҳорат қилиб, ухлашнинг исломий одобларига амал қилиб, ҳеч нарсани ўйламай ётган бўлса-ю, яхши туш кўрса, бу Аллоҳ таолодан юборилган яхшиликка ишора бўлади.

  1. «Киши ўзига ўзи гапирган нарсани тушида кўриши».

Агар одам бошига тушган бирор ишни кўп ўйлаб юрган бўлса, ўша ўйлаш таъсирида туш кўради. Бундай тушнинг эътибори йўқ бўлади.

  1. «Маҳзун туш – шайтондандир».

Ухлаган одам ўзини маҳзун қиладиган туш кўрса, унга шайтон таъсир қилган бўлади.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг имом Бухорий раҳматуллоҳи алайҳи ривоят қилган бир ҳадиси шарифларида:

«Ҳулм (ёмон туш) шайтондандир. Сиздан ким ҳулм кўрса, ундан паноҳ тиласин ва чап тарафига туфласин. Ўшанда унга зарар қилмайди», дейилган.

«Агар бирингиз ўзига ёқмаган нарсани туш кўрса, Уни одамларга айтмасин, туриб, намоз ўқисин», дедилар».

Юқорида айтилганидек, аввал чап тарафига туфлайди, паноҳ тилайди ва кейин туриб, таҳорат қилиб, намоз ўқийди. Яна муҳим шартлардан бири: ўша ёқимсиз тушни ҳеч кимга айтмасликдир.

Демак, мусулмон уламолар тушни уч турга бўладилар:

  1. Аллоҳ таолодан бўлган илҳомий тушлар.

Уларга Юсуф сурасидаги тушлар мисол бўлади. Шунингдек, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг кўрган тушлари ҳам шу хилдаги тушлардан. Маълумки, у зот пайғамбарликларининг дастлабки олти ойида кўрган тушлари худди тонг ёғдусидек аниқлик билан воқеликда ҳам такрорланиб турган.

Бу ҳақда саҳиҳ ривоятлар кўп.

Набий алайҳиcсаломнинг «Тўғри туш набийликнинг қирқ олти жузидан биридир», деган ҳадисларини ҳам уламолар, ана шу олти ойга ишорат, дейдилар. Яъни Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг набийликлари йигирма уч йил бўлган. Йигирма уч йил қирқ олтита олти ойликдан иборат. Демак, туш ўнгидан келиб юрган ана шу дастлабки олти ой муддат йигирма уч йиллик набийлик муддатининг қирқ олтидан биридир.

  1. Ҳаётда бўлиб ўтган нарсаларни хотирлаб, эсга олиб, сўнгра ухлагандан кейин ўша нарсаларнинг тушга кириши. Бу тушнинг эътибори йўқ. Моддапарастлар шуни ҳам туш деб биладилар.
  2. Шайтон таъсири остида кўриладиган алғов-далғов тушлар. Бунинг ҳам ҳеч қандай эътибори йўқ. Шунинг учун ҳар бир кўрган тушни эътиборга олиб, таъбирини ахтаришга тарғиб қилиш ҳам йўқ.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бир ҳадиси шарифларида:

«Агар бирортангиз ўзи яхши кўрган нарсасини тушида кўрса, бошқаларга айтсин. Ёмон кўрадиган нарсасини тушида кўрса, чап томонига уч марта туфласин-да, бошқа томонга ёнбошлаб олсин. Аллоҳдан унинг шарридан сақлашини сўрасин. Бу тушини ҳеч кимга айтмасин. Шунда туш унга зарар қилмайди», деганлар.

Имом Аҳмад ибн Ҳанбал раҳматуллоҳи алайҳи Муовия ибн Ҳайдатул Қушайрийдан ривоят қилган ҳадисда эса Набий алайҳиссалом:

«Туш таъбир қилинмагунча киши учун фолга ўхшаб тураверади, таъбир қилинса, воқеликда зоҳир бўлади», деганлар.

Уламоларнинг фикрича, туну куннинг узунлиги бир-бирига яқин бўлган мавсумда таҳорат билан ётган одамнинг саҳар чоғи кўрган туши ҳақиқатга яқин туш бўлади.

Тушга нисбатан шаръий назарнинг қисқачаси шу. Ҳеч ким тушни шаръий далил сифатида зикр қилмаган. Ҳеч ким тушни бирор шахснинг ёки ишнинг афзаллиги учун далил ҳам қилмаган. Тушда кўрган нарсага қараб эмас, туш ҳақида шариатда келган далилларга қараб иш юритиш лозим. Шайхлар тушларни шаръий қоидалар асосида таъвил қилишни билишлари ва тушга оид шаръий ҳукмларни яхши ўрганган бўлишлари керак.

Кашф нима?

Унга нисбатан қандай муносабатда бўлиш керак?

Бу ва бунга ўхшаш саволларга тўғри жавоб олиш ҳам тасаввуф оламида катта аҳамият касб этади.

Аҳли тасаввуф мусулмонлардан бирига малоикаларнинг кўриниши ёки уларнинг овози эшитилишини, кўпчиликка эшитилмайдиган баъзи нарсаларнинг эшитилишини, кўпчиликка билинмайдиган нарсаларнинг билинишини «кашф» деб атайдилар.

Бунга Қуръони Каримда ҳам, Суннати мутоҳҳарада ҳам мисоллар бор.

Аллоҳ таоло Оли Имрон сурасида:

﴿وَإِذۡ قَالَتِ ٱلۡمَلَٰٓئِكَةُ يَٰمَرۡيَمُ إِنَّ ٱللَّهَ ٱصۡطَفَىٰكِ وَطَهَّرَكِ وَٱصۡطَفَىٰكِ عَلَىٰ نِسَآءِ ٱلۡعَٰلَمِينَ٤٢ يَٰمَرۡيَمُ ٱقۡنُتِي لِرَبِّكِ وَٱسۡجُدِي وَٱرۡكَعِي مَعَ ٱلرَّٰكِعِينَ٤٣

«Эсла, вақтики, фаришталар дедилар: «Эй Марям, албатта, Аллоҳ сени мусаффо қилди, поклади ва оламлардаги аёллар узра танлаб олди. Эй Марям, Роббингга итоаткор бўл, Унга сажда қил ва рукуъ қилувчилар билан рукуъ қил», деган (42-43-оятлар).

Биби Марямнинг Набий ҳам, Расул ҳам эмасликлари ҳаммага маълум. Аммо Қуръони Каримда фаришталар у киши билан гаплашгани собит бўлиб турибди. Набий ёки расул бўлмаган одам билан фаришталарнинг гаплашиши «кашф» дейилади.

Имом Бухорий ривоят қиладилар:

«Усайд ибн Ҳузайр розияллоҳу анҳу кечаси Бақара сурасини ўқиётган эди. Яқинида оти боғлоғлиқ турар эди. Бирдан от типирчилаб қолди. Қироатдан тўхтаган эди, от ҳам тўхтади. Яна ўқиган эди, от ҳам типирчилади. Ўғли Яҳё яқинида ухлаб ётарди. От босиб олмасин деб, бориб, уни қўлига олди ва бошини осмонга кўтарди. Тонг отгандан сўнг ҳодисани Набий алайҳиссаломга сўзлаб берди.

У киши: «Ўқи, эй Ибн Ҳузайр», дедилар.

У бўлса: «Эй Аллоҳнинг Расули, Яҳёни босиб олмасин деб қўрқдим, унинг яқинида эди. Бошимни кўтариб, унинг олдига бордим. Осмонга қарасам, булутга ўхшаш нарса, ичида чироққа ўхшаган нарсалар ҳам бор. Уларни кўрмай деб, чиқиб кетдим», деди. Набий алайҳиссалом:

«У нималигини биласанми?» дедилар.

«Йўқ», деди. Ул зоти бобаракот:

«Улар сенинг овозингга келган фаришталар. Агар тонг отгунча ўқийверганингда, одамлар уларни кўрса бўларди. Улар беркинмасдилар», дедилар».

Демак, саҳобалар даврида баъзи кишилар Қуръони Карим қироати билан ҳам фаришталарни кўриш имконига эга бўлганлар. Бу ҳам кашфнинг воқеликда бўлишига яна бир далилдир.

Ҳужжатул Ислом имом Ғаззолийнинг ҳаёт йўлларида ва у кишига ўхшаш бошқа аҳли фазл кишиларнинг тажрибаларида кашф ҳодисаси кўп бўлганига далиллар мавжуд.

Афсусланарлиси шуки, баъзи сўфийлар кашфни шаръий маъносидан бошқа тарафга буриб юборганлар. Уларнинг кашфга нисбатан тутган мавқифлари бир неча катта хатолар содир бўлишига сабаб бўлган.

  1. Баъзи жоҳил сўфийлар кашфни Қуръони Карим ва Суннати мутоҳҳарага зиёда равишда шаръий масдар деб эътибор қиладилар. Бундан ҳам даҳшатлиси, кашфга соҳиб бўлган сўфийнинг ҳар бир гапини худди ваҳийдек қабул қилиш зарурлигини даъво қилишдир.
  2. Бошқа бир тоифа сўфийлар эса кашф берилган киши шариат ҳукмларига амал қилмай қўйса бўлаверади, деган ботил фикрга борадилар. Улар «Ва Роббингга то сенга яқин келгунча ибодат қил» оятини ботил йўл билан таъвил қиладилар ва: «Кашф берилган киши намоз ўқимай, рўза тутмай ва бошқа ибодатларни адо қилмай қўйса бўлаверади», дейдилар.

Ислом уммати ижмоъси бўйича, бу фикрдаги кишилар кофир бўладилар. Чунки ушбу ояти каримада Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга хитоб қилинган ва ундаги «яқин»дан мурод ўлимдир.

  1. Яна бир гуруҳ сўфийлар, кашф берилган шахс нима деса, шуни қилиш керак, деган фикрга борадилар ва шариат амалларини қўйиб, шайхларининг айтганини қилишга ўтадилар. Бунда улар шайхларининг айтгани шариатга тўғри келиши ёки тўғри келмаслигига эътибор қилмайдилар. Худди шайхлари маъсум, ҳамма гапи шариат ҳукми ўрнида ўтадигандек тасарруф қиладилар. Ҳолбуки, кашф синов учун берилган бўлиши ҳам мумкин.

Барча мусулмонлар, айниқса сўфийлар кашф масаласида жуда ҳам эҳтиёт бўлмоқлари лозим.

Кашф – бўлиши мумкин нарса. У Аллоҳ таоло томонидан бандага берилган фазл ёки синов ва имтиҳон бўлади. Кашф ила ақийда собит бўлмайди. Кашф билан янги шаръий ҳукм ҳам собит бўлмайди. Кашф билан ибодат ҳам собит бўлмайди. Кашф Қуръони Карим ва Суннати мутоҳҳара таълимотларига тўғри келса, уни тасдиқлаш мумкин.

Мусулмон кишининг қалбига ғайбий масдардан тушган, илм берувчи, йўлловчи, эслатувчи нарса «илҳом» дейилади. У ҳақиқий нарса бўлади. Аллоҳ таолонинг фазли ила баъзи мўмин-мусулмонларга илҳом берилиши бор гап.

Расулуллоҳ алайҳиссаломдан ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу ҳақларида келган қуйидаги ҳадиси шарифни айнан илҳом маъносида тушунишимиз лозим.

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ ، عَنِ النَّبِيِّ  قَالَ: «لَقَدْ كَانَ فِيمَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ رِجَالٌ يُكَلَّمُونَ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَكُونُوا أَنْبِيَاءَ، فَإِنْ يَكُنْ مِنْ أُمَّتِي مِنْهُمْ أَحَدٌ فَعُمَرُ». رَوَاهُ الشَّيْخَانِ وَالتِّرْمِذِيُّ.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:

«Батаҳқиқ, сиздан олдин, Бану Исроилдан, анбиёлардан бўлмасалар ҳам, уларга гапириладиган кишилар бор эди. Агар менинг умматимда бирорта ўшандоқ одам бўлса, Умар бўларди», дедилар».

Бухорий, Муслим ва Термизий ривоят қилишган.

Бу ҳадиси шарифдаги «уларга гапириладиган кишилар», яъни «гапи тўғри келадиган кишилар» ўзига берилган илҳом туфайли бир нарсани бўлишидан олдин гапирадиган кишилардир.

Бундай кишиларга Аллоҳ таоло пок фитрат, юксак фаҳм-фаросат, кучли ақл-заковат берган бўлади. Бўлиши лозим бўлган нарсаларни улар аввалдан бутун вужудлари ила ҳис қилиб турадилар. Улар «Эй Роббул оламин, қани энди шу пайтда бундай бўлсайди», деб орзу қиладилар ва ўша орзулари рўёбга чиқади.

Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу ана шундай кишилардан бўлганлар.

Кишининг қалбига ғайбий масдардан тушган ҳар бир нарса ҳам илҳом бўлавермайди. Аслида инсон қалбига тушадиган нарсалар тўртга бўлинади:

  1. Шайтоннинг васвасаси.

Аллоҳ таоло Анъом сурасида:

﴿وَكَذَٰلِكَ جَعَلۡنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوّٗا شَيَٰطِينَ ٱلۡإِنسِ وَٱلۡجِنِّ يُوحِي بَعۡضُهُمۡ إِلَىٰ بَعۡضٖ زُخۡرُفَ ٱلۡقَوۡلِ غُرُورٗاۚ

«Шунингдек, ҳар бир Набийга инсу жин шайтонларини душман қилиб қўйдик. Уларнинг баъзилари баъзиларини ғурурга кетказишлари учун жимжимадор каломларни танларлар», деган (112-оят).

Аллоҳ таоло Марям сурасида:

﴿أَلَمۡ تَرَ أَنَّآ أَرۡسَلۡنَا ٱلشَّيَٰطِينَ عَلَى ٱلۡكَٰفِرِينَ تَؤُزُّهُمۡ أَزّٗا٨٣

«Биз шайтонларни кофирларга уларни доимий қўзғаб туришга юборганимизни кўрмадингми?» деган (83-оят).

  1. Нафснинг ғулғуласи.

Аллоҳ таоло Қуръони Каримда:

﴿ إِنَّ ٱلنَّفۡسَ لَأَمَّارَةُۢ بِٱلسُّوٓءِ

«Албатта, нафс ёмонликка кўп амр қилувчидир», деган (Юсуф сураси, 53-оят).

  1. Фаришта хотирага соладиган нарса.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:

«Қалбда икки тутиш бор: 1. Фариштадан бўладиган тутиш. У яхшиликни ваъда қилиш ва ҳақни тасдиқ қилиш ила бўлади. Ким ўзида ўшани топса, уни Аллоҳдан деб билсин ва ҳамд айтсин. 2. Душмандан бўладиган тутиш. У ёмонликни ваъда қилиш ва ҳақни ёлғонга чиқариш ҳамда яхшиликни қайтариш ила бўлади. Ким ўзида ўшани сезса, Аллоҳдан шайтони рожиймнинг шарридан паноҳ сўрасин», деганлар.

  1. Роббоний илҳом.

Аллоҳ таоло Муҳаммад сурасида:

﴿وَٱلَّذِينَ ٱهۡتَدَوۡاْ زَادَهُمۡ هُدٗى وَءَاتَىٰهُمۡ تَقۡوَىٰهُمۡ١٧

«У Зот ҳидоят топганларнинг ҳидоятини зиёда қилгай ва уларнинг тақволарини бергай», деган (17-оят).

Демак, мазкур тўрт нарсани фарқлай билиш керак бўлади. Кўнгилга келган нарсани «илҳом» деб баҳолаб бўлмайди. Илҳом бўлганда ҳам, унинг ўзини ёки илҳомга сазовор бўлган бошқа кимсани шариат қоидасидан ташқаридаги шахс сифатида баҳолашга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ.

Аммо баъзи сўфийлар бу масалада ҳадларидан ошиб, ўзлари залолатга кетганлар ва бошқаларнинг ҳам залолатга кетишига сабаб бўлганлар.

Улардан баъзилари: «Кашф, илҳом ва туш билан кифояланиб, Қуръони Карим ва ҳадиси шарифларни ўрганмаса ҳам бўлаверади, ақоид, фиқҳ ҳамда бошқа илмларни ўрганишнинг ҳожати йўқ», деган ботил фикрларни айтганлар.

Бошқа бирлари эса: «Кашф, илҳом туфайли шайхларнинг қалби исмат даражасига етади. Ўшандай қалбларга тушган нарса ваҳий ўрнига ўтади», дейишгача бориб етганлар. Уларнинг фикрича, авлиёларнинг қалблари анбиёларнинг қалблари каби эмиш. Аслида бу ҳолат куфр ва залолатдан бошқа нарса эмас, дейдилар муҳаққиқ уламоларимиз.

Сўфийларнинг яна бир тоифаси шайхларига ҳаддан ташқари баҳо бериб, уларнинг гапларини шариатнинг ҳукмидан устин қўйишгача бориб етганлар.

Бу ва бунга ўхшаган илмсизлик асосидаги гап-сўз ва тасарруфлар ҳақиқий тасаввуф йўлига, Аллоҳ таолонинг розилигини тилаган соликлар йўлига мутлақо зиддир. Бу ёрқин йўлдаги жавҳарий нарса – иймон, Ислом, тақво, эҳсон ва шукр масалаларининг ҳақиқатига етиб завқланишдир. Бошқача қилиб айтганда, Аллоҳ таолога холисона ибодат қилишдир. Ана ўша мақом сиддиқларнинг талаби ва соликларнинг мақсадидир.

Агар солик учун яхши туш, кашф, илҳом ёки каромат инъом этилса, бу нарса унинг маълум даражага етганининг аломати ва хурсанд бўлиш башоратидир. Аммо тасаввуф йўлида юришнинг асосий мақсади кашф, илҳом ёки каромат соҳиби бўлиш эмас. Балки асосий мақсад Аллоҳ таолога қурбат ҳосил қилишдир. Кўп ҳолларда мазкур нарсалар ўша йўлда тўғри кетаётганликнинг аломати, холос.

Аксинча, айрим ҳолларда бу нарсалар солик учун холислик синови бўлиши ҳам мумкин. Зеро, соликнинг тақвоси, ибодати кучайган сари Аллоҳ таолонинг унга бўлган эътибори, муҳаббати, дўстлиги – валийлиги ҳам ортиб боради. Ва Роббул оламин кимни кўпроқ севса, уни янада оғир синовларга дучор қилади. Банда учун энг оғир синов эса унга турли неъматларни ўзи лойиқ бўлгандан кўра кўпроқ бериб, синашдир.

Бинобарин, ўзига кашф, илҳом, башоратли туш ёки каромат етган солик ўз ҳолига назар солсин. Шариат буюрган амалларда ва унга қўшимча равишда суннатдан ўзига ўзи одат қилиб олган вазифаларда нуқсонга йўл қўймаган бўлса-ю, «Аллоҳ азза ва жалланинг жалолига лойиқ ибодат қилолмадим», деган афсусда бўлса, Аллоҳ таолога беҳад шукрлар айтиб, ҳолини яширсин ва ибодатини кучайтирсин. Зеро, бу ҳоли Аллоҳ азза ва жалла ҳам уни севишига далилдир, иншааллоҳ.

Аммо юқорида айтилган амаллардан биронтасида ёки одобида бироз бўлса-да нуқсонга йўл қўйганини сезса ёхуд кўнглида ўзи эришган даражадан қониқиш пайдо бўлса, дарҳол Аллоҳ таолога тавба қилиб, истиғфор айтишни кўпайтирсин. Зеро, бу ҳолида унга етган турли башоратлар энг камида зўр бир синов-имтиҳондир. Бинобарин, у ёки тавбаи насуҳ ила, истиғфорни кўпайтириб, Аллоҳ таолонинг дўстига – валийсига айланади, ёки ўзига етган кароматга алданиб, манманликка берилиб, чин дўстидан – Аллоҳ азза ва жалладан маломатга қолади. Валлоҳу аълам.

 

КЕЙИНГИ МАВЗУ:

ВАҲДАТУЛ ВУЖУД

 

Бугун, 5 декабрь куни азим пойтахтимиздаги “Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф” масжид-мажмуасида жисмоний имконияти чекланган кишилар, ногиронлиги бор инсонлар иштирокида “Сиз бизга кераксиз” шиори остида дилдан маърифий суҳбат ва уларнинг қўл меҳнати маҳсулотлари кўргазмаси ташкил этилди.

Хайрия тадбири Ўзбекистон мусулмонлари идораси ташаббуси билан Дин ишлари бўйича қўмита, “Вақф” хайрия жамоат фонди, Тошкент шаҳар ҳокимияти, Ўзбекистон Карлар жамияти, Ўзбекистон Кўзи ожизлар жамияти ва Ўзбекистон Ногиронлар ассоциацияси ҳамкорлигида ўтказилди.

 

Қуръони карим тиловати ва муфтий Усмонхон Алимов ҳазратларнинг дуолари ила бошланган мулоқотда сўзга чиққан Дин ишлари бўйича қўмита раиси Абдуғофур Аҳмедов юртимизда жисмоний имконияти чекланган фуқароларга қулай шарт-шароитлар яратиш ва юксак эътибор бериш ишлари амалга оширилаётганини алоҳида таъкидлади. Хусусан, ногиронлиги бўлган кишилар манфаатларини ҳимоя қилиш ва уларни жамиятимизнинг тўлақонли аъзоси сифатида кўрсатиш йўлида 2017 йил 1 августда муҳтарам Президентимиз томонларидан қабул қилинган “Ногиронларни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармойишнинг мазмун-моҳияти тўғрисида раис жаноблари батафсил тўхталдилар.

 

Ўзбекистон мусулмонлари идораси раиси, муфтий Усмонхон Алимов ҳазратлари самимий учрашувда сўз олиб, тараққиётимизнинг янги даврида ногиронлиги бор кишилар қадр-қимматини кўтариш, турмуш шароитини яхшилаш борасида қилинаётган савобли ишларга урғу қаратдилар.

Муфтий ҳазратлари ўз сўзларида муборак динимизда эҳтиёжманд кишиларга ёрдам қўлини чўзиш, ногиронлиги бор кишиларга меҳр-оқибатли бўлиш улуғ савобли амал, бу каби хайрли ишлар барчанинг вазифаси, инсоний бурчи эканини изоҳладилар. Имом Бухорий ҳазратларидан ривоят қилинган “Агар бирор бандамнинг икки кўзини шикастласам, у банда бунга сабр қилса, Мен эвазига жаннат билан тақдирлайман”, деган ҳадиси қудсийни шарҳлаб бердилар.

Шунингдек, Ибн Можа ҳазратлардан ривоят қилинган Ҳазрати Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг: “Эй Аллоҳ, мискин ҳолимда ҳаёт бер! Мискин ҳолимда жонимни ол! Ҳашр куни мискинлар гуруҳида тирилтир!”, деган дуоларини ўқиб бердилар.

 

Инсониятнинг энг афзали бўлмиш Ҳабибимиз Муҳаммад Мустафо соллаллоҳу алайҳи васаллам мискин кишиларга муҳаббат қўйганлари, уларга суянчиқлик шарафини ҳис этганлари, қадрларини юқори кўтарганларини ибратли ривоятлар орқали Тошкент ислом институти катта устози Муҳаммад Айюбхон домла Ҳомидов ўз чиқишида баён этди. Айниқса, Ҳазрати Пайғамбар алайҳиссаломнинг саҳобаларидан бири, кўзлари аъмо бўлган Абдуллоҳ ибн Умму Мактум розияллоҳу анҳуга издош дея таъриф бериладиган бу каби инсонларнинг кўнгилларини кўтарадиган таъсирли ривоятлардан келтирди.

Муҳаммад Айюбхон домла Ҳомидов ҳар бир инсон имон-эътиқодида собитқадам бўлиши, ботил ақидалар ва турли алдовларга берилмаслиги ҳақида динимиз таълимотларини баён этди.

 

Тошкент шаҳар бош имом-хатиби Нуриддин домла Холиқназаров мана шундай инсонларнинг динимизга бўлган ихлослари, Набий алайҳиссаломга бўлган муҳаббатлари ва она-Ватанимизга бўлган садоқатлари ибрат олишга муносиб эканини ҳаётий воқеалар асосида сўзлаб берди.

Мана шундай қалбларга таскин берадиган илиқ сўзлар, кўнгилларни ёритадиган илтифотлар ва оилаларга хурсандчилик олиб кирадиган ҳадялар жисмоний имконияти чекланган азизларимизнинг кўзларига мамнунлик ёшларини балқитти, бугунги кундан розилик туйғуларини сайқаллади.  

Тадбир давомида жисмоний имконияти чекланганлар ижросидаги гўзал нашидлар ва ажойиб салавотлардан баҳраманд бўлдилар.

Шундан сўнг иштирокчилар шундай дўстларимизнинг қўл меҳнатлари асосида ишлаб чиқарилган маҳсулотлар кўргазмаси билан яқиндан танишдилар ва ижодларига юқори баҳо бериб, ўзларига ёққан буюмларни харид қилдилар.

 

Тадбир якунида “Вақф” хайрия жамоат фонди раҳбари Яҳё домла Абдураҳмонов ва Диний идора Иш бошқарувчиси Рустам Жамилов томонидан барча иштирокчиларга ҳадялар улашилди ва уларнинг дилларига қувонч бахш этилди.

 

Маълумот ўрнида айтиш керакки, Ўзбекистон мусулмонлари идораси ташаббуси билан бир неча йиллардан буён жисмоний имконияти чекланган кишилар ва ногиронлиги бор инсонлар иштирокида турли хил маърифий ҳамда хайрия тадбирлари амалга ошириб келинмоқда.

Шунингдек, “Қуръони карим”, “Мен ҳам намоз ўқийман”, “40 фарз баёни” номли брайл ёзувидаги мўътабар китоблар ҳам нашр этилиб, кенг жабҳада тарқатилди.

Жоме масжидларда сурдо таржимони ёрдамида диний маърузалар, хусусан жума суҳбатлари қилинмоқда. Шунингдек, сурдо таржимасидаги “Диний маърифий мавъизалар” ва “Намоз сабоқлари” аудио дисклари нашр этилди, мазкур хайрия тадбирида улашилди.

“Вақф” хайрия жамоат фонди томонидан мунтазам равишда жисмоний имконияти чекланган кишилар ва ногиронлиги бор инсонлар учун хайрия тадбирлари уюштириш ҳамда ҳадялар бериш ишлари амалга ошириб келинмоқда.

Аллоҳ таоло мана шундай улуғ савобларга бурканган суҳбатларни бардавом айлаб, ҳисса қўшаётганларга икки дунё саодатини берсин.

 

 

 

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати

Top