Бисмиллоҳир роҳмонир роҳиим

Ер юзида одам болаларини турли-туман халқлар, элатлар қилиб яратилиши, бир-бирларига эҳтиёжлари тушиб, ҳамкорлик қилишлари ва ўзаро мулоқотда бўлиб туришлари ҳаётнинг ўзига хос тарзи ҳисобланади. Бунинг бир қанча ҳикматлари ва манфаатлари мавжуд. 

Аллоҳ таоло Ҳужурот сурасининг 13-оятида шундай дейди:

ياأَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوباً وَقَبَآئِلَ لِتَعَارَفُواْ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ

Маъноси: Эй, инсонлар! Дарҳақиқат, Биз сизларни бир эркак (Одам) ва бир аёл (Ҳавво)дан яратдик ҳамда бир-бирингиз билан танишишингиз учун сизларни (турли-туман) халқлар ва қабила (элат)лар қилиб қўйдик. Албатта, Аллоҳ наздида (энг азизу) мукаррамроғингиз тақводорроғингиздир. Албатта, Аллоҳ билувчи ва хабардор зотдир. (А. Мансур. Қуръони карим маъноларининг таржима ва тафсири. Тошкент 2004).

Ушбу оятнинг тафсирида Азҳар университетининг тафсир ва Қуръон илмлари устози Аҳмад Муҳаммад Шарқовий “Ат-тафсирул-мавзуъий лисуварил-қуръанил-карим” китобида шундай дейди:

يُخْبِرُ تَعَالَى أَنَّهُ خَلَقَ بَنِي آدَمَ مِنْ أَصْلٍ وَاحِدٍ، وَ جِنْسٍ وَاحِدٍ، وكُلُّهُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى، وَيَرْجِعُونَ جَمِيعُهُمْ إِلَى آدَمَ وَحَوَّاءَ، وَلَكِنَّ اللهَ  بَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءَ، وَفَرَّقَهُمْ، وَجَعَلَهُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ أَيْ: قَبَائِلَ صِغَارًا وَكِبارًا، وَذَلِكَ لِأَجْلِ أَنْ يَتَعَارَفُواْ، فَإِنَّهُمْ لَوْ اسْتَقَلَّ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ بِنَفْسِهِ، لَمْ يَحْصُلْ بِذَلِكَ  التَّعَارُفُ الَّذِي يَتَرَتَّبُ عَلَيْهِ التَّنَاصُرُ وَالتَّعَاوُنُ، وَالتَّوَارُثُ، وَالْقِيَامُ بِحُقُوقِ الْأَقَارِبِ، وَلَكِنَّ اللهَ جَعَلَهُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ، لِأَجْلِ أَنْ تَحْصُلَ هَذِهِ الْأُمُورُ وَغَيْرُهَا.

Аллоҳ таоло одам фарзандларини асли бир наслдан яратди, барчалари бир эр ва аёл - Одам ва Ҳаввога бориб тақаладилар. Ўзаро бир-бирлари билан танишсинлар деб Аллоҳ у иккаласидан кўплаб эркак ва аёлларни тарқатиб, уларни халқлар ва элатларга айлантириб қўйди. Агар уларнинг ҳар бири ўзича мустақил (яъни, бировга эҳтиёжи тушмайдиган) бўлганларида эди, улар орасида бир-бирлари билан танишув деган нарса бўлмаган бўлар эди. Мана шу танишув натижасида ўзаро ёрдам, ҳамкорлик, бир-бирларидан мерос-бойлик олиб, бойлик қолдириш, яқинларнинг ҳақларини адо этиш каби ишлар амалга ошади. Мазкур ишлар амалга ошсин дея Аллоҳ уларни халқлар ва элатларга айлантириб қўйди.

Демак, одам болаларининг турли-туман халқлар, миллатлар ва элатлар қилиб яратилишидан мақсад бир-бирлари билан адовату нафратга бориш эмас, балки, ўзаро ҳамкорлик, яхшилик қилиш, бир-бирлари билан мулоқот қилиб, инсонийлик мурувватларини кўрсатиш экан.

“Айсарут-тафасир ликалаамил-ъалиййил-кабийр” китобида мазкур оятнинг тафсирида қуйидаги маънодаги сўзлар келган:

كُلُّ هَذَا لِحِكْمَةِ التَّعَارُفِ فَلَمْ يَجْعَلْكُمْ كَجِنْسِ الْحَيَوَانِ لَا يَعْرِفُ الْحَيَوانَ الْآخَرَ وَلَكِن جَعَلَكُمْ شُعُوباً وَقَبَائِلَ وَعَائِلَاتٍ وَأُسَرٍ لِحِكْمَةِ التَّعَارُفِ الْمُقْتَضَى لِلتَّعَاوُنِ إِذ التَّعَاوُنُ بَيْنَ الْأَفْرَادِ ضَرُورِيٌّ لِقِيَامِ مُجْتَمَعٍ صَالِحٍ سَعِيدٍ .

Буларнинг барчаси (яъни, халқлар ва элатлар қилиб яратилиши)нинг ҳикмати   бир-бирлари билан ўзаро танишишлари учун. Аллоҳ уларни бири иккинчисини танимайдиган ҳайвонлардек эмас, балки, бир-бирлари билан танишсинлар дея  халқлар, элатлар ва оилалар қилиб қўйди ва бу танишув ўзаро ҳамкорлик учун керак. Зеро, кишилар ўртасида ўзаро ҳамкорлик бахтиёр ва соғлом жамият қуриш учун зарурдир.

  Моида сурасининг  2-оятида шундай дейилади:

وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوى وَلا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوانِ

Маъноси: Эзгулик ва тақво (йўли)да ҳамкорлик қилингиз, гуноҳ ва адоват (йўли)да ҳамкорлик қилмангиз! (А. Мансур. Қуръони карим маъноларининг таржима ва тафсири. Тошкент 2004).

Юқоридаги оятларда инсон бир-бири билан ўзаро ҳамкор ва мулоқот қилиб, бир-бирига манфаати тегиб яшаши таъкидланмоқда.

Албатта, ўзаро ҳамкорлик ва манфаат бор жойда ўзаро маслаҳат бўлиши ҳам табиий. Буни Қуръон бундан ўн тўрт ярим аср олдин таълим бериб қўйган. Оли Имро сурасининг 159-оятида Аллоҳ таоло Ўз Пайғамбари хотамун-нубувват саллаллоҳу алайҳи ва салламга мурожаат қилиб айтади:

فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ  

Маъноси: Аллоҳнинг раҳмати сабабли (Сиз, эй, Муҳаммад) уларга (саҳобаларга) мулойимлик қилдингиз. Агар дағал ва тошбағир бўлганингизда, албатта, (улар) атрофингиздан тарқалиб кетган бўлур эдилар. Бас, уларни афв этинг, (гуноҳлари учун) кечирим сўранг ва улар билан кенгашиб иш қилинг! (А. Мансур. Қуръони карим маъноларининг таржима ва тафсири. Тошкент 2004).

Ушбу оятнинг тафсирида Ҳасан Басрий раҳимаҳуллоҳ шундай деганлар:

مَا تَشَاوَرَ قَوْمٌ قَطُّ إِلَّا هُدُواْ لِأَرْشَدِ أُمُورِهِمْ

  Маъноси: “Инсонлар қачон ўзаро маслаҳат билан иш кўришган бўлса, улар энг тўғри ишга эриштирилган”. (Ибн Мунзир тафсири. 2-жузъ. 468-бет)

Суфён Саврий раҳимаҳуллоҳдан қилинган ривоятда Заҳҳок айтган эканлар:

" مَا أَمَرَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِيَّهُ بِالْمَشْوَرَةِ، إِلَّا لِمَا عَلِمَ مَا فِيهَا مِنَ الْبرَكَةِ قَالَ سُفْيَانُ: وَبَلَغَنِي أَنَّهَا نِصْفُ الْعَقْلِ قَالَ: وَكَانَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ يُشَاوِرُ حَتَّى الْمَرْأَةَ "

Маъноси: “Аллоҳ азза ва жалла Ўзининг Пайғамбарига маслаҳат билан иш тутишни унда (яъни, маслаҳатда) фақат барака борлигини  билганлиги учунгина буюрган.” Суфён Саврий яна айтдилар: Менга “маслаҳат ақлнинг ярми”, деган хабар етиб келди. Яна айтдилар: “Умар ибн Хаттоб разияллоҳу анҳу ҳатто аёл киши билан ҳам маслаҳатлашар эди”.  (Ибн Мунзир тафсири. 2-жузъ. 468-бет)

Шўро сурасининг 38-оятида шундай дейилади:

وَالَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ

Маъноси: Улар Парвардигорларига ижобат этган ва намозни баркамол адо этган зотлардир. Уларнинг ишлари ўзаро маслаҳат (билан) бўлур ва Биз уларни ризқлантирган нарсалардан (муҳтожларга) эҳсон қилурлар. (А. Мансур. Қуръони карим маъноларининг таржима ва тафсири. Тошкент 2004).

Мазкур оятда ҳам маслаҳат билан иш тутиш бошқа шу каби эзгу амаллар билан бир қаторда зикр этилмоқда.

Демак, инсон жамият аъзолари билан ҳамкорликда ўзаро бамаслаҳат иш қилиши матлуб экан.

Ҳадиси шарифларда ҳам киши одамлар билан аралашиб, ижтимоий ҳаёт кечириши ва бошқаларга манфаати тегиб яшашга тарғиб қилинади.

عَنْ جَابِرٍ قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وِ سَلَّم : "خَيْرُ النَّاسِ أَنْفَعُهُمْ لِلنَّاسِ"

Маъноси: Жобир разияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: “Одамларнинг энг яхшиси уларга кўпроқ манфаати тегадиганидир”. (Шарҳус-сиярил-кабийр китоби. 2-жузъ. 2-бет).

Инсон гоҳида бошқаларга яхшилик қиламан деб унга азият етиб қолиши мумкин. Бундай пайтда азиятга сабр қилиб, одамларга аралашиб зиёли киши ўзининг илми билан, бошқа касб эгалари эса ўзларининг иқтидорлари билан жамият аъзоларига кўмакдош бўлса, яхшилик устига яхшилик бўлади. Динимиз айнан мана шунга тарғиб қилади.

عن أبي هريرة رضي الله عنه قال قال رسول الله صلى الله عليه وسلم: "الْمُؤْمِنُ الَّذِي يُخَالِطُ النَّاسَ وَ يَصْبِرُ عَلَى أَذَاهُمْ أَفْضَلُ مِنَ الْمُؤْمِنِ الَّذِي لَا يُخَالِطُ النَّاسَ وَ لَا يَصْبِرُ عَلَى أَذَاهُمْ".

Маъноси: Абу Ҳурайра разияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ саллаллоҳу  алайҳи васаллам айтдилар: “Одамларга аралашиб, уларнинг азиятларига сабр қилган мўмин одамларга аралашмай, уларнинг азиятларига сабр қилмасдан юрган  мўминдан яхшироқдир”. (“Тартибу саҳиҳи аҳаадисил-жаамиъис-сағийр ва зиядатиҳи ъалал-абваабил-фиқҳийя” китоби. 4-жузъ. 34-бет).

Бошқа бир ҳадисда:

عن أبي هريرة رضي الله عنه قال قال رسول الله صلى الله عليه وسلم: مَنْ نَفَّسَ عَنْ مُؤْمنٍ كُرْبَةً مِنْ كُرَبِ الدُّنْيَا نَفَّسَ اللهُ عَنْهُ كُرْبَةً مِنْ كُرَبِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ مَنْ يَسَّرَ عَلَى مُعْسِرٍ يَسَّرَ اللهُ عَلَيْهِ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ مَنْ سَتَرَ مُسْلِمًا سَتَرَهُ اللهُ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَاللهُ فيِ عَوْنِ الْعَبْدِ مَا كَانَ الْعَبْدُ فِي عَوْنِ أَخِيهِ

Маъноси: Абу Ҳурайра разияллоҳу анҳудан ривоят қилинган яна бир ҳадисда Расулуллоҳ саллаллоҳу  алайҳи васаллам айтдилар: “Ким бир мўминнинг дунё ғам-ташвишларидан бир ғам-ташвишини енгиллатса, Аллоҳ унинг қиёмат кунидаги ғам-ташвиларидан бир ғам-ташвишини енгиллатади. Ким бир қийналиб қолган кишига осон қилса, Аллоҳ унга дунё-ю, охиратда осон қилади. Ким бир мусулмонни айбини беркитса, Аллоҳ унинг дунё-ю, охиратда айбини беркитади. Модомики, банда ўз оға-инисига кўмак бериш пайида бўлар экан Аллоҳ унга  кўмак бериш пайида бўлади”. (“Икмаалул-муъаллим шарҳи саҳиҳи” Муслим китоби. 8-жузъ. 95-бет).

Раҳимов Абдурауф

Хожа Бухорий ўрта махсус ислом билим юрти мударриси