1989 йил 21 октябрда Ўзбек тилига давлат тили мақоми бериш тўғрисидаги Қонуннинг қабул қилиниши халқимизнинг мустабид тузум ҳукмронлигидан қайта мустақилликка эришиши учун дадил қадамлардан бири бўлган. Аслида маърифатпарвар зиёли аждодларимиз она тилимизнинг юртимизда расмий тил сифатида фойдаланиш лозимлиги борасидаги дадил қарашларини совет ҳукуматининг Туркистон ўлкасидаги дастлабки ҳукмронлик йилларида кўтариб чиққан эдилар. Улар мана шу ватанига, юртига, халқига бўлган фидойиликлари учун ҳам мустабид тузумнинг қатағон қурбонига айланишди. Жумладан, 1918 йилда она тилимизни “расмий идораларимизда қарорнома, тазкира ва буйруқдек расмий қоғозларимизни туркийча (ўзбекча) тилда ёзарға ва тарқатурға эрклимиз” деган фикрни ўртага ташлаган Ҳожи Муин шундай маърифатпарвар, юртпарвар аждодларимиздан бири эди. У ҳали коммунистик мафкуранинг қора ниятларидан унчалик бехабар бўлган ҳолда “биз Туркистон турклари она тилимиз бўлғон тил билан бирга яшарға ва тилимизни ўз ҳаётимиз ва ўз ҳуқуқимиз билан баробар муҳофаза этарға тевишмиз” – деб, кўпчиликнинг эътиборини тил масаласига қаратган ва тилимизни расмий тил даражасига кўтариш муаммосини ўртага ташлаган эди. Ҳожи Муин 1883 йил Самарқандда савдогар оиласида туғилади. У ёшлигидан илм-маърифатга қизиқиб педагог, ношир, журналист сифатида етишиб чиқди ва Туркистондаги илм-фан, маданият, маърифатчилик ишларидаги ислоҳотчиларидан бири бўлди. У совет ҳукумати Туркистонда ҳокимиятни қўлга олиб, халқимизга турли ваъдалар бериб турган бир пайтда юртдошлари манфаатларига мос турли ғояларни матбуот орқали ўртага ташлади.
Ҳожи Муиннинг она тилимизга ҳукумат томонидан расмий мақом бериши лозимлиги борасидаги фикрларида Россия империяси давридаги тил масаласига бўлган муносабатига эътибор қаратиб, “биз туркистонлилар ҳукуматнинг расмий идора ва мактаблари нари турсин, ўз мактабларимизда ҳам она тилимизда илм ва фан ўқимоққа комили ихтиёрли эмас эдик. Чунки ул мустабид ҳукуматнинг чин муддаоси бизларни ва ғайри русларни руслаштирмоқ бўлғонлиғи сабабли бизларни ҳар жиҳатдан қисарға, эзарға тиришиб тура эди”- дейди. У маҳаллий таълим муассасаларида ўқитиш тизими, ҳукумат идораларида расмий ҳужжатлар она тилимизда бўлишлигини хоҳлаб, бунга барчанинг эътиборини жалб этиши кераклигини таъкидлайди: “...иш бошинда турғон улуғларимизға, ёшларимизға ва матбуотимизға лозимдирки, фурсатни ўткармасдан тездан ушбу масаланинг ҳаллиға тиришгайлар”. Ўзининг фикрларини асослаш учун Самарқандда маҳаллий ҳукумат идораларининг рус тилида расмий қоғозларни олиб бораётганлигини танқид қилиб “бу иш ўз тилимиз ҳақинда бир жиноятдир” – деб муносабат билдиради. Туркистондаги фидойи аждодларимизнинг ҳаракатлари билан Туркистон коммунистларнинг бир қурултойида она тилимизга расмий тил бериш бўйича қарор ҳам тасдиқлансада, лекин совет ҳукутининг бундай ишлари халқнинг ишончига кириш учун қилинган кўзбўямачиликдан бошқа нарса бўлмади. Ҳожи Муин шундай дейди: “Дунёда золим остинда номуссиз яшамакдан ҳуқуқ ва ҳуррият йўлинда номус билан ўлмак минг марта яхшироқдир”. Ҳақиқатдан у шу фидойилиги, ватанпарварлиги, халқпарварлиги қурбони бўлди. Унинг илғор ғоялари ва ҳаракатлар туфайли Ҳожи Муин совет даҳрийлари томонидан 1929-1932 йилларда қамоқда сақланади. 1938 йил яна ҳибсга олинади ва 1942 йил оғир тазйиқлар туфайли қамоқ лагерларидан бирида оламдан ўтади.
Ҳожи Муин каби фидойи аждодларимизнинг интилишлари ўшалиб, она тилимиз яна қайтадан давлат тили сифатида фойдаланила бошланди. Ўзбекистон яна қайтадан мустақилликка эришиб, ўзининг она тили-ўзбек тилига эга давлат сифатида ҳар жабҳада ривожланиш йўлидан дадил одимлаб бормоқда.
Обид Тангиров
Тошкент ислом институти
“Ижтимоий фанлар” кафедраси мудири,
тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD)
