Мовароуннаҳрда асрлар давомида шаклланган давлатчилик ХIХ аср охирида таназзулга юз тутди. Халқ Чор имериясининг мустамлакачилик сиёсатига дучор бўлди. Мана шу даврдан бошлаб юксак ва қадимий маданиятимиз, қадриятларимиз топтала бошлади. Шундай бўлса-да, халқ имкон қадар ўз дину диёнатини сақлаб қолишга ҳаракат қилди. Аммо тарих саҳнасига большевик деб ном олган қизил империя келгандан сўнг, аҳвол янада оғирлашди. Улар ўзлари бошқараётган ҳудудларни атеистик (худосиз) жамият, деб эълон қилдилар. Нафақат ислом, балки бошқа дин вакиллари ҳам сиқувга олинди. Уйидан араб алифбосидаги бирор китоб чиққан одам, бу давлатга қарши хоин, деб аталиб, отиб ташланган. Бундай зўравонлик кайфиятида Қуръон ҳақида тадқиқот у ёқда турсин, уни ўқиш жиноят даражасига кўтарилди.
Шундай аёвсиз замонда ҳам халқ орасидан фидоий ислом олимлари етишиб чиқди ва улар мавжуд хавф-хатарни писанд этмай, Қуръон тафсири ва таржималари борасида диққатга сазовор ишлар амалга оширдилар. Бундай забардаст олимлардан бири Олтинзон тўра Тарозий эди.
Саййид Маҳмуд ибн Саййид Назир Тарозий Олтинхон тўра 1896 йилда Фарғонанинг Чимён қишлоғида таваллуд топган. Отаси Саййид Назир Қуръони карим ҳофизи ва ҳадис илмининг билимдонларидан бўлиб, халқ ичида Эшонхон домла номи билан машҳур эди. Олтинхон тўра ёшлик даврида оиласи билан Қозоғистоннинг Жамбул – ҳозирги Тароз шаҳрига кўчиб ўтган. Шу сабабдан, баъзи тадқиқотчилар Олтинхон тўрани Қозоғистоннинг Жамбул шаҳрида туғилган деб, таъкидлайдилар. Жумладан, адабиётшунос олим Ҳамидулла Кароматов шундай ёзади: “Чет элларда Туркистон ўлкасининг кўзга кўринган уламоларидан бири сифатида тан олинган ўзбек таржимони Авлиё Ота деб номланган Тароз шаҳрида туғилган”.
Дастлабки таълимни отасидан, сўнгра Шайх ибн Камол Носирхон Тўра Косоний, даврининг бошқа етук олимларидан олди. Араб, форс, турк тилларининг барча лаҳжаларини мукаммал эгаллаб, мударрис бўлиб етишди. Шу тариқа халқ орасида Олтинхон тўра нисбати билан шуҳрат топди.
Қатағон сиёсати уни ҳам четлаб ўтмади. 1930 йил у она ватанидан бош олиб чиқиб кетишга мажбур бўлади. Шундан кейин у Афғонистон, Покистон, сўнг Ҳиндистоннинг Бомбай шаҳридаги масжидда имом-хатиб бўлиб ишлади. Иккинчи жаҳон уруши бошлангандан кейин, Саудия Арабистонига кўчиб ўтади. Умрининг охиригача Макка ва Мадина шаҳарларида яшаб ижод қилиб, Каъбатуллоҳ жойлашган ҳарами шарифда, Мадинадаги Масжидун-Набавийда мударрислик қилиб, Қуръон ва ҳадисдан сабоқ берган.
Олтинхон тўра тафсир, ҳадис, фиқҳ, адабиёт ва илмнинг бошқа соҳаларига оид асарлар муаллифи ва таржимон бўлибгина қолмасдан, у Қуръони каримни замонавий ўзбек тилига илк бор таржима қилиб, тафсир ёзганлардан ҳисобланади. Бу китоб Ҳиндистон, Покистон ва Саудия Арабистонида бир неча бор нашр этилган. Бундан ташқари, Имом Нававийнинг Пайғамбар ҳадисларига бағишланган “Риёзус-солиҳийн” номли 4 жилдли асарини, Имоми Аъзамнинг “Фиқҳул-акбар”, “Нурул-басар”, “Ақоид исломия”, “Ҳизбул-Аъзам”, Термизий қаламига мансуб “Китоб аш-шамоил ун-Набавия” каби китобларини, айнан у киши ўзбек тилига таржима қилган.
Кўп йиллар узоқда ижод қилиб яшаган бўлса-да, у ватанини кўп қўмсар эди. Олим ватанпарварлик руҳида турли ўлкаларда бир қанча журналларда чиқишлар қилади. Жумладан, Германияда “Миллий Туркистон”, Мисрда “Совтут-Туркистон” ва “Озод Туркистон” (араб ва турк тилида), Покистонда “Таржимони афкор” ва Истанбулда “Туркистон” журналларида Олтинхон тўранинг Ватан мадҳига бағишланган мақолалари ва ғазаллари доимий равишда босилиб турган. Уларда муаллиф Ватан озодлиги, истиқлоли учун барча ватандошларни бирдамликка чақиради, она-юрт ишқида куйиб ёнади, унинг гўзалликларини куйлайди. Домла Тарозий бир мақоласида шундай деб ёзади: “… Русия ила Чин ўртасида мустақил Туркистон давлати шартдир… Иншооллоҳ, бир кун келажак, Туркистонимиз миллий мустақиллигини олажак”. Бу гаплар 1975 йили ёзилган. Бизнинг кунларда унинг ушбу гаплари худди башоратга ўхшайди.
Ватандошларнинг эътироф этишларича, Олтинхон тўра Саудия Арабистонида яшовчи туркистонликларнинг маънавий рахбари эди. Бу ёруғ кунларга етиб келгунча Олтинхон тўрага ўхшаш не-не мунаввар ватандошларимиз, юртдан ташқарида бўлса ҳам Ватан озодлиги йулида захмат чекдилар, она юрт фироқида куйиб ёндилар. Олтинхон тўра бир гурух ҳаммаслаклари билан биргаликда Туркистондаги оғир мехнат шароити, пахта яккаҳокимлиги туфайли унга сепилган захарли моддалардан турли касалликлар тарқалаётгани хақида, умуман юртимизнинг умумжахон тараққиётидан орқада колаётгани хақида Саудия Арабистони ва бошқа чет эл матбуотида, турли радио тўлқинларда чиқишлар қилиб турган.
“Улуғ Октябрь инқилоби” деб аталган 1917 йилдаги давлат тўнтаришининг 40 йиллиги муносабати билан 1956 йилдан СССРда бошланган кенг тарғибот-ташвиқот ишларига жавобан, бу найрангларни фош қилувчи чиқишларга Олтинхон тўра бошчилик қилган. “Таржимони афкор” журналининг муҳаррири Аъзам Ҳошимий: “Бу зот мухожирларимиз таржимонлиги соҳасида ўз вазифасини бажарган бир миллатпарвар ва ватанпарвардир”, деб ёзган эди.
Олтинхон тўра Тарозий 1991 йил 23 июнда 98 ёшда Мадина шаҳрида вафот этди. Тошкент шаҳрида унинг қизи ва Янгийўл туманида бир ўғли истиқомат қилиб келмоқда. Қолган фарзандлари эса, Мадина шаҳрида қўниб топган.
Олимнинг энг машҳур асари “Ал-Қуръон ал-карим маънолари таржимаси ва шарҳлар” 1375/1956 йил 15 апрелда Саудия Арабистонининг Мадина шаҳрида ёзиб тугатилган. Таржимани араб алифбосидан ўзбек алифбосига ўгирган ва нашрга тайёрловчи Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ ҳисобланади. Асарга Шайх Абдулазиз Мансур тақриз ёзган. Китоб 681 саҳифадан иборат бўлиб, унда рим рақамлари билан белгиланган саҳифаларда, оятлар кўрсаткичи мавжудлиги ўқувчига бирор мавзудаги оятни қайси сурадан топиш мумкинлиги ҳақида маълумотлар тақдим этилган.
Асарнинг турли ўлкаларда нашрдан чиқарилган. Бу ҳақида Ҳамидулла Кароматов қизиқ маълумотни келтиради: “Бу таржима-тафсир 1955 йили Бомбей, 1975 йили Покистон, 1980 йили Доҳа, 1981 йили Жидда, 1990 йили Истанбулда нашр этилган”. Иккинчи нашр эса, юртимизда 2002 йилда амалга оширилган.
Таржима-тафсирда эски ўзбек (туркий) лаҳжаси сақланиб қолган. Ҳар бир сура таржимасига киришишдан один у қаерда нозил бўлгани ва у ҳақда умумий маълумот берилади. Сўнг суранинг арабча номини ўзбек алифбосида ёзиб унинг таржимсини қавс ичида бериб кетлган. Бундан ташқари, агар суранинг бошқа номи бўлса, у ҳам бериб кетилган. Масалан, “Лаҳаб ёки Масад (Хурмо постлоғи) сураси”. Таржима араб тилида гап тузулиши қандай бўлса шундайлигича сақлаб қолишга ҳаракат қилинган. Оятнинг аввалидаги сўз ўзбек тилида қандай маъно англатса, таржима шу сўз билан бошланади. Таржима изоҳга ҳожат сезса, таржимадан сўнг изоҳлар берилиб кетилган. Изоҳ беришда бошқалардан фарқли равишда саҳифанинг остига эмас, балки таржиманинг ўзидан кейингина келтирилган. Бу албатта китобхонга қулайлик туғдириши билан бирга, уни хаёлини чалғитишга ҳам олиб келиши мумкин.
Олимнинг илмий-маънавий меросини тадқиқ қилиб, халқимизга етказиш юксак марраларга етаклайди.
Нуруллохон МУКАРАМХОНОВ,
Исломшунослик илмий тадқиқот
маркази илмий ходими
