Баҳорнинг шоҳ таомларидан бўлмиш – сумалакни ҳамма суйиб истеъмол қилади. Чунки у ўз таркибида бир қанча дармондориларни, инсон жисмига қувват бахш этадиган хусусиятларни мужассам этган. Қолаверса, кўклам боши “илик узилди” палла эканини ҳисобга олиб, жисмонан тетик, бардам, серғайрат, бақувват ва соғлом бўлиш учун халқимиз азал-азалдан сумалак қилишга одатланган. Бу тадбир доимо ўзининг ижобий самарасини бериб келган.
Аммо кейинги пайтларда тўқчилик, фаровонлик, моддий тарафдан кенг-мўлчилик сабабли неъматларга нисбатан ношукурчилик ва исрофгарчилик ҳолатлари авжига чиққани ҳам айни ҳақиқат. Бу салбий ҳолатни зиёфат, тўй-томоша, маърака-маросим ва бошқа тадбирларда ҳам кўриш мумкин. Сумалак ва унга тегишли жараёнлар-да мазкур салбий ҳолатлардан холи эмас.
Биринчидан, диний саводсизлик туфайли сумалакни муқаддас таом сифатида ардоқлаш ва уни тайёрлаш жараёнини ибодат даражасига кўтариш ёки мазкур ҳолатни илоҳийлаштириш ҳолатлари ҳам бор. Шунинг учун бўлса керак, сумалакнинг пайдо бўлиш тарихи тўғрисида ҳар хил тўқима хабар ва “ҳадис”лар тарқалган. Шундай воқеалардан бири – сумалак аслида “семалак”, яъни “уч фаришта” деб аталиб, уни Фотима онамиз розияллоҳу анҳо ўғиллари Имом Ҳасан ва Имом Ҳусайн розияллоҳу анҳумолар учун тайёрлаб бергани ҳақидадир. Она уйда ҳеч вақо йўқлиги боис ўчоққа ўт ёқиб, қозонга сув солиб, уни қайнатиш жараёнида кавлаб турган. Ва ўғилларини тинчлантириш учун қозондан шақур-шуқур товуш чиқиб турсин, деб бир неча тошни ҳам ташлаган. Бу жараён ярим тунгача давом этиб, алал-оқибат ҳар иккала ўғил чарчаб ухлаб қолади. Она ҳам толиқиб уйқуга кетади. Шу пайт осмондан учта фаришта тушиб, қозонга сумалак учун ишлатиладиган барча масаллиқларни солиб, уни тайёрлашган. Эрта тонгда эса она-болалар уйғонган ва қозондаги тайёр сумалакни истеъмол қилишган.
Ҳеч қандай ҳадис ёки асос билан далилланмаган мазкур ривоят аслида тўқима бўлиб, амалда сумалак барча таомлар каби оддийгина баҳорий таомдир. Унинг бошқа таомлардан ҳеч қандай муқаддаслик ва устунлик жиҳати йўқ. Чунки унинг таркибида мавжуд хусусиятлар бошқа таомларда ҳам бор.
Иккинчидан, сумалакни тайёрлаш жараёнида ўзига хос талаблар, масалан, аёл-қизларнинг узрли бўлмасликлари, сумалакка маълум ададдаги тошларни ташлаш ва уни кавлаш жараёнида бўладиган ҳар хил эътиқодий адашишлар (алоҳида ният қилиш, шу пайтда қилинган ниятларнинг рўёбга чиқиши, орзу-ҳавасларнинг амалга ошиши, турмушга чиқмаган қизлар бўлса, бахти очилиши, бефарзандларнинг бола кўриши, аразлашиб қолганларнинг ярашиши, сумалакнинг устки қисмида қандайдир сурат, шакл ва ёзувларнинг пайдо бўлиши, яна булардан ташқари қанчадан-қанча бидъат-хурофотлар), ҳаттоки сумалакка қараб туриб фол очиш ҳолатлари ҳам пайдо бўлаётгани ниҳоятда ачинарлидир. Аслида ният рўёбга чиқиши учун қайсидир таомга тош ташлашда ҳеч қандай мантиқ йўқ. Бу таом тагига олмаслиги учун қилинадиган бир амал, холос. Ахир, умри давомида бирор қозонга тош ташламаган, бироқ кўплаб нияти рўёбга чиққан кишилар жуда кўп.
Учинчидан, сумалак тайёрлаш жараёнида кўп одам йиғилиши натижасида эса зиёфат, ўйин-кулги, исрофгарчилик, дабдабавозлик, шунингдек, бу борада кимўзарга ўйнаш ҳам авжланиб бормоқда. Баъзи ҳолларда эса бепарволик, лоқайдлик туфайли ёнғин ҳодисалари содир бўлаётгани ва қанчадан-қанча моддий зарарларни келтириб чиқараётгани-да ҳеч кимга сир эмас. Баъзан қаров йўқлиги боис ёш болаларнинг сумалак қайнаб турган қозонга тушиб кетгани ҳақида ҳам эшитиб қоламиз.
Тўртинчи – энг ачинарлиси ва энг ёмони эса “Сумалак баҳона – дийдор ғанимат” қабилида иш кўрадиган, қоронғида топишадиган маънавий кўрлар учун бу тадбирлар айни муддао бўлмоқда. Кекса онахонлар сумалак тайёрлаш, эркаклар ўтин ёриш ва ўчоққа ўт қалаш билан овора бўлиб турганларида, уларнинг ўғил-қизлари қоронғи, пана жойларда бир-бирларининг пинжига кириб, кўнгилхушлик билан машғул бўладилар.
Албатта, бундай фурсатдан “унумли” фойдаланадиган яна бир тоифа кишилар борки, уларнинг ҳар қандай зиёфат, йиғин, тадбир ёки ўтиришлардан асосий кўзлаган мақсадлари ягона. У ҳам бўлса, ўртага пул ташлаб, маст қилувчи ичимликларни сотиб олиб, кайфу сафо билан овора бўлишдир. Албатта, бундай ичимликлар ўзининг ишини қилмай қўймайди. Жанжал-тўполон, кўнгилхиралик юзага келади.
Мақсадимиз – барчанинг севимли таоми бўлган сумалакни қоралаш эмас, балки у баҳона содир этилаётган бедодлик, одобсизлик, маънавиятсизлик, иймонсизлик ва миллийлигимиз, ор-номусимизга мутлақо тўғри келмайдиган бидъат-хурофотлар, содир этилаётган ҳодисалар ҳақида эслатиб қўйишдир. Шундай экан, сумалак тайёрлаш жараёнига ҳам ота-боболаримиз каби ёндашайлик: бу маросим тўс-тўполон, кайф-сафо билан эмас, аҳиллик, иноқлик билан ўтсин. Ҳар хил хурофий урф-одатларни татбиқ этмайлик. Исрофдан тийилайлик.
Исҳоқжон БЕГМАТОВ, “Қашкадарё” нашри
Ўзбекистон мусулмонлар идораси матбуот хизмати
