Имом Абу Абдуллоҳ Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Ҳанбалнинг онаси Марказий Осиёнинг Марв шаҳридан бўлиб, отаси Сарахсдан экани манбаларда қайд этилган. У 164/780-йил Бағдод шаҳрида туғилган ва 241/855-йилда шу ерда вафот этган ва “Боби ҳарб” номли қабристонга дафн этилган.

Ибн Ҳанбал яшаган Бағдод шаҳри илм-фан ривож топиш баробарида турли-туман эътиқодий қарашлар маркази ҳисобланиб, унинг илмий жиҳатдан камол топиши учун замин яратди.

У 183/799-йилгача Бағдодда таҳсил олгандан кейин илмини ошириш мақсадида Куфа, Басра, Макка, Мадина, Яман, Шом ва Жазоирга сафар қилади. Яна Бағдодга қайтиб, Имом Шофеъийнинг дарс ҳалқасида ўтириб, 195/811-йилгача фиқҳ, усулул-фиқҳдан таълим олган. Имом Аҳмад умрининг аксар қисмини ҳадис тўплашга бағишлади. Машҳур муҳаддислар, жумладан, Ҳушайм, Суфён ибн Уяйна, Иброҳим ибн Саъд, Жарир ибн Абдулҳамид, Яҳё ал-Қаттон, Вакиъ, Абдураҳмон ибн ал-Ҳудо ва бошқа устозлардан сабоқ олди.

Имом Аҳмад илк марта фиқҳ илмини ҳам ривоят, ҳам дироят асосида ўрганиш учун Абу Ҳанифанинг шогирди ва суҳбатдоши, Аббосийлар буюк давлатининг қозил-қузоти Имом Абу Юсуфдан таълим олди. Лекин ундан кўпроқ фиқҳни эмас, балки ҳадисни ўрганишга қизиқарди. Унинг ўзи “мен ҳадис ёзиб олган биринчи киши Абу Юсуф эди”, деган.

У хулафои рошидин фиқҳи, саҳобалар ва тобеин фиқҳи, шунингдек, Имом Шофеъийнинг фиқҳий услубини ўзлаштирди. Аҳмад ибн Ҳанбал ўз даврида "имомул-муҳаддисин” (муҳаддислар имоми) сифатида тан олиниб, унинг “Ал-Муснад” китобини тасниф қилиш орқали ниҳоятда катта ишга қўл урганлиги ўз даврида юксак баҳоланди.

Аҳмад ибн Ҳанбал мўътазила ақидасига қарши бўлиб, Қуръонни яратилган деб эмас, балки қадим деб эътиқод қилди. Шу сабабли у халифа томонидан таъқиб остига олиниб, икки йил-у тўрт ой ҳибсда сақланди, таҳқирга учради ва 220/835- йили саройда қамчи билан саваланди.

Аҳмад ибн Ҳанбал ҳадисшунослик бўйича катта шуҳрат қозонди. Бир гуруҳ машҳур муҳаддислар, жумладан, Имом Муҳаммад ибн Исмоил Бухорий, Муслим ибн Ҳажжож ундан илм олиб, ҳадис ривоят қилганлар.

Аҳмад ибн Ҳанбал ўзига хос фиқҳий қарашлари билан бошқа мазҳаб тарафдорларидан ажралиб турарди. Унинг эътиқодий қарашига биноан имон қалб билан тасдиқлаш, тил билан иқрор бўлиш ва бадан аъзолари билан амал қилишдир. Амал имоннинг жузъи бўлгани учун у кўпайиб-озаяди.

Гуноҳи кабираларга қўл урган киши ҳақидаги мўътазила қарашларига қарши туриб, бундай гуноҳни қилган киши мўмин эмас, деган фикрни рад қилади.

Аҳмад ибн Ҳанбал ўзига хос услубга таянган ҳолда Ҳанбалий мазҳабига асос солди ва уни ривожлантиришда Маккада Ибн Аббос туфайли юзага келган илк ҳуқуқий мактабдан фойдаланди. У ўз мазҳабида Қуръон, Суннат, саҳобаларнинг сўзлари ва ижмосига асосий эътиборни қаратиб, қатъий зарурат сезмаган ҳолатлардан ташқари қиёсдан фойдаланмайди. Барча ҳадисларни, ҳатто хабари воҳид ва саҳобалар қавлини қиёсдан устун қўяди.

Ҳанбалий мазҳаби тарқалган минтақаларда раъй ва қиёсга катта эътибор қаратилмагани сабабли, одамларнинг манфаатини назарда тутган ҳолда барча ҳуқуқий муаммоларга ечим топа олмади ва бошқа мазҳаблар каби оммалашмади.

Имом Аҳмад ўзидан олдинги мазҳаблар ҳақида шундай фикр билдиради:

“Кимки динда тақлид йўқ деса, у Аллоҳ ва Расулуллоҳ (с.а.в.) наздида фосиқ бўлибди. Аҳли суннадаги мазҳаб эгалари биз фойдаланаётган илмни бизга етказишган. Бу улардан ҳадисларни олиб, суннатни ўргандик. Улар ишончли, эргашишга арзийдиган одамларнинг имомларидир. Улар сизлардан олдин бўлишган, шундай экан, уларнинг йўлидан юриб ўрганинглар ва ўргатинглар ".

18 аср ўрталарида Муҳаммад ибн Абдулваҳҳоб (1115/1703- 1201/1787) мазкур мазҳабнинг қаттиққўллик тамойилларидан фойдаланиб, ваҳҳобийлик экстремистик оқимига асос солди.

Мазкур тўрт мазҳабдан ташқари, мужтаҳид уламолардан бир қанчаси мустақил мазҳаб таъсис этиш ҳаракатида бўлганлар, лекин уларнинг асарлари тўлиқ таҳрирдан чиқмаганлиги ва барча ижтиҳодий фатволари мукаммал топланмаганлиги боис мустақил мазҳаб муассислари сифатида эътироф этилмай қолганлар. Лекин уларнинг айрим фиқҳий масалалар бўйича билдирган фикр-мулоҳаза ва фатволари айрим ислом манбаларида келтирилган. Шундай мужтаҳидлардан Ҳасан Басрий, Мужоҳид, Ато ибн Абу Рабоҳ, Иброҳим Нахаий, Имом Бухорий, Омир аш-Шаъбий, Авзоий, Абу Сулаймон аз-Зоҳирий, Абу Жафар ат-Табарий ва бошқаларни мисол қилиб келтириш мумкин.

Манбалар асосида тайёрланди.

Кўкалдош ўрта махсус ислом билим юрти

2-курс талабаси Абдурашидов Муҳаммаднур