Ислом динини халқимиз диний таълимот сифатида қабул қилиш баробарида уни илмий жиҳатдан юксалтиришга беқиёс ҳисса қўшди. Бу билан ўрта асрларда яшаб ижод этган мовароуннаҳрлик фақиҳ аллома ва мутафаккирлардан бебаҳо манбалар мерос қолди. Ўзбекистон китоб фондларида юз мингдан зиёд қўлёзма асарлар сақланаётгани, уларнинг асосий қисми УНEСCОнинг Маданий мерос рўйхатига киритилгани фикримиз далилидир.

Чиндан ҳам Ўзбекистон тарихини асрлар оша етиб келган ёзма мерос асосида холисона ва чуқур ўрганиш тобора долзарб аҳамият касб этмоқда. Бу мероснинг салмоқли қисмини ватанимиздан етишиб чиққан олимларнинг асарлари ташкил этади. Мустақиллигимизнинг дастлабки кунлариданоқ аждодларимиз томонидан кўп асрлар мобайнида яратиб келинган ғоят улкан, бебаҳо, маънавий ва маданий меросни қайта тиклаш давлат сиёсати даражасига кўтарилганлиги ниҳоятда муҳим аҳамият касб этди.

Халқнинг маданий қадриятлари, маънавий мероси минг йиллар мобайнида Шарқ халқлари учун қудратли маънавият манбаи бўлиб хизмат қилган. Узоқ вақт давом этган қаттиқ мафкуравий тазйиққа қарамай, Ўзбекистон халқи авлоддан-авлодга ўтиб келган тарихий ва маданий қадриятлари ҳамда ўзига хос анъаналарини сақлаб қолишга муваффақ бўлди.

Хусусан, жаҳон илм-фани учун Мовароуннаҳрда фаолият олиб борган олимлар, фақиҳлар меросини ўрганиш катта аҳамиятга эга. Улар томонидан ёзилган фиқҳий асарлар эса ҳозирги вақтда ҳам илмий даргоҳларда ислом фиқҳи бўйича дарслик вазифасини ўтамоқда. Бу Мовароуннаҳрда фиқҳ илмининг юзага келиши, ривожланиш босқичлари, йўналишлари, ўзига хос жиҳатлари ва анъаналарини ўрганишга жиддий ёндашиш кераклигини кўрсатмоқда.

Сўнгги йилларда юртимизда миллий қадриятларимиз ва муқаддас ислом динига оид анъаналарнинг янада ривожланиши халқимизнинг маънавий-маърифий юксалишида муҳим омиллардан бирига айланди.

Президентимиз 2017-йил 24-май куни имзолаган «Қадимий ёзма манбаларни сақлаш, тадқиқ ва тарғиб қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарорда белгиланганидек, юртимизда камол топган ислом оламининг мутафаккирлари асарлари ва уларнинг жаҳон сивилизацияси ривожига қўшган ҳиссасини чуқур ўрганиш, ёш авлодни алломаларимиз ҳаёти ва илмий мероси билан яқиндан таништириш, уларга нисбатан ҳурмат, миллий ғурур ва фахр туйғуларини тарбиялаш муҳим аҳамият касб этади.

Шунингдек, 2017-йил 15-июньда Тошкент шаҳрида бўлиб ўтган «Ижтимоий барқарорликни таъминлаш, муқаддас динимизнинг софлигини асраш — давр талаби» мавзусидаги йиғилишда давлатимиз раҳбари «Самарқандда — Имом Бухорий илмий марказида ҳадисшунослик, Имом Мотуридий маркази қошида калом илми, Фарғонада — Марғиноний илмий марказида ислом ҳуқуқи мактаби, Бухорода — Баҳоуддин Нақшбанд марказида тасаввуф, Қашқадарёда — Абу Муин Насафий марказида ақида илми мактабини ташкил этсак, ўйлайманки, бу жуда фойдали бўлади. Келгусида чуқур билимли имом-хатиблар, исломшунос мутахассислар, уламолар тайёрлашда, энг муҳими, фарзандларимизни буюк аждодларимизнинг бебаҳо мероси руҳида, соғлом эътиқод руҳида тарбиялашда бу мактаблар таянч бўлиб хизмат қилади», деб таъкидлаган эди.

Дарҳақиқат, дунёвий ва диний қадриятлар бир-бири билан ҳамоҳанг бўлмас экан, бугунги куннинг оғир ва мураккаб саволларига тўлақонли жавоб бериш осон бўлмайди. Бу борада алломалар илмий меросига юзланишимиз, уларни ўрганишимиз ҳар қандай саволларга жавоб топиш имконини бера олади.

Юртимизда дунёвий ва диний қадриятлар ривожига муносиб ҳисса қўшган кўплаб алломалар етишиб чиққан ҳамда уларнинг асарлари бугунги кунда ҳам тадқиқ этилмоқда. Масалан, Имом Бухорийнинг «Ал-Жоме’ ас-саҳиҳ», «Ал-адаб алмуфрад», Абу Наср Форобийнинг «Рисола фи-т танбиҳ ала асбоб ас-саодат», Абу Мансур ал-Мотуридийнинг «Китоб ат-тавҳид», Ибн Синонинг «Китоб ал-қонун фит-тибб», Берунийнинг «Осор ал-боқия ан ал-қурун ал-холия» Абул Қосим аз-Замахшарий «Муқаддимат ул-адаб» каби асарлар салмоқли ўрин тутади.

Ислом ҳуқуқшунослиги борасида бениҳоя чуқур илмга эга бўлган, бу соҳада беқиёс дурдоналар яратган Бурҳониддин ал-Марғиноний «Бидоят ал-мунтаҳий» («Бошловчилар учун дастлабки таълим»), «Кифоят ал-мунтаҳий» («Якунловчилар учун тугал таълим»), «Китоб ул-мазид» («Илмни зиёда қилувчи китоб»), «Мажма ул-навозил» («Нозил бўлган нарсалар тўплами») ва бошқа асарларида дунёвий ва диний илмларнинг уйғунлигини кўрсатиб ўтган. Алломанинг «Ҳидоя» китоби бутун дунёга маълум ва машҳур саналади. Мазкур китобда ўша замонларда мўмин-мусулмонлар дуч келадиган долзарб ҳаётий масалаларни, жумладан, оилавий ва ижтимоий муносабатлар, мулкчилик, савдо-сотиқ, жиноят ва жазо, инсоннинг бурч ва масъулиятига тааллуқли жуда кўп мураккаб муаммоларни ислом ҳуқуқи нуқтаи назаридан ҳал этиб берди. Ушбу китоб фиқҳ илми бўйича энг аниқ, изчил, мукаммал асар бўлган. Ундан асрлар давомида ислом ҳуқуқшунослиги бўйича нуфузли ҳуқуқий манба — асосий қўлланма сифатида фойдаланилган.

Бундай улуғ зотларнинг ҳаёт йўли ва қолдирган меросини тўлиқ тасвирлаш эмас, балки уларнинг энг буюк намояндалари тимсолида маърифат, илму фан, маданият, дин каби соҳаларнинг барчасини ўзида уйғунлаштирган халқимизнинг маънавий олами нақадар бой ва ранг-баранг эканини исботлаб беришдан иборат.

Замонамизда яшаб ўтган буюк алломаларимиз, мутафаккир боболаримизнинг ибратли ҳаёти ва фаолияти, бемисл илмий-ижодий кашфиётлари бугун ҳам жаҳон аҳлини ҳайратга солаётганини ғурур билан таъкидлаш лозим.

Президентимиз 2020-йил 24-январь куни Олий Мажлисга қилган Мурожаатномасида таъкидлаганидек, «...маърифатпарвар боболаримиз меросини чуқур ўрганишимиз керак. Бу маънавий хазинани қанча кўп ўргансак, бугунги кунда ҳам бизни ташвишга солаётган жуда кўп саволларга тўғри жавоб топамиз. Бу бебаҳо бойликни қанча фаол тарғиб этсак, халқимиз, айниқса, ёшларимиз бугунги тинч ва осойишта ҳаётнинг қадрини англаб етади».

Мухтасар айтганда, алломаларимиз ҳаётига доир яна бошқа маълумотларни аниқлаш ва уларнинг ўша даврда Мовароуннаҳрда рўй берган сиёсий-ижтимоий ҳаётга кўрсатган таъсирини, асарларининг бугунги кун нуқтаи назаридан аҳамиятли жиҳатларини тадқиқ этиш фойдадан ҳоли бўлмайди. Уларнинг илмий меросида соғлом эътиқод, теран фикр, тўғри талқин ислом таълимотини тушунишда катта омил саналади. Зеро, диннинг вазифаси тўғри йўлга мулойимлик ва насиҳат ила чақиришдан иборат.

Бобурмирзо БОТИРОВ,

Ўзбекистон халқаро ислом академияси таянч докторанти

Манба: «Янги Ўзбекистон» газетаси

2021-йил 4-март, №45 (301)

ЎМИ матбуот хизмати

Туркияда тадқиқот олиб бораётган ватандошимиз — Ўзбекистон Халқаро ислом академияси ва Анқара университи битирувчиси, фалсафа доктори А.Туйчибоевнинг Али ибн Саъид ар-Рустуфағнийга мансуб «Мухтасар Фавойид ар-Рустуфағний» асарининг илмий-танқидий нашри Истанбулдаги «Haşimî Yayınları» нашриёти томонидан чоп этилди, деб хабар бермоқда «Дунё» АА.

Мазкур асар улуғ аждодимиз Имом Мотуридийнинг энг яқин шогирдларидан ҳисобланган Али ибн Саъид ар-Рустуфағнийга мансуб бўлиб, бугунги кунгача Аҳмад ибн Мусо ал-Кешшийнинг «Мажмуъ ал-ҳаводис ва ан-навозил ва ал-воқеъот» номли асари таркибида етиб келган.

Маълумотларга қараганда, ар-Рустуфағний Самарқанд вилоятининг Иштихон туманидаги Бойли ота маҳалласида туғилиб, вояга етган. Вояга етгач, ар-Рустуфағний Самарқанд шағрида ўз даврининг энг забардаст уламолари – Абу Аҳмад ал-Иёдий, Абу Мансур ал-Мотуридий ва ал-Ҳаким ас-Самарқандийдан илм олган. Олимнинг Балх шаҳрига бориб, ҳанафий фиқҳининг ёрқин намояндаси, кичик Абу Ҳанифа дея эътироф этилган Абу Жаъфар ал-Ҳиндувонийдан ҳам истифода этгани нақл қилинади.

Ўрта асрларга оид табақот, яъни биография асарларида ар-Рустуфағний фиқҳ бобида «Самарқанднинг шайхи» бўлгани келтирилган. У шу даражада эътибор қозондики, ҳатто Бухорога бориб, илм мажлислари ўтказар, халқ вакилларига ваъз-насиҳатлар қиларди. Ар-Рустуфағний маҳаллий эътиқод ва мазҳабларга хос бўлмаган ёндашувларни танқид остига олиш, устози Имом ал- Мотуридийнинг соф ислом ақидасига оид қарашларини муҳофаза этишга катта ҳисса қўшди. Олимнинг турли ёт фирқалар билан бўлган мунозаралари «Мухтасар Фавойид ар-Рустуфағний» асарида ҳам кўзга ташланади.

Мазкур асар фиқҳ, калом, тафсир, ҳадис, тасаввуф, ахлоқ ва ҳикмат каби кенг қамровли мазуларга оид бўлиб, X асрда мамлакатимиз ҳудудидаги энг ёрқин илм ва маърифат марказларидан бири бўлган Самарқанддаги маънавий-маърифий муҳитни баҳолаш, Мотуридийлик таълимотининг илк тараққиёт босқичини ўрганиш нуқтаи назаридан ўта муҳим аҳамият касб этади.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати

Ўзбекистон мусулмонлари идораси раиси, муфтий Усмонхон Алимов Динлар ва цивилизациялараро мулоқотни ривожлантириш бўйича Н.Назарбаев маркази раҳбари Булат Серсанбаев жанобларини қабул қилди.

Учрашувда Муфтий Усмонхон Алимов ҳазратлари юртимизда диний-маърифий соҳада амалга оширилаётган янгиланишлар ва Қозоғистон билан ҳамкорлик алоқаларини ривожлантириш борасида олиб борилаётган ишлар ҳамда Диний идоранинг фаолияти ҳақида сўзлаб бердилар.

Жумладан, Давлатимиз раҳбари томонидан диний соҳага берилаётган эътибор, диний соҳа вакилларига кўрсатилаётган ғамхўрлик, хориж мамлакатларидаги мусулмонлар идоралари, хусусан, Қозоғистон мусулмонлари идораси билан турли йўналишларда ҳамкорлик алоқалари ривожланиб бораётгани, зиёрат туризми йўналишида алоқаларни йўлга қўйилаётгани, ёшлар таълим-тарбияси борасида қилинаётган ишлар тўғрисида ҳам алоҳида тўхталиб ўтдилар.

Булат Серсанбаев ўз сўзида ушбу марказ Нурсултон Назарбаев ташаббуси билан ташкил этилгани, ҳукумат қарорига кўра, яқинда унга Булат Серсанбаев раҳбар этиб тайинлангани, ўзи бунгача Миср, Сурия, Ироқ, Иордания, Ҳиндистон ва Хитой каби мамлакатларда фаолият юритиб, катта тажриба орттирганини маълум қилди.

Меҳмон Қозоғистонда диний-маърифий соҳада ишлар ривож топиб бораётгани, масжидлар бунёд этилаётгани, мўмин-мусулмонларга кенг имкониятлар берилаётганини алоҳида таъкидлаб ўтди. Айниқса, Нур-Султон шаҳрида жуда катта масжид қурилаётгани, Туркистон вилоятида тарихий обидаларни обод этиш ва замонавий инфратузилмаларни яхшилаш борасида кенг кўламли ишлар амалга оширилаётгани тўғрисида маълумот берди. Айни пайтда мамлакатда 3 минг масжид ва аҳолисининг 80 фоизи мусулмонлар эканини қўшимча қилди.

Булат Серсанбаев бугунги мураккаб вазиятда, экстремизм ва радикализм каби таҳдидлар кучайган даврда ўзаро ҳамкорликни кучайтириш зарурлигини таъкидлади. Шу мақсадда 2022 йилда Қозоғистоннинг Нур-Султон шаҳрида дунё ва анаънавий динлар етакчиларининг VII съезди ўтказилиши маълум қилиб, муфтий ҳазратларини расман таклиф этди.

Учрашув дўстона ва самимий руҳда ўтди.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати

Тақво Қуръони каримда энг кўп таъкидланган амал. Сизнинг ҳам кўп оятлардан ўқиганингиз – тақво ҳақидадир. Тасаввуфнинг энг  муҳим мавзуларидан бири ҳам тақводир. Ҳатто тасаввуфни қисқача: «тақво йўли» дейдилар. Тасаввуф тақво йўлидир... Бу йўлдан юрган энг яхши мутасаввиф бўлади. Энг яхши мутасаввифлар энг тақволи инсонлардир.

Шунинг учун тақвони ўрганмоқ ва тақвога амал қилмоқ лозим. Яъни Аллоҳдан доимо қўрқувдасиз, Ҳақ йўлини биласиз... «Ажабо, Аллоҳ менга марҳамат этмасми?.. Ажабо, бу сўзни сўйлаганда Аллоҳим мендан рози бўлмасми?.. Ажабо, Аллоҳ менга қаҳр  қилмасми?», – деб доимий бир тараддуд ичида бўлишингиз керак. Бу – «Ало ҳозирин», яъни доимо хавф ичида бўлмоқ дейилур... Киши эҳтиётли, тадбирли, диққатли, ғамхўр, талабчан ва эътиноли мусулмон бўлиши зарур.

... إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ (سورة المائدة:27)

Иннамо ятақаббалуллоҳу минал муттақийн ( «Ал-моида»,27) – «Аллоҳ фақат тақводорлардангина қабул қилур» деб буюрилади мазкур ояти каримада. Ибодатларнинг қабул бўлишига сабаб шу — тақводир. Намозни тақво билан қилсанг қабул бўлади. Закотни, садақани тақво йўлида берсанг, қабул бўлади.

Ҳазрати Одам алайҳиссаломнинг икки ўғли бор экан. Иккиси ҳам қурбонлик қилибди. Бирисиники қабул бўлибди, иккинчисиники бўлмабди. Сабаби Қуръони карим: «Аллоҳ фақат тақводорлардангина қабул қилур», – дейди. Тақвосиздан  қабул қилмас.  Тақвосиз, фикри бузуқ, қалби нотоза, ниятида қусур бўлса қабул қилмас. Шунинг учун тасаввуфни бир жиҳатдан «Тақво йўли» дейдилар. Бу гуноҳлардан сақланиб, савобли ишларни орқага сурмай, назардан қочирмай яшаш йўлидир. Буни ўрганишингиз керак.

"Ислом ва ахлоқ" китобидан олинди