muslim.uz

muslim.uz

НАЗМ

 

Илм сифатиға ишоратдур

 

Яна бири илмдур сифатларидин,

Олимул-ғайб бўлди отларидин.

Фикру андишадин эмас бу илм,

Касб ила пешадин эмас бу илм.

Тоғда тош, тузда қум ададларини,

Анга зоҳир дурур, билур барини.

 

НАСРИЙ БАЁН

 

  1. Илм сифатига ишорат

 

Аллоҳнинг сифатларидан яна бири илм сифатидир. Унинг номларидан бири Олимул-ғайб – ғайбни, олам аҳлига номаълум ва пинҳон бўлган нарсаларни мукаммал билувчидир. (Яъни, Аллоҳ таъоло замон ва макондан холи ҳолда, мавжуд ва номавжуд – бўлган ва бўладиган нарсаларни, катта-кичик – кулл ва жузъ (бутун ва бўлак, мумкин ва номумкин), яширин ва ошкор ҳамма нарсани ва ҳар бир ҳодисани  энг  яхши  тарзда  билувчи  ва  бутун  билимларнинг  манбаъи  бўлган Зотдир.)

 

Бу илм фикр ва андишадан – хаёл, мулоҳаза ва тасаввурдан эмас, шунингдек, касб билан пешадан – меҳнат қилиб бировдан олинадиган, уриниш, тиришиш билан эгалланадиган илм ҳам эмас.

 

Тоғдаги  (каттаю  кичик)  тошлар,  чўлдаги  қумларнинг  саноқлари ҳам Аллоҳга маълумдир, У зот барчасини мукаммал билади.

 

Насрий баён ва шарҳ муаллифи:

Мирзо КЕНЖАБЕК

“Экстремистик ғояларни инкор қилишда шаръий далиллар” (йигирманчи қисм)

Фиқҳий мазҳабларнинг пайдо бўлиши тарихи борасида умумий фикрлар 

Ислом фиқҳи Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам замонларидаёқ мустақил илм сифатида шакллана бошлади. Дарҳақиқат, Қуръони карим нозил бўлиб турган, унда намоз, рўза, закот, ҳаж каби ибодат турларига боғлиқ бўлган масалалар ҳал булаётган эди. Шу билан бирга савдо-сотиқ, ҳадя бериш каби муомалот ва қарзга оид масалалар, оила ва мерос ҳукмлари баён қилиниб турган эди. Аллоҳ таоло диний аҳкомларни одамларга баён қилиб беришни ўзининг каломида пайғамбар алайҳиссаломнинг зиммаларига юклади:

“Очиқ-ойдин баёнотлар ва китоблар ила (юбордик). Ва сенга одамларга нозил қилинган нарсани ўзларига баён қилиб беришинг учун Зикрни нозил қилдик. Шоядки, тафаккур қилсалар”. (Наҳл, 44) .        

Пайғамбар алайҳиссалом Аллоҳни амрини бажардилар. Ўз суннатлари билан ҳалол, ҳаром каби барча ҳукмларнинг тафсилотларини баён қилиб берар эдилар. Зеро, Расул алайҳиссаломнинг ўзлари шариатнинг манбаи эдилар. У зот айрим масалаларда умматга таълим бўлиши учун ўзлари ижтиҳод қилар ва шу орқали умматларига истинбот қоидаларини ўргатар эдилар. Уламоларимиз жаноби Расулуллоҳнинг маҳкама ва даъво ишларида ҳамда жангу жадал ва бошқа дунё ишларида ижтиҳод қилганликларига иттифоқ қилганлар.
Улар Расулулоҳнинг ижтиҳод қилганларига кўп мисоллар келтирадилар. Жумладан:

Абу Суфённинг аёли Ҳинд Бинти Утба Расулуллоҳ алайҳиссаломнинг олдиларига эри Абу Суфённинг нафақа бермаётганидан шикоят қилиб келди. Шунда Расул алалайҳиссалом унга эрининг молдан сўрамасдан ўзи ва болалари учун етадиган даражада олишга рухсат бердилар. 

Бадр ғазотида асирга тушганлар ҳақидаги ижтиҳодлари. Бу борада Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам асрлар масаласида саҳобалар билан маслаҳатлашиб асирлардан товон пули олиб кейин уларни озод қилишга қарор қилдилар. Бу ҳам ўз ижтиҳодлари эди.

Расулуллоҳ алайҳиссалом ҳаётлик пайтларида ҳам саҳобалар орасида ижтиҳод бўлиб турар эди. Уларнинг ижтиҳоди тўғри бўлса ижтиҳодини  қўллар эдилар. Агар хато қилсалар хатоларини тўғирлаб қўяр эдилар.             

Пайғамбар алайҳиссалом Саид ибни Муозни  бани Қурайза яҳудийлари устидан чиқарган ҳукмини маъқулладилар ва унга қараб “уларнинг орасида ҳакимона ҳукм қилибсан” дедилар.

Саҳобалардан Аммор ибни Ёсир розияллоҳу анҳу таяммум ҳақидаги оятни эшитганида ағанаб тупроққа беландилар ва кейин намоз ўқидилар. Набий алайҳиссалом унинг бу ишини оқламадилар ва унга “икки қўлингни ерга уришинг етарлидир. Кейин унга пуфлайсан. Кейин икки қўлинг билан юзинг ва икки кафтинга масҳ тортгин” дедилар.

Расулуллоҳ алайҳиссалом Муоз ибн Жабални Яманга қози қилиб жўнатаётганларида: “Агар сенга бирор масала иштибоҳ бўлиб қолса, нима билан ҳукм қиласан?” – деб сўрадилар.

Муоз розияллоҳу анҳу: "Аллоҳнинг китобидан", – деди.

 "Агар ундан тополмасанг-чи?"– деб сўрадилар Аллоҳнинг элчиси.

Муоз  розияллоҳу анҳу: "Расулуллоҳнинг  суннатидан", – деди.      

 "Ундан ҳам тополмасанг-чи?" – яна сўрадилар у зот.

Муоз розияллоҳу анҳу: "Ўз фикрим билан ижтиҳод қиламан. Бўшашиб ўтирмайман!" – деди.

Шунда Расул алайҳиссалом унинг кўксига уриб: "Аллоҳнинг расули жўнатган элчини Аллоҳнинг расули рози бўладиган ишларга муваффақ қилган Аллоҳ таолога ҳамду санолар бўлсин!” – дедилар.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот этганларидан кейин ҳам иш шу каби давом этди. Яъни улар масалаларни Китоб ва Суннатдан, охирида эса ўз ижтиҳодлари билан ечар эдилар. Табиийки, улар ҳам ижтиҳодларида бир-бирига хилоф қилар эдилар.

Бу ҳақида аллома ибни Халдун ўз китобида шундай дейди: “Деярли шаръий далилларнинг барчаси асосан араб тилида келгандир. Маълумки, араб калималарининг маъноси кенг қамровли. Хоссатан, шаръий матнларнинг кенг маъноларда қўлланилиши маълум ва машҳур. Шунингдек, суннатнинг собитлик даражаси ҳам турфа хил бўлади. Суннат орқали келган кўпгина ҳукмлар гоҳида ўзаро қарама-қарши бўлиб қолса, уларнинг кучлироғини ажратиб олиш зарур. Бунинг ўзи ҳам ихтилофли масаладир. Ўз навбатида тафсилоти ҳақида насс (оят) келмаган ҳукмлар ҳам ихтилофлидир. Бунинг устига воқеликда янги масалалар ҳам учраб, уларнинг шаръий асосини тополмайсиз. Бу вақтда тафсилоти ҳақида далили келмаган янги масалани далили келган масалага қиёсланади. Буларнинг барчаси воқеликда ихтилофлар бўлиши зарурат эканига далил бўлади. Бу борада ҳатто салаф ва улардан кейинги уламолар орасида ҳам ихтилофлар кузатилади”.

Биз бу фикрларга, яъни ихтилоф масалаларига Қуръон далилларига боғлиқ бўлган бошқа бир мисолни ҳам қўшимча қилишимиз мумкин. Биламизки, Қуръони каримнинг далиллари собитликда қатъийдур. Аммо уларнинг орасида маъно жиҳатидан қатъий (ҳукми аниқ) ва зонний (ҳукми гумоний) оятлар ҳам мавжуд. Табийки, зонний оятларнинг устида далолатан эҳтимолий маънолар ҳам юзага келиб, айнан шу каби маънолар борасида уламолар орасида ихтилофлар келиб чиқади.

Саҳобаи киромларнинг барчаси ҳам аҳли фиқҳ ва етук маърифат соҳиблари эмас эди. Уларнинг орасида ҳам ижтиҳод даражасига етган ва у даражага етмаганлар мавжуд эди. Аммо уларнинг орасида ижтиҳод малакасига етишмаганлари ижтиҳод даражасига етганларига эргашар ва уларга тақлид қилар эдилар. Улар бу ишда қуйидаги ояти каримага суянар эдилар: 

“Эй, Муҳаммад,) Сиздан олдин ҳам фақат (Сиз каби) кишиларнигина (пайғамбар қилиб) юбориб, уларга ваҳий нозил этиб турганмиз. Агар (бу ҳақда) билмайдиган бўлсангизлар, аҳли зикрлардан (яъни Таврот ва Инжилни биладиганлардан) сўрангизлар!” (Наҳл,43).         

Ижтиҳод ва фатво даражасига ҳаммадан кўра кўпроқ сазовор бўлган уч саҳобанинг номи келтирилади. Улар ибни Масъуд, Зайд ибни Собит, Абдуллоҳ ибни Аббос розияллоҳу анҳумлардир.

Тобеинлар ҳам бу масалада айнан саҳобаларнинг манҳажи (йўлига)га эргашдилар. Аммо улар ҳам айрим масалаларда саҳобалар ихтилоф қилгани каби ўзаро ихтилоф қилганлар. Тобеин фуқаҳолардан Саид ибни Мусаййаб, Урва ибни Зубайр, Қосим ибни Муҳаммад ибни Абий Бакр, Икрима, Ато, Саид ибни Жубайр ва бошқаларни келтириш мумкин.

Улардан кейин эса Абу Ҳанифа, имоми Молик, имоми Шофеий ва Аҳмад ибни Ҳанбал каби тўрт мазҳаб алломаларининг замони келди. Ушбу забардаст катта алломаларнинг сермаҳсул фаолияти орқали машҳур мазҳаблар вужудга келди. Зеро уларнинг истинбот ва далилларни келтириш салоҳиятига ҳамда фикр теранлиги-ю илмий даражаларини чексиз бўлганлигига бирор бир илм аҳли шубҳа қилмайди. Дарҳақиқат, фиқҳ айнан уларнинг асрида ривожланди ва гуллаб-яшнади. Уларнинг замонида ҳам маҳкама ишлари ва муомалот (савдо-сотиқ масалалари)га доир масалалар аслий қоида бўлмиш Китоб ва суннат, саҳобаларнинг ижмосига ва ушбу асослардан кейингина қиёс каби бошқа шаръий асосларга қараб ҳал қилинар эди. Улар ўз навбатида фиқҳ илми ривожи ва муҳофазаси учун маълум бир қоида ва зарурий дастурлар жорий қилдилар. Ижтиҳод йўллари ва ҳадислардан қандай фойдаланиш ҳақида услубий қўлланмаларини жорий қилдилар. Муҳаддис аллломаларимиз саҳиҳ, ҳасан ва заиф ҳадисларни бир-биридан ажратиб олиш борасида  мусталаҳал ҳадис (ҳадис истилоҳотлари) йўналишини жорий қилдилар. У орқали ҳадис ровийлари ва уларнинг адолатини ўрганиб чиқдилар. Ровий ва ривоятлар  борасида тизимли қоидалар ишлаб чиқдилар. Фиқҳий мазҳаблар айнан шу орқали вужудга келиб фиқҳ илми унинг маҳсули ва тартибга солувчи асоси бўлди.

Дарҳақиқат, Аллоҳ таоло мазкур тўрт мазҳабни олижаноб, самимий янги авлодларини етиштирди. Улар ушбу илмий ҳамда Китоб ва суннатга асосланган машҳур мазҳабларни мустаҳкамлаш  ва уларни турли мамлакат ва минтақаларга ёйилишини таъминладилар.

Мазкур мазҳаблар бугунги кунимизда ҳам ислом умматнинг ҳимояси ўлароқ давом этиб келмоқда. Айнан мазкур мазҳаблар бугунги глобал ўзгараётган замон ва янгиланаётган даврий ўзгаришларга қарамасдан, ислом фиқҳини фаол ва жонли яшаб келишини таъминлаб беряпти. Энг муҳим томони эса ушбу мазҳаблар умрбоқий шаръий асослар ва илмий мезонларга тўлақонли мувофиқ келмоқда. Агар уммат устида ушбу фиқҳий мазҳаблар мавжуд бўлмаганида ёки бугунгидек илмий ривожланмаганида биз бугунги  кунимиздаги турли ўзгаришлардан ҳимоялана олмас эдик.

Валлоҳу аълам биссоваб.     

(давоми бор)

Экстремистик ғояларни  инкор қилишда шаръий далиллар” китобидан.

Таржимон: Тоҳир Воҳидов

الثلاثاء, 27 تشرين1/أكتوير 2020 00:00

Ҳар мақомнинг мақоли бор

Андижон вилояти бош имом-хатиби Мирмақсуд АЛИМОВ билан суҳбат

– Ассалому алайкум, домла. Аввало, яқинда янада масъулиятли лавозим – вилоят бош имом-хатиблиги­га та­йинланганингиз билан мубо­ракбод ­этамиз. Маъқул кўрсангиз, энг хавфли иллат бўлиб кел­ган фитна мавзусида суҳбатлашсак...

– Ва алайкум ассалом ва раҳматуллоҳ. Ташаккур. Аллоҳ таоло ҳаммамизнинг юзимизни икки дунёда ёруғ қилсин. Дарҳақиқат, бу иллатдан саодат асрида ҳам Расули муҳтарам Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам огоҳликка чақирганлар. Ҳанафий мазҳабининг кўзга кўринган йирик олимларидан Имом Зайнуддин Биргавий ра­ҳимаҳуллоҳ “Тариқат ул-Муҳаммадия” асарида исломий одоб-ахлоқ, хусусан, қалб хасталиклари борасида сўз юритар экан, қирқ саккизинчи ўринда “Фитна” ҳақида алоҳида тўхталган.

Имом Муҳаммад Ходимий асарни шарҳ­лар экан, қуйидагиларни айтади: “Маънавий иллатлардан яна бири фитначиликдир. Фитна деб одамларни изтироб, ихтилоф, ма­шаққат ва балога гирифтор қилишга ай­ти­лади. Масалан, халқни давлатга қарши чи­қишга тарғиб қилиш, ваъз айтишда тинг­ловчиларнинг савиясини ҳисобга олмасдан тушунмовчилик келтириб чиқарувчи мураккаб тилда гапириш каби ҳолатлар умуммаънода фит­нага мисол бўлади. Шунингдек, китоб мутолаа қилишда эҳтиётсизлик қилиб, тушуниб-тушунмасдан оммага нотўғри тушунча бериб қўйиш ҳам фитна дейилади”.

– Ҳар мақомнинг ўз мақоли, ҳар майдоннинг ўз рижоли бор, дейилади. Уламо­лар: “Кимки ўз даври урф-одат­ларини билмаса, бас, у жо­ҳил­дир!” де­йишади.

– Ҳа, амри маъруф, наҳйи мункар қилиш ҳам юқоридаги қабилдадир. Бу икки амал, гарчи қирқ фарздан бўлса-да, ўз ўрнини топиб қилинса, мақсадга мувофиқ бўлади. Тўғри келган жойда амри маъруф, наҳйи мункар қилиб кетавермаслик керак. Одам­ларнинг ҳолини, савиясини ҳисобга олиш шарт. Акс ҳолда мункар ишлар кўпайиб кетишига сабабчи бўлиб, тинг­ловчини яна кўпроқ таассубга берилишига замин яратиб беради. Бундан ташқари ўз бошига ҳам балолар орттириб олиши ҳам мумкин.

Абу Дардо розийаллоҳу анҳу айтади: “Кимки биродарига омма олдида ошкора насиҳат қилса, бас, уни айблабди. Агар ёлғиз ўзига гапирса, бас, уни тузатибди”. (“Ал-бариқат ул-маҳмудия фи шарҳи тариқат ил-Муҳаммадия”, 3-жуз, 152-бет.)

Тинч, осуда ҳаёт кечириб турган одамлар орасидан ҳаловат ва тинчлик кўтарилишига сабаб бўладиган ҳар қандай фитна ҳара­катлари аслида одамларнинг қонини тў­кишдан ҳам оғир, ёмон оқибат­ларга олиб келадиган гуноҳдир. Аллоҳ тао­ло Бақара сурасида таъкидлаган: «Фитна қотилликдан ҳам ёмондир» (191-оят).

– Хўш, бугунги техник тарақ­қий этган, ёлғиз кишига ҳам қўлидаги телефон орқали бир зумда ёлғон хабар етиб келиши мумкин бўлган замонда фитнадан қандай сақланиш мумкин?

– Абу Ҳурайра розийаллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам бундай марҳамат қилганлар: “Яқин орада фитналар бўлади. Ўша чоғда ўтириб олган одам тик тургандан яхшироқдир. Ўрнида жим тик турган эса, юраётган одамдан яхшироқдир. Яёв юрган эса, тез-тез юраётган одамдан яхшироқдир. Ким ўша фитналарга эътибор берса, уни фитна ўзига тортиб олади. Кимки қутулишга жой топса, ўша жойда фитнадан ҳимоялансин” (Имом Бухорий ва Имом Муслим ривояти).

Бу ҳадисга диққат қилар эканмиз, Расул алайҳиссалом киноя билан ҳам фитнага аралашиб қолишдан қаттиқ қайтармоқда. Тик турган одам билан ўтирган одам деганда, фитнага қизиқиб турган одам билан унга эътибор қилмаган одам назарда тутилмоқда. Демак, фитначилар ҳақида қизиқишдан кўра, уларга асло эътибор қилмаслик яхши экан. Ўрнида жим тик турган одам билан юраётган одамдан мурод эса, фитнага қизиқиб турган ва фитнага қўшилиш учун ҳаракатга тушганлардир. Демак, фитнага қўшилиш учун ҳаракатга тушгандан, унга қўшилмай, шунчаки қизиққан дурустроқ саналмоқда. Яёв юрган одам билан тез-тез юраётган одамдан мурод эса, фитна сари тез ҳаракат қилаётганлардан кўра, суст ҳаракат қилаётганлар Аллоҳнинг наз­дида сал тузукроқ одам, демакдир. Бу иллат қора тунда қора тошнинг устидаги қора ўргимчак мисоли жамиятга кириб келар экан, унга аралашган одам дарҳол чиқиб кетиши қийин. Чунки фитна одатда жозибали бўлади, унга қизиққанларни дарров жалб қилади. Мўмин киши ҳар қандай оғир бўлмасин, фитнадан қочиши керак.

– Албатта. Турли балою офатлар қаторида фитна иллатидан ҳам паноҳ беришини сўраб қилинадиган дуолар бордир...

– Қуръони каримда бундай марҳамат қилинади: «Парвардигорингиз: “Менга дуо қилингиз, Мен сизлар учун (дуола­рингизни) ижобат қилай!” – деди...» (Ғо­фир сураси, 60-оят). Мана шу оятнинг ўзи Раббимизга алоҳида бир дуо билан эмас, ўз тилимизда, истаган нарсамиздан паноҳ тилаб дуо қилишимиз учун асосдир. Қолаверса, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам фитнадан сақлашини сўраб, Аллоҳга дуо қилгани ҳақида саҳиҳ ривоятлар бор. Масалан, мана бундай деб дуо қилганлар: “Махлуқлари ёмонлигидан, осмондан тушиб яна кўтарилганлар ёмонлигидан, ер юзида кўпайиб тарқалган ва ер юзидан чиққан (барча) нарсанинг ёмонлигидан, тун ва кундуз ёмонлигидан, (эшигимизни) яхшилик билан қоққан ҳар кимнинг ташқарида қолган ёмонлигидан Аллоҳ­дан паноҳ тилайман, ё Раҳмон, Ўзинг асра!” (Имом Аҳмад, (3/419), саҳиҳ иснод билан; Ибн Сунний, 637-ҳ. Абдулқодир Арнавут саҳиҳ эканини айтган. Қаранг: Таҳовий, 133-ҳ.; “Мажмауз завоид”, 10/127).

Суннатга кўра, биз ҳам фитнадан сақ­лашини сўраб, Раббимизга ёлворамиз. Аллоҳ таоло ҳар биримизни фитна бало­сидан асрасин.

А.ХУДОЙБЕРДИЕВ

суҳбатлашди

— Мен деҳқончилик билан шуғулланаман. Бундан 7-8 йил аввал деҳқончилигимдан олган йиллик даромадимни бир одамга қарз бергандим. Ҳалигача шу пулимни қайтиб ололмаяпман. Ҳар сўраганимда “ана бераман, мана бераман”, деб алдаб келади. Динимизда қарзни қайтармаганга ва қарздан воз кечганга қандай қаралади?

— Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилади:

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَأْكُلُواْ أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ﴾

“Эй иймон келтирганлар! Бир-бирларингизнинг молларингизни ботил йўл билан еманг” (Нисо сураси, 29-оят).

Бировнинг молини ботил йўл билан ейишга рибо, қимор, порахўрлик алдамчилик, нархни сунъий равишда кўтариш, ўғрилик, қиморбозлик, товламачилик, қарзни инкор қилиш каби ишлар киради. Бир-бирининг молини ботил йўл билан ейиш одати бор жамиятлар ўзини ўзи ҳалокатга олиб борганини ва бораётганини ҳамма кўриб-билиб турибди. Шу билан бирга, қарздан тонаётган тараф билиб қўйсинки, охиратдаги ашаддий азобларнинг устига бошқа нарсалар ҳам мавжуд.

Муовиянинг мавлоси Қосимдан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: “Ким адо қилиш нияти билан қарз олса, уни адо қилишга қатъиятли бўлиб туриб, қарзни адо қилмасидан олдин ўлса, албатта, Аллоҳ таоло унинг талабгорини Ўз ҳузуридаги истаган нарса билан рози қилишга қодирдир. Вафот этганни ҳам мағфират қилади. Ким адо қилмаслик нияти билан қарз олса ва ўша ҳолида, қарзини адо қилмай ўлиб қолса, унга “Сен фалончининг ҳақини сендан тўлиқ олиб бермаслигимизни гумон қилганмидинг?” дейилади. Унинг яхшиликларидан олиниб, қарз эгасининг яхшиликларига зиёда ўлароқ қўшилади. Агар унинг яхшиликлари бўлмаса, қарз эгасининг ёмонликларидан олинади ва қарздорнинг ёмонликларига қўшилади” (Имом Байҳақий ривояти).

Нияти бузуқнинг ҳоли шу бўлса, қарздан тониб ўтиб кетганнинг ҳоли қандай бўлишини ҳар ким ўзи билиб олаверсин.

Ҳар бир қарздор тезроқ қарзини узиш пайида бўлиши керак. Қарзни узмай туриб вафот этиб қолиш жуда ҳам оғир вазиятни юзага келтиради. Ўлган бандадан Аллоҳ таоло Ўз ҳақини кечиб юбориши мумкин, аммо қарз банданинг ҳақидир. Бу ҳақни қарз эгасининг ўзи кечмагунча, Аллоҳ таоло кечмайди.

Аллоҳ таоло Қуръони каримда бундай марҳамат қилган:

﴿وَإِن كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَيْسَرَةٍ وَأَن تَصَدَّقُواْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ﴾

“Агар ночор бўлса, бойигунича кутишдир. Садақа қилмоғингиз, агар билсангиз, ўзингиз учун яхшидир” (Бақара сураси, 280-оят).

Агар қарздор ночор бўлса, Аллоҳ таоло қарз берувчини сабр қилишга, қарздорни қийин-қистовга олмасликка, у ўзини ўнглаб олгунича кутиб туришга чақиради. Агар қайтаришнинг асло иложи бўлмаса, қарздорнинг камбағаллиги кундан-кунга ошиб кетаётган бўлса, берилган қарздан кечиб юбориш афзал экан. Бу ҳақда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадисларида ҳам кўплаб иршод (кўрсатма)лар бор. Қарзнинг муддатини узайтириш олий фазилат бўлса, уни кечиб юбориш ундан ҳам каттароқ фазлдир.

Муҳаммад Айюб ҲОМИДОВ

Мақолалар

Top