p>

ЕТТИНЧИ ВАСИЯТ

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

عَنْ أَبِي ذَرٍّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى الله عَلَيه وسَلَّم: “زُر الْقُبُورَ فَإِنَّهَا تُذَكِّرُ الآخِرَةَ وَاغْسِلِ الْمَوْتَى فَإِنَّ مُعَالَجَةَ جَسَدٍ خَاوٍ مَوْعِظَةٌ بَلِيغَةٌ وَصَلِّ عَلَى الْجَنَائِزِ لَعَلَّ ذَلِكَ أَنْ يُحْزِنَكَ فَإِنَّ الْحَزِينَ فِي ظِلِّ اللهِ يَتَعَرَّضُ لِكُلِّ خَيْرٍ”

Абу Зарр (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) унга: “Қабрларни зиёрат қил, албатта, у сенга охиратни эслатади. Маййитларни юв, руҳсиз жасадни ювиш таъсирли насиҳатдир. Жаноза намозини ўқи, шояд бу сени маъюс қилар. Маъюс киши Аллоҳ таолонинг паноҳида барча яхшиликларга тайёр туради”, дедилар (Ҳоким).

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) биз умматларга қилган бу насиҳатлари чуқур тафаккур қилишга ундайди, ҳаётни ғанимат билишга, ҳар бир дақиқани яхшилик билан ўтказишга чорлайди. Қабрларни зиёрат қилиш билан мусулмон ибрат олади. Ўзидан олдин яшаган полвону паҳлавонлар, олиму донишмандлар, бой ва давлатлилар, ҳокиму хоқонлар, ҳатто пайғамбарлар ҳам бу дунёда боқий қолмагани, уларнинг ҳаммаси ўлим боис бу дунёдан охират дунёсига кўчганига гувоҳ бўлади. Бу дунёнинг гўзаллиги ва мафтункорлигига алданиб, Аллоҳ таолога итоат қилиш ва ёмонликдан узоқ бўлишни унутган гумроҳ қалблар сергак тортади.

Бу олам ҳаётини тарк этган инсоннинг руҳсиз жасадини кўрган одам бу дунёдан охират учун қилган амалларидан бўлак бирор нарса олиб кетолмаслигига амин бўлади.

Шунингдек, ушбу васиятда мусулмоннинг мусулмон зиммасидаги ҳақларидан бири – жаноза намозида ҳозир бўлишга тарғиб қилинади. Сафдоши ёки қариндошининг кафанга ўралган жасадини тобут ичида кўриб, ундан ажраб қолганига сабр қиладиган, ўзининг ёмон ишларига пушаймон бўлиб, янада кўпроқ яхшиликлар қилолмагани учун маҳзун тортган киши умрини ғанимат билиб, яхши амаллар қилишга ўтиши лозимлиги таъкидланади.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг ушбу васиятлари кишини комил инсон бўлиб етишишга тарғиб этади.

Ҳадиси шарифда зикр этилган қабрлар зиёрати ҳақида сўз бошлашдан олдин кишилар ўртасидаги зиёратлар ва уларнинг одоблари ҳақида қисқача тўхталиб ўтсак.

Зиёрат

“Зиёрат” арабча сўз бўлиб, бирор ерга ёки шахс ҳузурига бориш маъносини билдиради. Одамларни бир-бирларига яқинлаштирадиган ва улар ўртасидаги муносабатнинг янада мустаҳкамланишига сабаб бўладиган омиллардан бири ўзаро зиёратдир. Кишилар муборак ҳайит ва бошқа турли байрамлар муносабати билан бир-бирларини зиёрат қилади. Сафарга кетишдан олдин кузатгани, сафардан қайтгач, ҳолидан хабар олгани, фарзандли бўлса, муборакбод этгани ёр-биродарлар зиёратга келади. Бундай чиройли урф-одатлар халқимизда жуда кўп. Улар юртимизда яшовчи бошқа миллатга мансуб кишилар ҳаётига ҳам сингиб кетган. Зиёратлар қанча холис ва самимий бўлса, шунча савоби кўп ва хайрлидир. Пайғамбаримиз (алайҳиссалом) бундай деганлар: “Бир киши бошқа қишлоқда яшовчи дўстини зиёрат қилиш учун йўлга чиқди. Аллоҳ таоло унинг йўлига бир фариштани юборди. Фаришта ундан:

– Қаерга кетяпсан? – деб сўради.

– Бу қишлоқдаги биродаримни зиёрат қилишга, – деб жавоб берди киши.

– Унинг олдига бирор нарса истагида кетяпсанми? – деб сўради.

– Уни Аллоҳ таоло учун яхши кўраман, шу холос, – деди.

Фаришта унга:

– Мен Аллоҳ таолонинг фариштасиман. Сен уни яхши кўрганингдек Аллоҳ таоло ҳам сени яхши кўради, – деди”.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг ушбу муборак ҳадисларида яқинларни зиёрат қилиш нақадар фазилатли экани баён этилган. Бирор кишини Аллоҳ таоло учун самимий зиёрат қилиш ва унинг ҳолидан хабар олиш Аллоҳ таолонинг муҳаббати ва розилигига сабаб бўлади. Пайғамбаримиз (алайҳиссалом): «Ким бирор касални ёки Аллоҳ учун яхши кўрган дўстини зиёрат қилса, бир жарчи унга: “Сен ва босган қадамларинг нақадар яхши! Жаннатдан ўзингга жой ҳозирладинг”, деб нидо қилади», дедилар.

Касални кўриш мусулмоннинг зиммасидаги вазифаларидан биридир. Пайғамбаримиз (алайҳиссалом) мусулмоннинг мусулмон зиммасидаги ҳақлари: учрашганда, унга салом бериш; аксирса, унинг ҳақига дуо қилиш; чақирса, жавоб бериш; касал бўлса, бориб кўриш; вафот этса, жанозасига қатнашиш ва насиҳат сўраса, тўғри насиҳат бериш эканини айтганлар.

Шунинг учун мусулмон касал бўлган яқинларини уйига, касалхонада бўлса, касалхонага бориб кўриши, ҳолидан хабар олиши керак. Касалнинг зиёратига борган кишига кўп яхшиликлар ваъда қилинган. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бу ҳақда бундай деганлар: “Бирор мусулмон киши касал кишини куннинг аввалида зиёрат қилса, ўша кун кеч бўлгунича етмиш минг фаришта унинг ҳақига салавот айтиб туради. Агар куннинг кечки вақтида зиёратга борса, то тонг отгунича етмиш минг фаришта салавот айтиб туради”.

Зиёрат қилишнинг ҳам одоб ва шартлари бор. Зиёратчи унга амал қилиши лозим:

1. Зиёрат қилувчи мезбоннинг бўш вақтини билиб, иложи бўлса, олдиндан огоҳлантириб бориши лозим.
2. Ҳовлига тўғридан-тўғри кирмай, ташқарида туриб, киришга изн сўраши керак. Бу ҳақда Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилади:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تَدۡخُلُواْ بُيُوتًا غَيۡرَ بُيُوتِكُمۡ حَتَّىٰ تَسۡتَأۡنِسُواْ وَتُسَلِّمُواْ عَلَىٰٓ أَهۡلِهَاۚ ذَٰلِكُمۡ خَيۡرٞ لَّكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَذَكَّرُونَ٢٧﴾

«Эй имон келтирганлар! Ўз уйларингиздан ўзга уйларга то изн сўрамагунингизча ва эгаларига салом бермагунингизча кирманг! Мана шу сизлар учун яхшидир. Зора, (бу гапдан) эслатма олсангиз» (Нур, 27).

Ушбу ояти каримага кўра, бировнинг уйига рухсат сўраб кириш лозим бўлади. Оятнинг давомида, агар рухсат берилмаса, кирмай қайтиб кетиш кераклиги айтилади:

﴿فَإِن لَّمۡ تَجِدُواْ فِيهَآ أَحَدٗا فَلَا تَدۡخُلُوهَا حَتَّىٰ يُؤۡذَنَ لَكُمۡۖ وَإِن قِيلَ لَكُمُ ٱرۡجِعُواْ فَٱرۡجِعُواْۖ هُوَ أَزۡكَىٰ لَكُمۡۚ وَٱللَّهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ عَلِيمٞ٢٨﴾

«Бас, агар у (уй)ларда ҳеч кимни топмасангиз, унда то сизларга изн берилмагунча уларга кирманг! Агар сизларга “қайтингиз!” дейилса, қайтиб кетаверинг! Шу сизлар учун энг тоза (йўлдир). Аллоҳ қилаётган ишларингизни билувчидир» (Нур, 28).

Изн сўраш ҳолатига қараб ҳар хил бўлиши мумкин. Масалан, қўнғироқни чалиш ёки эшикни қўли билан тақиллатиш ёки салом бериш. Пайғамбаримиз (алайҳиссалом) даврларида “Ассалому алайкум! Кирсам майлими?” деб изн сўралар эди. Омир қабиласидан бир киши Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан: “Кирсам майлими?” деб изн сўраганида, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ходимларига: «Унинг олдига чиқ ва унга изн сўрашни ўргат. “Ассалому алайкум! Кирсам майлими”, десин», дедилар. Келган киши буни эшитди ва шундай деди, сўнг унга рухсат берилди.

3. Зиёратчи эшик олдида турган вақтида ҳовли ичига кўзи тушмайдиган жойда, эшикнинг ўнг ёки чап тарафида туриши лозим. Чунки ичкарида уй эгалари унинг кўришини хоҳламаган ҳолатда бўлиши мумкин.
4. Ичкаридан кимлиги ҳақида сўралса, “Мен”, деб жавоб бермай, балки исмини аниқ қилиб айтиб, ўзини танитиши керак.
5. Зиёрат қилиш вақтини тўғри танлаши ва уй эгаларини ноқулай аҳволга солиб қўядиган вақтлардан эҳтиёт бўлиши даркор. Масалан, жуда эрта ёки жуда кеч зиёратга бориш ҳам одобга тўғри келмайди.
6. Зиёратчи уй эгаси кўрсатган жойга ўтириши керак.
7. Зиёрат давомида уй эгаларини малоллантирадиган даражада узоқ ўтирмаслиги лозим.
8. Агар мезбон касал бўлса, унинг ҳақига чиройли дуолар қилиши ва кўнглини кўтарадиган гаплар билан тасалли бериши керак.

Қабрларни зиёрат қилиш

Муқаддас динимиз вафот этиб кетган ота-оналаримизни, яқин қариндошларимизни, устозларимизни ҳамда дўсту ёронларимизни эслаб, уларнинг ҳақларига дуойи хайрлар қилиб туришни буюради. Марҳумларга қилган дуоларимиз, садақа ва эҳсонларимиз савоби етади. Уларнинг яхши сифатларини ва ўрнак бўладиган жиҳатларини гапириб, инсонийлик юзасидан қилиб қўйган баъзи камчиликларини гапирмаслик мусулмонларнинг бир-бирларига бўлган ҳурматлари ифодасидир. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) биз умматларига ўтганларнинг яхши сифатларини эслаб, ёмонликларини гапирмасликни тавсия қилганлар.

Қуръони каримнинг Ҳашр сурасида марҳумларга қандай муносабатда бўлиш баён қилинган:

﴿وَٱلَّذِينَ جَآءُو مِنۢ بَعۡدِهِمۡ يَقُولُونَ رَبَّنَا ٱغۡفِرۡ لَنَا وَلِإِخۡوَٰنِنَا ٱلَّذِينَ سَبَقُونَا بِٱلۡإِيمَٰنِ وَلَا تَجۡعَلۡ فِي قُلُوبِنَا غِلّٗا لِّلَّذِينَ ءَامَنُواْ رَبَّنَآ إِنَّكَ رَءُوفٞ رَّحِيمٌ١٠﴾

«Улардан кейин (дунёга) келган зотлар айтур: “Эй Раббимиз! Ўзинг бизларни ва биздан илгари имон билан ўтганларни мағфират этгин ва қалбларимизда имон келтирган зотларга нисбатан гина пайдо қилмагин! Эй Раббимиз! Албатта, Сен меҳрибон ва раҳмли Зотдирсан!» (Ҳашр, 10)

Ояти кариманинг тафсири:

“Эй Раббимиз! Ўзинг бизларни мағфират этгин”. Аллоҳ таоло бу каломи билан фақат ўзимизни эмас, балки бир-биримизни ўйлашимизни, ўзаро яхшилик қилишимизни буюради. Шундай экан, яратган Зотдан гуноҳларимизни кечиришини сўрайверсак, Аллоҳ таоло меҳрибон Зот, гуноҳларимизни кечиради ҳамда юртимизни тинч ва осойишта қилади.

“...ва биздан илгари имон билан ўтганларни мағфират этгин...”. Мусулмонларнинг бирдан-бир орзуси дунёдан имон билан кетишдир. Шунинг учун ҳам бир-биримизга яхшилик қиламиз, савоб ишларни кўпайтирамиз, гуноҳ ишлардан қочамиз. Ибодатга машғул бўламиз. Жамиятимизнинг равнақи учун курашамиз. Имонсиз кишидан ҳеч қачон яхшилик чиқмайди. Имонли киши фақат эзгу ишларда иштирок этади. Шу сабабдан ҳам биз, имон билан ўтганларни мағфират қил, деб сўраймиз.

“...ва қалбларимизда имон келтирган зотларга нисбатан гина пайдо қилмагин”. Бу сўзлардан нима англадингиз? Имон келтирганлар кимлар? Албатта, имон келтирганлар – сизу биз мусулмон бандалар. Ота-онамиз, ака-укамиз, опа-синглимиз, қавму қариндошимиз, маҳалламизда, туманимизда, бутун Ўзбекистонимизда, қолаверса, бутун дунёда истиқомат қилаётган мўмин-мусулмон биродарларимиз. Имонли кишилар бир-бирлари билан гап талашиб, жанжал қилишлари, қўлига қурол олиб қон тўкишлари у ёқда турсин, қалбида бир мусулмонга нисбатан гина ва ҳасаднинг бўлмаслигини Аллоҳдан сўраши керак. Бу дунё ўткинчидир. Шундай экан, умримиз борича бир-биримизга яхшилик қилайлик.

 “Эй Раббимиз! Албатта, Сен меҳрибон ва раҳмли Зотдирсан!” Аллоҳ таоло бандаларига ота-онадан ҳам меҳрибон ва раҳмлидир. Қайси банда бошқаларга меҳрибон бўлса, Аллоҳ таоло ўша бандасига раҳм қилади.

Халқимизда “Олтин олма, дуо ол”, деган нақл бор. Бир-биримизнинг ҳақимизга, хоссатан, вафот этиб кетганларимизга кўпроқ дуо қилайлик.

Ўтганларни эслаш, уларнинг қабрларини зиёрат қилиш ўлимни, қабр ва охират ҳолатларини эслатади. Бир-биримиздаги ҳақларни адо этишимиз ва охиратни эслаб туришимиз учун Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) биз умматларга тавсия қилиб: “Қабрларни зиёрат қилинг. Бу охиратни эслатади”, дея марҳамат қилганлар».

Қабрлар зиёратидан Аллоҳ таолонинг розилигини, қалбни ислоҳ этишни қасд қилиш керак. Қабрларни зиёрат қилган инсоннинг қалби юмшайди, ўлимни ва охиратни эслайди. Маҳшардаги ҳисоб-китобни ўйлаган киши, ким бўлишидан қатъи назар, қилган ёмонликларига пушаймон бўлади. Қолган ҳаёти хусусида жиддий ўйлайди, ёмонликлардан ўзини тияди, савобли ва хайрли ишлар қилишга интилади. Қабрларни зиёрат қилиш душманчилик, нафрат, гина-кудурат каби салбий ҳолатларнинг йўқолишига сабаб бўлади. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Албатта, у (қабр)ни зиёрат қилишда эслатма бор”, деб айтганлар.

Ўтганларни ҳурмат билан ёдлаш қон-қонимизга сингиб кетган. Бундай ҳурмат намунасини, мисол тариқасида, буюк бобомиз Амир Темур қилган ишларда кўришимиз мумкин. Соҳибқирон Амир Темур Аҳмад Яссавий ва Қаффол Шоший каби улуғ зотларнинг қабрлари топталиши олдини олиш мақсадида мақбаралар қурдирган.

Айни пайтда, ушбу ҳурматнинг узвий давомини эса муҳтарам биринчи Президентимизнинг маданиятимиз ва миллий маънавиятимизни қайта тиклаб, асл ҳолига қайтариш борасида олиб борилаётган ишлар бошида ўзлари турганлигида кўрамиз. У киши истиқлолимизнинг илк давридан бошлаб дунё маданияти хазинаси ва муқаддас динимиз ривожига улкан ҳисса қўшган буюк алломаларимиз мақбараларини қайта қуриб-тиклаш, таъмирлаш ишларига алоҳида эътибор қаратдилар. Бунга мисол сифатида Самарқанддаги Имом Бухорий мажмуаси, Бухородаги Баҳоуддин Нақшбанд ва Абдулхолиқ Ғиждувоний мажмуалари ҳамда Тошкентдаги Муҳаммад Қаффол Шоший мақбараси қайтадан тикланганини эслаб ўтиш кифоя қилади.

Ҳар қандай инсонни қадрлаб, ҳурматини ўз ўрнига қўядиган доно халқимиз хотирани муқаддас туйғу деб билади. Биринчи Президентимизнинг ташаббуслари билан мустамлакачилик даврида Ватанимиз истиқлоли учун жонбозлик қилиб, оқибатда қатағон қур­бонлари бўлган аждодларимизнинг ҳурмати ва хотирасини жойи­га қўйиш мақсадида республикамизнинг барча ҳудудларида хотира майдонлари барпо этилди. Иккинчи жаҳон урушида ҳалок бўлган юртдошларимиз хотираси учун 9 май Хотира ва қадрлаш куни сифатида нишонланади. Айни ушбу кун ва бошқа байрам кунлари арафасида умумхалқ ҳашарлари уюштирилиб, маҳаллалар, кўчалар ва майдонлар тартибга келтирилиши билан бир қаторда қабристонлар ҳам обод қилиниб, дов-дарахтлар ўтқазилади.

Динимизда қабрларни зиёрат қилиш мандуб, яъни, тарғиб қилинган амал ҳисобланади. Лекин зиёрат қилиш асносида қабрларни беҳуда топташ, улардан ёрдам талаб қилиб, бирор нарса сўраш, қабрни силаш, ўпиш ва тавоф қилиш, чироқ ёқиш, дарахтларга ип боғлаш каби бидъат амалларни бажариб, савоб олиш ўрнига гуноҳга қолишдан эҳтиёт бўлиш лозим. Чунки буларнинг барчаси бошқа дин вакилларининг одатларидан ҳисобланади. Шу боис зиёратгоҳларга мутасаддиларимиз ва имом-хатибларимиз бу ишлар Исломга зид эканини доимо уқтириб боришлари зарур. Зеро, Ислом динимизда фақат Ҳажарул асвад (Қора тош) ўпилади ва Каъбадан бошқа жой тавоф қилинмайди.

Маълумки, Пайғамбаримиз (алайҳиссалом) Исломга чақиришнинг илк босқичларида саҳобаларни қабрларни зиёрат қилишдан қайтарган эдилар. Чунки бу пайтда қабристонларга боғлиқ хунук ҳолатлар ва бемаъни гап-сўзларни одат қилиб олинган жоҳилиятдан энди чиқилган эди....

Яъни, Исломдан аввал араблар қабр тепасига бут-санамларини ўрнатиб, қабрларни ўзлари учун ибодатгоҳ қилиб олган эди. Ўтиб кетган ота-боболарининг қабрлари устида туриб олиб, уларнинг қилган ишлари хусусида беҳуда фахрланиб, улар ҳақида бемаъни шеърлар ўқишар эди. Қабр эгаларидан ёрдам талаб қилиш ҳолатлари жуда кўп учрар эди. Гоҳида сабрсизлик қилиб, Аллоҳ таолонинг ҳукмига норозиликларини ҳам айтишар ва натижада, Аллоҳ таолога ширк келтириш ҳолатлари вужудга келиб қолар эди.

Бир муддат ўтиб, саҳобалар қабрларни зиёрат қилиш билан боғлиқ шаръий одобларни таълим олишгач, Пайғамбаримиз (алайҳиссалом) уларни зиёратга буюрдилар. Имом Шофиъий ва Аҳмад (раҳимаҳумаллоҳ) ривоят қилади: «Пайғамбаримиз (алайҳиссалом): “Сизларни қабрларни зиёрат қилишдан қайтарган эдим. Энди қабрларни зиёрат қилаверинглар. Ёмон гапларни гапирманглар”, деб марҳамат қилганлар».

Жумҳур уламоларимиз қабрларни зиёрат қилиш мандуб эканини шу каби ҳадислардан олган. Ёмон гаплардан мурод, зиёрат асносида Аллоҳ таолога ширк келтиришга сабаб бўладиган гапларни гапиришдир.

Ибн Ҳазм каби баъзи уламолар ушбу ҳадислардан буйруқ маъноси келиб чиқишини эътиборга олиб, киши умрида бир марта бўлса-да, қабрларни зиёрат қилиши вожиблигини айтган.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳам оғир кунларда ўзларига елкадош бўлган саҳобаларнинг қабрларини зиёрат қилиш мақсадида “Бақиъ” қабристонига тез-тез бориб турар эдилар. Сиддиқа Ойша онамиздан ривоят қилинган ҳадисда бундай дейилади: “Мен бир куни кечқурун Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)ни ўз ўринларида тополмадим. Бошқа аёлларининг олдига кетган бўлсалар керак, деб ўйладим. Ортларидан қидириб чиқдим. У зот “Бақиъ” қабристонига бориб, саҳобаларнинг ҳақларига дуо қилаётган эканлар”. Бу каби ҳолатлар Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг вафотлари яқинлашган кунларда кўпроқ содир бўлгани ривоят қилинган.

Қабрлар зиёрати ҳақида сўз юритилганида аёлларнинг қабрларни зиёрат қилишлари хусусида алоҳида тўхталиб ўтиш шарт деб ўйлаймиз. Ушбу мавзу борасида келган ҳадислар ва бунга боғлиқ далилларни жамлаб, ўрганиб чиққан уламолар аёллар қабрларни зиёрат қилишлари жоиз, деган хулосани айтишган. Лекин уларда авратларини ёпиш, тавозелик, охират ишини эслаш, қабрда бўладиган ҳолатлардан ибрат олиш, қаттиқ овоз чиқариб йиғи-сиғи қилиб, юзларига урмаслик, ёқаларини йиртмаслик ва ёмон гапларни гапирмаслик ҳамда агар зиёрат жойи узоқда бўлса, ёш ёки ёши улуғ бўлишидан қатъи назар, аёлга бирор маҳрами ҳамроҳлик қилиши талаб этилади.

Аёллар қабрларни зиёрат қилиш асносида юқорида айтиб ўтганимиз каби Аллоҳ таолонинг ғазабини келтирадиган ишларни содир этсалар, уларга зиёрат қилиш мумкин бўлмайди. Шариатимиздаги “Келиб чиқадиган ёмонликлар олдини олиш кутилаётган манфаатдан олдин туради” деган муқаррар қоидани унутмаслик лозим.

Ибн Аббос (розияллоҳу анҳу)дан “Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) қабрларни зиёрат қилувчи аёлларни лаънатладилар”, деган ҳадис ривоят қилинган. Уламоларимиз бу каби ҳадисларда динимиз кўрсатмаларига ва зиёрат одобларига риоя қилмаган аёллар назарда тутилган, дейишади. Чунки сабрсизлик, ёқаларини йиртиш, юзларини тирнаш каби хунук ҳолатлар уларнинг одатлари бўлиб, бу нарсалар кўпинча содир бўлиб қолади. Албатта, бу каби бидъатлар олдини олиб, аёллар ўртасида кенг қамровли тўғри тушунтириш ишларини олиб боришда идорамизнинг “Хотин-қизлар” бўлими ва жойлардаги вакилаларимиз тинимсиз меҳнат қилмоқдалар.

Динимизда қабрлар бошида қаттиқ овоз чиқармасдан, Аллоҳ таолога шикоят қилмасдан йиғлашга рухсат берилади. Зеро, вафот этган яқинини, айниқса, ота-онаси қабрини зиёрат қилган ҳар қандай кишининг қалби юмшаб, беихтиёр кўзига ёш келади. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га оналарининг қабрини зиёрат қилишга Аллоҳ таоло изн берганида, бориб зиёрат қилганлар. Қабрлари тепасида йиғлаганлар. Умар (розияллоҳу анҳу): “Сизни нима йиғлатди, Расулуллоҳ?” деб сўраганида, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Фарзанднинг онасига бўладиган меҳрибонлиги йиғлатди”, деб жавоб берганлар.

Қабрларни пайшанба ёки жума кунлари зиёрат қилиш афзал дейилган бўлса-да, лекин уламоларимиз хоҳлаган куни зиёрат қилиш мумкин эканини айтишган. Чунки инсон, юқорида айтганимиздек, ўтганларни хотирлаб, қабрларни зиёрат қилиш асносида савобга эга бўлиш билан бирга, ўзи учун панд-насиҳат ҳам олади. Савоб ёки насиҳат олиш учун бирор кунни тайинлашнинг аҳамияти йўқ. Фақат бу ўринда бир нарсага огоҳ бўлиш зарур. У ҳам бўлса, Аллоҳ таоло биз мусулмонларга байрам сифатида берилган икки ҳайит кунларида хурсандчилик қилиш ўрнига, қабристонларга бориб, йиғи-сиғи қилиб, кайфиятимизни туширишимиздир. Бу халқимизга одат бўлиб қолгани ниҳоятда ачинарли. Бундай ҳолатга динимизда “бидъат”, яъни, асл динимизда бўлмасдан, кейин пайдо қилинган амал деб қаралади. Шайтон инсонлар ичида динда мавжуд бўлган бирор суннатга амал қилишни йўқ қилмоқчи бўлса, унинг ўрнига динда бўлмаган бирор бидъатни гўё Аллоҳ таолога ибодат қилинадиган амал сифатида кўрсатиб қўяр экан. Ҳайит кунлари қабрларни зиёрат қилиш энг катта яхшиликлардан деб ўйлаш шайтоннинг инсонларга қилган найрангларидандир.

Қабрларни зиёрат қилиш борасида зикр этиб ўтилган умумий фикр ва мулоҳазалардан кейин зиёрат қилиш тартиб ва одоблари ҳақида қуйидаги хулосани айтиш мумкин:

1. 1. Зиёратчининг қабр зиёратига Аллоҳ таолонинг розилигини тилаб, тавозе билан бориши. Динимизда буюрилган ҳар бир амалда ниятнинг тўғри бўлиши муҳим.
2. 2. Қабристонга етганида қабр аҳлига салом бериб кириши. Пайғамбаримиз (соллалоҳу алайҳи ва саллам)дан ривоят қилинган дуо ва саломлар қуйидагилар:

“Ассалому алайкум, мўминлар ва муслимлар диёри аҳллари. Албатта, биз ҳам иншааллоҳ, сизларга қўшиламиз. Сизлар биздан олдин келгансизлар ва биз сизларга қўшиламиз. Аллоҳдан бизга ҳам, сизга ҳам офият сўраймиз” (Имом Аҳмад ва Насоий ривояти).

“Ассалому алайкум, эй қабр аҳли. Аллоҳ бизни ҳам, сизни ҳам мағфират қилсин. Сиз олдин келганларимизсиз, биз ҳам сизларга қўшиламиз”(Имом Термизий ривояти).

“Ассалому алайкум, мўминлар диёри. Сизлар биздан олдин бориб тайёрлаб турувчисиз. Биз ҳам сизларга қўшиламиз. Ё Аллоҳ, уларнинг ажридан бизларни маҳрум қилма. Ва улардан кейин бизларни фитнага қолдирма”(Ибн Можа ривояти).

3. 3. Зиёрат қилмоқчи бўлган қабрга яқин келганида маййитнинг оёқ томонидан бориб, юзма-юз ўтириши. Зеро, инсон дунёда вафот этган кишиси билан қанчалик яқин бўлиб, юзма-юз ўтирган бўлса, вафотидан кейин ҳам ана шундай муносабатда бўлиши тавсия қилинади.
4. Қуръондан билган сураларидан ўқиши. Маъқал ибн Ясар (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинади: «Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ўликларингизга Ёсин (сураси)ни ўқинглар”, деб марҳамат қилганлар». Бошқа ривоятларда Мулк сураси қабр азобидан нажот берувчи экани айтилган. Шу сабабли ҳам бизнинг юртларда маййитни дафн қилгач, Мулк сурасини ўқиш одат бўлиб қолган.
5. Ўзи ва бошқа барча ўтганларга дуо қилиб, истиғфор сўраши. Бир-бирларини хайрли дуо қилиш мусулмонларга хос фазилатдир. Истиғфор, яъни гуноҳларнинг кечирилишини сўрашда, аввало, ўзидан бошлаб, сўнг бошқалар ҳақига ҳам ушбу тилакни тилаш Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га Аллоҳ таоло ўргатган одоблардандир:

﴿فَٱعۡلَمۡ أَنَّهُۥ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا ٱللَّهُ وَٱسۡتَغۡفِرۡ لِذَنۢبِكَ وَلِلۡمُؤۡمِنِينَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتِۗ وَٱللَّهُ يَعۡلَمُ مُتَقَلَّبَكُمۡ وَمَثۡوَىٰكُمۡ١٩﴾

«(Эй Муҳаммад)... ва ўз гуноҳингиз учун ҳамда мўмин ва мўминалар(нинг гуноҳлари) учун мағфират сўранг!» (Муҳаммад, 19). Аллоҳ таолонинг Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га амри биз умматларга ҳам тегишлидир. Демак, дуою истиғфорларимизда фақат ўзимиз билан чекланиб қолмасдан, бошқаларни ҳам эслашимиз вожиб бўлади.

Тиловат қилишда қабрга қараб ўтирса-да, дуода қиблага юзланиб ўтиради. Баро ибн Озиб (розияллоҳу анҳу) Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) қабристонга келганларида қиблага қараб ўтирганларини ва ўзлари ҳам у зотга эргашиб, қиблага қараб ўтирганларини ривоят қилган.

6. 6. Қабрни силаш, ўпиш, атрофида айланиш ва ҳожатини қабрда ётган кишидан сўраш каби бидъатлардан сақланиши. Бу каби ишлар, юқорида айтиб ўтганимиздек, мусулмонларга ёт одатлардир. Мусулмон ҳар бир ҳожатини Аллоҳ таолодан сўрайди.
7. 7. Қаттиқ бақириб гапириш, кулиш каби одобга тўғри келмайдиган ишлардан сақланиши. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бундай марҳамат қилганлар: “Аллоҳ таоло тўрт нарсани сизлар учун ёмон кўради:
8. Намозда ортиқча ишлар билан шуғулланиш.
9. Қироатда лағв қилиш.
10. Рўзада ёмон сўз ва амаллар билан машғул бўлиш.
11. Қабристонда кулиш”.

Қабристонда кулиш, одобсизлик қилиш ҳар қандай кишини ранжитади.

8. Қабрларни топтамаслиги, қабр устига ўтирмаслиги. Қабрларни босиш қабр эгасига азият етказиш бўлади. Саҳобалардан Амр ибн Ҳазм бундай ривоят қилади: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) қабр устида ёнбошлаб ўтирганимни кўриб: “Қабр устидан туш, қабр эгасига азият берма”, дедилар».
9. Қабр зиёратидан панд-насиҳат ва эслатма олиб қайтиши. Бу тўғрида юқорида айтганларимиз етарли деб ўйлаймиз. Зеро, қабрларни зиёрат қилишдан кўзланган мақсад айни мана шу, яъни эслатма олиш ва ўзининг ҳам бошига тушадиган ушбу кунга ҳозирлик кўришдир.

Аллоҳ таоло барчаларимизни эшитган ва кўрган нарсаларимиздан ибрат оладиган ва ҳаётимизни Ўзи рози бўладиган тарзда ўтказадиган бандаларидан қилсин.

КЕЙИНГИ МАВЗУ:

Маййитларни ювгин, руҳсиз жасадни ювиш таъсирли насиҳатдир;

Жаноза намозини ўқиш;

Маъюс киши Аллоҳнинг паноҳида барча яхшиликларга тайёр туради.

Шу йил 8 май, пайшанба куни кечки соат 21:00 дан бошлаб, Қадр кечаси суҳбатлари, хатми Қуръон якуни ва мустажоб дуолар “Uzreport” телеканали, ижтимоий тармоқлар ва интернет телевидения орқали жонли эфирда намойиш этилади.

 Рамазон ойининг безаги бўлмиш Қуръони каримни хатм қилиш ўлкамизда гўзал анъанага айланган. Аллоҳнинг каломи қалбларга шифо, дилларига сурур, руҳларига қувват бағишлайди.

 Улуғ ой давомида диёримиздаги 1380 дан зиёд жоме масжидларда энг хушовоз қорилар хатми Қуръонларни ўқидилар. Интернет сайтлари ва ижтимоий тармоқлар орқали қорилар қироатларини юртимиз аҳли диққат билан тинглади.

 Мана шундай хатми Қуръонлар файзу баракасидан бутун дунёга, хусусан, юртимизга қут-барака инсин, балою офатлар даф бўлсин, деб илтижолар қиламиз.

Мана шундай ҳузурбахш кечада Аллоҳнинг каломи тиловати, файзли суҳбатлар ва дуоларга қуйидаги линклар орқали онлайн қўшилинг!

Бу файзли онларни яқинларингиз ва аҳли оилангизга ҳам тортиқ этинг!

Telegram: Muslimuzportal VOICE
(https://t.me/muslimuzportal?voicechat)

Youtube: MuslimTV (https://www.youtube.com/channel/UCQGFSBrqwBCKY5SYk_6wm7A)

Youtube: MuslimUz
(https://www.youtube.com/channel/UCLbdL0ibb4zqlqe7LRNOSNQ)

Facebook: Muslimuzportali
(https://www.facebook.com/muslimuzportal/)

Instagram: Muslimuzportal
(https://www.instagram.com/muslimuzportali/)

Uzreport: UzRepotTV youtube
(https://www.youtube.com/c/uzreport/videos)

Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати

@muslimuzportal | @mp3muslim | @diniysavollar

34 - وَلَمْ يَفْضُلْ وَلِيٌّ قَطُّ دَهْرًا     نَبِيًّا أَوْ رَسُولاً فِي انْتِحِالِ

Маънолар таржимаси:

Қилинган даъволарда бирор валий ҳеч бир замонда набийдан ё расулдан асло афзал бўлмаган.

Назмий баёни:

Валий бирор даъвода ҳеч бир замон,

Набий ё Расулдан афзал бўлмаган.

Луғатлар изоҳи:

– لَمْ нафий, жазм ва қалб ҳарфи.

– يَفْضُلْ маълум жаҳд феъли.

– وَلِيٌّ оиллликка кўра раф бўлиб турибди. Луғатда “яқин бўлувчи”, “тўхтовсиз эргашувчи” каби маъноларни англатади. Бу исм فَعِيلٌ вазнида бўлганига кўра унга исми фоил ё исми мафъул маъносини бериш мумкин. Исми фоил маъноси берилса: “Бирор исён аралашмасдан тоат ибодати бардавом бўлувчи”  маъносини англатади. Исми мафъул маъноси берилса: “Аллоҳ таолонинг фазлу марҳамати унга тўхтовсиз ёғилиб турган”, маъносини англатади.

– قَطُّ ўтган замон “истиғроқи” учун келтирилган зарфи замон.

– دَهْرًا бу калима “замон”, “аср” ва “узун умр”  маъноларини англатади. Бу ерда замон маъноси ирода қилинган. Зарфликка кўра насб бўлиб турибди.

– نَبِيًّا мафъулликка кўра насб бўлиб турибди. Луғатда “хабардор қилинган” ё “хабар берувчи” маъноларини англатади.

أَوْ – “тафсийл” маъносида келган атф ҳарфи.

رَسُولاً – маътуф. Луғатда “элчи” маъносини англатади.

– فِي “зарфият” маъносида келган жор ҳарфи.

انْتِحِالِ – бу масдар ўзига тегишли бўлмаган нарсани даъво қилишга нисбатан ишлатилади. Бу ерда бирор валийдан нақл қилинган сўз ёки бошқаларнинг валийлар ҳақидаги сўзлари ирода қилинган. Яъни ҳар қанча улуғликка далолат қиладиган даъволар бўлмасин, валий ҳеч қачон пайғамбардан афзал бўлмаган, деб эътиқод қилиш лозим. 

Матн шарҳи:

Валийлар ҳеч қачон бирор-бир пайғамбарнинг мартабасига ета олмаган. Бундай эътиқод қилишга ушбу ҳадисда очиқ-ойдин далолат бор:       

عَنْ أَبِي الدَّرْدَاءِ قَالَ رَآنِي رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَمْشِي اَمَامَ أَبِي بَكْرٍ فَقَالَ يَا أَبا الدَّرْدَاءِ اَتَمْشِي اَمَامَ مَنْ هُوَ خَيْرٌ مِنْكَ فِي الدُّنْيَا وَ الآخِرَةِ مَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ وَلاَ غَرَبَتْ عَلَى أَحَدٍ بَعْدَ النَّبِيِّينَ وَالْمُرْسَلِينَ أَفْضَلَ مِنْ أَبِي بَكْرٍ.   رَوَاهُ أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَل

Абу Дардо розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам менинг Абу Бакрнинг олдида юрганимни кўрдилар ва: “Эй Абу Дардо, дунёда ҳам, охиратда ҳам ўзингдан афзал бўлган кишининг олдида юрасанми? Набийлар ва расуллардан кейин Абу Бакрдан афзалроқ бирор кишининг тепасига қуёш чиқмаган ҳам, ботмаган ҳам”, – дедилар”. Аҳмад ибн Ҳанбал ривоят қилган.    

Яъни барча саҳобаларнинг улуғи, валийлар султони Абу Бакр розияллоҳу анҳу Набийлар ва Расуллардан кейин турса, қолганлар шак-шубҳасиз улардан паст даражада бўладилар.

Аслида, ушбу байт ҳам карромийлар деб аталган бузғунчи тоифанинг қарашларидан оммани огоҳлантириш маъносида келтирилган. Чунки валий пайғамбарга эргашиши билангина ушбу мақомга етишади. Эргашувчи эса эргашилгандан афзал бўлмаслиги ҳеч кимга сир эмас.  Қолверса, пайғамбарлар маъсум ва ёмон хотимадан омонда бўлган зотдирлар.

Валийлар ва уларнинг кароматлари ҳақида “Ақоидун Насафий” асарида шундай дейилган:

كَرَامَاتُ الاَوْلِيَاءِ حَقٌ فَيُظْهِرُ الْكَرَامَةَ عَلَى طَرِيقِ نَقْضِ الْعَادَةِ لِلْوَلِىِّ مِنْ قَطْعِ الْمَسَافَةِ الْبَعِيدَةِ فِى الْمُدَّةِ الْقَلِيلَةِ وَظُهُورِ الطَّعَامِ وَالشَّرَابِ وَاللِّبَاسِ عِنْدَ الْحَاجَةِ وَالْمَشْىِ عَلَى الْمَاءِ وَالطَّيَرَانِ فِى الْهَوَاءِ وَكَلاَمِ الْجَمَادِ وَالْعَجْمَاءِ وَغَيْرِ ذَلِكَ مِنَ الاَشْيَاءِ وَيَكُونُ ذَلِكَ مُعْجِزَةً لِلرَّسُولِ الَّذِى ظَهَرَتْ هَذِهِ الْكَرَامَةُ لِوَاحِدٍ مِنْ اُمَّتِهِ لاِنَّهُ يَظْهَرُ بِهَا اَنَّهُ وَلِىٌّ وَلَنْ يَكُونَ وَلِيًّا اِلاَّ اَنْ يَكُونَ مُحِقًّا فِى دِيَانَتِهِ وَدِيَانَتُهُ اَلاِقْرَارُ بِرِسَالَةِ رَسُولِهِ.

“Валийлар каромати ҳақдир. Узоқ масофани қисқа муддатда босиб ўтиш, муҳтож пайтда озиқ-овқат, ичимлик ва кийимларнинг пайдо бўлиши, сув устида юриш, ҳавода учиш, жонсиз ва тилсиз нарсаларнинг гапириши ва булардан бошқа нарсаларни (Аллоҳ таоло)  валийга ғайриоддий йўлга кўра пайдо қилади. Умматларидан бирига каромат сифатида пайдо бўлган ушбу нарсалар пайғамбарга мўъжиза бўлади. Чунки ўша каромат сабабли унинг валий экани зоҳир бўлади. Валий фақат ва фақат ўз диёнатида ҳақиқий бўлиши билан валий бўла олади. Унинг диёнати эса пайғамбарининг пайғамбар эканига иқрор бўлишидир”^[1]. 

Ҳа, валийлар пайғамбарларнинг умматларидирлар, улар пайғамбарлари келтирган шариатни маҳкам тутиб яшашга бошқалардан кўпроқ интиладиган зотлар бўлганлар. Уларнинг барчаларига Аллоҳ таолонинг раҳмати бўлсин.

КЕЙИНГИ МАВЗУ:

Валийлар султони ҳақида

^[1] Саъдуддин Тафтазоний. Шарҳу ақоид. – Миср: “Мактабатул Азҳарий”, 2000. – Б. 131.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) васиятларининг ушбу қисмида Абу Зарр (розияллоҳу анҳу)га ҳар бир мўмин ҳожатларини фақат Аллоҳ таолодан сўрашини тавсия қилганлар. Ҳақиқий мўмин ҳеч қачон Ундан ўзгага суянмайди.

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) васиятларининг яна бирида бундай марҳамат қилинади. Исмоил ибн Муҳаммад ибн Саъд ибн Абу Ваққос отасидан, у бобоси (розияллоҳу анҳум)дан ривоят қилади: «Бир киши Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) олдиларига келиб: “Ё Расулуллоҳ! Менга васият қилинг”, деди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Инсонларнинг қўлига қарама. Бу бойликдир. Тамадан сақлан. У фақирликдир. Намозингни худди видолашаётган одамдек ўқи. Узр сўраладиган нарсалардан сақлан”, дедилар».

Доно халқимиз ҳам ҳадисларда келган маъноларни чуқур англаган ҳолда, “Бахтни бировларнинг остонасидан қидиришнинг ўзи бахтсизликнинг боши” ёки “Бировнинг ёғли нонидан ўзингнинг зоғоранг яхши” каби мақоллари воситасида тамахўрлик ва бировларнинг қўлига қарам бўлиб қолишдан огоҳлантирган.

Ўз қадрини билган инсонлар бошқалардан асло умидвор бўлмайди. Улар Аллоҳ таоло буюрганидек, барча ҳожатларини Парвардигордан сўрайди. Аллоҳ таоло: “Аллоҳнинг фазлидан сўранг” (Нисо, 32), деб марҳамат қилган. Дуосининг қабул қилинишига ишониб, ўтиниб сўраса, Аллоҳ таоло, шубҳасиз, ижобат қилади. Ҳожатларни Аллоҳ таолодан сўраш бандаликнинг асосидир.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Аллоҳнинг фазлу марҳаматидан сўранг. Зеро, Аллоҳ Ундан сўрашларини хуш кўради”, деганлар (Имом Термизий ривояти).

Гоҳида баъзи одамлардан: “Худони тинч қўйсанг-чи, арзимас нарсалар учун ҳам безовта қилаверасанми”, деган бемаъни сўзларни эшитиб қоламиз. Бу нотўғри тушунча. Бирор нарсанинг арзирли ёки арзимас бўлиши бизнинг қарашимизга кўрадир. Аллоҳ таолога нисбатан эҳтиёжларимиз катта-кичик бўлишининг эътибори йўқ. Зеро, Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) айтганларидек: “Аллоҳ субҳонаҳу ва таоло учун (бандасига) инъом этган ҳеч нарсаси улкан туюлмайди” (Имом Термизий ривояти). Ҳақиқатда, битмас-туганмас хазиналар Эгаси Ҳақ таоло ҳеч қачон бандаларининг сўрови ва илинжидан малолланмайди. Шу сабабли ҳам Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Аллоҳ таоло дуо-илтижо қилмай қўйган бандасидан ғазабланишини айтиб: “Ким Аллоҳдан сўрамаса, Аллоҳ унга ғазаб қилади. Ҳар бирингиз барча ҳожатини, ҳатто оёқ кийимининг узилиб кетган боғичини ҳам Парвардигоридан сўрасин!” деганлар.

Агар банда ўзининг бирорта дунёвий ҳожатини сўраб дуо қилса, Аллоҳ таоло унинг дуосини ижобат этади ёки сўраганидан ҳам яхшироқ ўзга бир неъмат беради. Бу ҳам Аллоҳ таолонинг унга кўрсатган фазлу марҳаматидан ҳисобланади.

Энди ўйлаб кўрайлик, наҳот шунча таъкиддан кейин ҳам бировларга нарса беришдан оғринадиган ва илтимосларни малол оладиган ожиз инсондан умидвор бўлсак?! Шоирлардан бири айтганидек:

Ожиз бандалардан умидвор бўлманг,

Сўранг, саховати чекланмас Зотдан.

Аллоҳ ғазаб қилур сўрамай қўйсак,

Инсонлар дарғазаб илтимос қилсанг.

Улуғларимиз Аллоҳ таолодан ўзгадан мадад тилаш, ўзгалар ёрдамига кўз тикиш заифлик ва хорлик белгисидир, деб билган. Чунки одамлардан бирор нарса сўрасангиз, бериш-бермасликлари даргумон. Агар берсалар, миннат қилишади. Рад этсалар, сизга хўрлик ва хорлик етказишади. Чўзилган қўлнинг силтаб ташланиши нафсга нафрат олиб киради. Кўнгил ойнасини синдиради. Шу боис, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) баъзи саҳобалардан байъат қабул қилаётганларида ҳеч қачон одамлардан сўрамаслик хусусида аҳд-паймон олганлар. Абу Бакр Сиддиқ, Абу Зарр Ғифорий, Савбон ва Авф ибн Молик (розияллоҳу анҳум) ана шундай байъат берганлар сафида эди. Улар қамчилари ёхуд туяларининг жилови ерга тушиб кетса ҳам, ўзлари тушиб оларди. Бировлардан илтимос қилмасдилар.

Ёрдам сўраб қўл чўзган киши ўзининг ожизлигини, муҳтожлигини ҳолати билан эътироф этиб турган бўлади. Айни муҳтожлик инсонда фақат ва фақат Аллоҳ таолога нисбатан бўлиши керак. Зеро, мадад тилаш ибодат моҳияти саналади. Аслида, ёрдам сўралувчи фойда етказиш ва зарарни даф этишга ҳамда сўровчининг мақсадини рўёбга чиқаришга қодир бўлмоғи шарт. Бунга фақат Аллоҳ таоло қодирдир. Ўзи ёрдамга муҳтож бўлган инсондан умидвор бўлиш оқиллар иши эмас. Дунёда инсон ўзига ўхшаган оддий бир инсоннинг қўлига қарам бўлишидан, унинг ҳузуридаги мавжуд нарсага муҳтож бўлишидан хунукроқ ҳолат бўлмаса керак.

Албатта, бу ўринда моддий жиҳатдан имкониятли бўлган одамлар ёрдамларига муҳтож бўлиб турган инсонларни қуруқ қайтармасликлари лозимлигини ҳам таъкидлаб ўтиш ўринли, деб ўйлаймиз. Инсон бошида ҳар хил кунлар бор. Шундай кунлар бўлади, бир оғиз ширин сўзга ёки тасалли берувчи ҳамдардга муҳтожлик сезади. Гоҳида эса, молиявий жиҳатдан қийналиб қолади. У ейиш-ичиш, бошпана, даволаниш каби асосий эҳтиёжларини қондириш учун дўстлари ёрдамига муҳтож бўлади. Ҳар икки ҳолатда ҳам у атрофидаги кишиларга кўз тикади ва мана шу одам менга ёрдам беришга қодир, деб ўйлаган кишисининг ҳузурига йўл олади... Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ёрдам сўраб келган кишини қуруқ қайтармасликни қаттиқ таъкидлаганлар. Аллоҳ таоло йўлида қарз бериш ва муҳтожларга ёрдам кўрсатишнинг фазли борасида кўплаб оят ва ҳадислар келган. Муҳтож учун берилган қарз зоҳиран унга берилган бўлса-да, лекин Аллоҳ таоло унга гўё Ўзи учун олган қарздек эътибор қилган ва бунинг эвазига бир неча баробар қилиб қайтариш ваъдасини берган. Нафсининг бахиллигини енгган кишиларни “нажот топувчилар” деб сифатлаган.

Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ким бир мўминнинг битта дунёвий ташвишини аритса, Аллоҳ таоло унинг қиёмат кунидаги ташвишларидан бирини аритади. Ким қийналган кишига енгиллик келтирса, Аллоҳ таоло унга дунё ва охиратда енгиллик беради. Модомики банда биродарининг ёрдамида экан, Аллоҳ таоло унинг ёрдамида бўлади”, дея марҳамат қилганлар».

Динимизда инсонларга яхшилик қилишга ва саховат кўрсатишга шунчалик тарғиблар бўлса-да, ичимизда нафсининг бахиллигини енга олмаган ҳамда охиратдаги мукофотдан бу дунёдаги “нақд”ини афзал кўрган кишилар учраб туради. Халқимизда “Қишда қор сўрасанг бермайди” каби мақоллар бежизга айтилмаган. Ҳаётда шундай инсонларга дуч келасиз, бахиллик, мумсиклик ва қизғанчиқлик уларнинг қон-қонига сингиб кетган. Улардан бирор нарса сўраб хижил бўлишдан кўра муҳтожлик афзал.

Шунинг учун ҳам барча эҳтиёжлар бахилликдан сахийликни устун қилиб қўйган Қодир Зотдан сўралади. Зеро, биз доим каттаю кичик муаммолар қаршисида кўмакка муҳтожмиз. Ушбу эҳтиёжларимизни эса, Аллоҳ таолодан бошқа ҳеч ким қондира олмайди.

Аллоҳ таолодан бирор эҳтиёжимизни сўрасак, дуо қилиб сўраймиз. Дуоларимиз қабул бўлишига умид қиламиз, сўраганларимиз тезроқ амалга ошишига ошиқамиз. Истагимиз амалга ошса, ниҳоятда шодон бўламиз. Лекин хоҳишимиз озгина кечикса ёки рўёбга чиқмаса, жазавага тушиб, шикоят бошлаймиз. Аслида, бу ожизлигимиздан ва шошқалоқ эканимиздан ҳамда Аллоҳ таолонинг ҳикматини ва биз учун нима яхши-ю, нима ёмонлигини билмаганимиздан. “Сиздан (эй Муҳаммад!) бандаларим Менинг ҳақимда сўрасалар, (айтинг) Мен уларга яқинман. Менга илтижо қилувчининг дуосини ижобат этурман” (Бақара, 186) мазмунли ояти каримани, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг: «Кимга дуо қилиш неъмати берилган бўлса, ижобат ҳам берилибди. Чунки Аллоҳ таоло айтади: “Менга дуо қилинглар, сизлар учун ижобат этаман”» (Имом Табароний ривояти) деганларини ўқиймиз-да, ўзимизча “Нима учун Аллоҳ таоло менинг дуоимни ижобат қилмаяпти”, деб ўйлаймиз. Қалбимизга мана шундай хаёл оралаганида, камчиликни ўзимиздан қидирайлик ва ўзимизга савол берайлик. Сўраш одобларига риоя қиляпмизми? Дуоларимиз тил учида бўлмасдан, қалбдан чиқяптими? Сабр-матонат билан сўраяпмизми? Балки сўраётганимиз берилмаётгани биз учун яхшироқдир?! Шу каби саволларга жавоб ўрнида қуйидагиларни айтиш лозим деб ўйлаймиз.

Фазилатли вақтларни ғанимат билиш, таҳорат ва намоздан кейин тавба-тазарру билан дуо қилиш, қиблага юзланиб, икки қўлни кўтариш, дуо аввалида Аллоҳ таолога ҳамду сано, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га салавотлар айтиш, фақат ўз ғамини емасдан, барча мўминларни дуо қилиш ҳамда Аллоҳ таолодан ижобатини умид қилиш дуо одобларидан ҳисобланади.

Ушбу дуо одобларига риоя этган ҳолда, дуо қилишдаги шартларга ҳам амал қилиш зарур бўлади.

1. Дуоси қабул бўлишига қаттиқ ишониб, қалбдан дуо қилиш. Инсон амалга оширмоқчи бўлган ишига нисбатан умиди бўлмаса ёки ўша ишга сидқидилдан ҳаракат қилмаса, уринмагани маъқул. Чунки умидсизлик ва лоқайдлик билан ёндашилган ишнинг амалга ошишидан кўра ошмаслиги кўпроқ аниқ бўлади. Дуода ҳам ушбу жиҳатларга эътибор қилиш муҳим ўринда туради.

Имом Термизий ривоят қилади: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ижобат этилишига аниқ ишониб, Аллоҳга дуо қилинглар. Аллоҳ таоло ғофил, парвойи фалак қалбдан чиққан дуони қабул этмайди”, деб марҳамат қилганлар».

2. Қатъий қарор билан дуо қилиш. Инсон дуо қилишда иккиланмасдан, Аллоҳ таолога астойдил дуо қилиши керак. Чунки Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ё Аллоҳ, хоҳласанг, мени мағфират эт. Ё Аллоҳ, хоҳласанг, менга раҳм қил!” тарзида истиғфор айтиш ва дуо қилишдан қайтарганлар. Ҳадисга мувофиқ чин дилдан, сабот билан дуо қилиш зарур.
3. Дуони тўхтатмасдан қилиш. Аллоҳ таоло бандасининг муттасил дуода бўлиб, муҳтожлигини изҳор қилиб туришини яхши кўради. Ана шунда Аллоҳ таоло банданинг дуосини қабул қилади. Инсон умидини узмасдан, ижобат этилишига ишониб, сабр билан астойдил дуо қилса, бир куни тилагига эришади. Зеро, эшикни тинмасдан қоқиб турган кишига, албатта, эшик очилади. Аъроф сурасининг 56-оятида бундай марҳамат қилинади:

﴿وَلَا تُفۡسِدُواْ فِي ٱلۡأَرۡضِ بَعۡدَ إِصۡلَٰحِهَا وَٱدۡعُوهُ خَوۡفٗا وَطَمَعًاۚ إِنَّ رَحۡمَتَ ٱللَّهِ قَرِيبٞ مِّنَ ٱلۡمُحۡسِنِينَ٥٦﴾

«...Унга (Аллоҳга) ҳам қўрқинч, ҳам умид билан дуо қилингиз! Аллоҳнинг раҳмати эзгу иш қилувчиларга яқиндир».

Дарҳол ижобат этилмагани туфайли дуо қилишни ташлаб қўядиган кимсалар ижобат марҳаматидан бутунлай маҳрум бўлиб қолишлари мумкин. Банда ижобатдан умидвор бўлиб дуо қилиши лозим. Аллоҳ субҳонаҳу ва таоло сабр-тоқат билан дуо қилувчиларни севади. Ҳадиси шарифда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Модомики қай бирингиз шошма-шошарлик қилиб: “Аллоҳга дуо қилгандим, ижобат этмади”, деб айтмаса, унинг дуоси ижобат бўлади», деб марҳамат қилганлар.

4. Ейиш-ичишига эътибор бериш. Дуо ижобат бўлишининг муҳим сабабларидан бири – ҳалолликка ниҳоятда эътибор бериш. Топганининг ҳалол-ҳаромлигига аҳамият бермайдиган кимсаларнинг дуоси ижобат бўлмайди. Қўлларини кўкка чўзиб: “Ё Аллоҳ, Ё Аллоҳ!” деб дуо қилаётган, бироқ егани, ичгани, кийгани ҳаром бўлган ва ҳаром билан озиқланган киши ҳақида Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) “Унинг дуоси қандай ижобат бўлсин?!” деганлар. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Саъдга буюриб: “Эй Саъд, таомингни ҳалол қил, дуоси мустажоб киши бўласан!” деганлар.

Ушбу келтирилган шартлардан ташқари, дуо қилувчи дуосининг қабул бўлиши ёки қабул бўлмаслигига нисбатан эътиқоди Абу Саид (розияллоҳу анҳу) Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан қилган ривоятдагидек бўлиши айни муддаодир: “Қайси бир мусулмон дуо қилса ва унинг дуосида гуноҳ ёки силаи раҳмни узишга етаклайдиган сўз бўлмаса, Аллоҳ унга қуйидаги учта нарсанинг бирини беради: сўраганини тезда ижобат қилади ё дуосини охиратга захира қилиб қўяди ёки ундан шу баробардаги бир зиённи аритади”, дедилар Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам). Саҳобалар: “У ҳолда биз дуони кўпайтирамиз”, дейишди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Аллоҳ янада кўпроқ яхшилик беради”, дедилар.

Қалб Аллоҳ таоло измидадир, Аллоҳ уни Ўзи хоҳлаган тарафга буриб қўяди. Шунинг учун, келинг, ҳақиқий Хожамиз, Берувчимиз, фазлу марҳамати чексиз Аллоҳ таолога илтижо қилайлик. Ҳар бир мушкулот қаршисида фақат У Зотни зикр этиб, қуллик мақомида таваккул этайлик. Аллоҳ таоло: “...Ким Аллоҳга таваккул қилса, бас, (Аллоҳнинг) ўзи унга кифоя қилар...” (Талоқ, 3), дея марҳамат қилган.

Инсон қўлидаги мавжуд неъмат оз бўлса ҳам, шукр ва сабр қилиши лозим. Олдида турган кунлари учун ортиқча ташвишга тушиб, сабрсизлик қилиши ўзи учун зарардир. Чунки бу ҳолат Аллоҳ таолога исён қилишгача олиб бориши мумкин. Мўмин ҳар қандай ҳолатда ҳам ўз имконияти даражасида ҳаракат қилиб, қолганига Аллоҳ таолога таваккул қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) муборак ҳадисларида бундай марҳамат қиладилар: “Агар Аллоҳга ҳақиқатан таваккул қилсангиз, у эрта билан оч чиқиб, кечқурун тўқ қайтган қушларни ризқлантиргани каби сизларни ҳам ризқлантиради”.

Ҳазрат Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний бундай насиҳат қилган: «Эй фарзанд! Одамлардан бирор нарса сўрама, эрта учун озуқа жамлама, чунки Аллоҳ ризқингга кафилдир. Аллоҳ дейди: “Эй Одам фарзанди, мен ҳар куни сенинг ризқингни бераман!” Таваккул қилувчиларга Аллоҳ дейди: “Ким Аллоҳга таваккул қилса, бас, Аллоҳнинг ўзи унга кифоя қилади”. Эсингда бўлсин, ризқ Аллоҳ томонидан тақсимлангандир».

Имом Ғаззолий “Мукошафатул қулуб” асарида қуйидаги ибратли воқеани келтиради: «Шақиқ Балхий ризқ топиш учун ҳеч ҳаракат қилмас эди. Бир вақт ҳаж сабаб бўлиб у киши Иброҳим Адҳам билан Маккада учрашиб қолди. Иброҳим Адҳам ундан ризқ топиш учун бундай ҳаракат қилмаслигингга сабаб нима, деб сўради. Шақиқ Балхий бунинг сабабини айтиб: “Бир кун чўлда қаноти синган бир қушни кўрдим. У ҳаракат қила олмас, учолмасди. Бирдан оғзида чигиртка билан бир қуш учиб келди-ю қаноти синиқ қушнинг оғзига чигирткани солди. Бу воқеани кўриб, ўзим-ўзимга дедим: “Бу қаноти синиқ қушни таъминлаган Аллоҳ мени ҳам таъминлагай!” Шундай дедим-да, кечаю кундуз ибодатда банд бўлдим”, деди. Иброҳим Адҳам: “Нечун сен ногирон қушни таъминловчи соғлом қуш бўлмайсан? Ҳаракат қилувчи қуш бўлсанг, янада фазилатли ва яна шарафли бўлардинг! Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг: “Берувчи қўл олувчи қўлдан хайрлироқдир”, деганларини эшитмаганмисан?” деди. Шунда Шақиқ Балхий ўз хатосини англади».

Абу Саид Худрий (розияллоҳу анҳу) бошидан ўтган воқеани бундай ривоят қилади: «Мен Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан бир нарса сўраш учун келдим. У зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)ни: “Ким сабр кўрсатса, Аллоҳ унга сабр беради. Ким ўзини тийса, Аллоҳ унга иффат беради. Ким беҳожатлик сўраса, Аллоҳ уни беҳожат қилади”, деб гапириб турган ҳолларида топдим. Шунда мен: “Бугундан эътиборан сиздан бирор нарса сўрамайман”, дедим».

Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) саҳобалар инсонлар қўлидаги нарсаларга кўз тикувчи, тамагир бўлиб қолишдан сақланишларини ҳамда Умар (розияллоҳу анҳу) назарда тутган таваккул қилувчилардан бўлишларини истар эдилар. Умар (розияллоҳу анҳу) Яман аҳлидан бўлган бир қавмнинг олдидан ўтатуриб: “Сизлар кимсиз?” деб сўради. Улар: “Биз таваккул қилувчилармиз”, деди. Шунда Умар (розияллоҳу анҳу): “Ёлғон гапиряпсизлар... сизлар таваккул қилувчи эмассизлар... Албатта, ерга уруғ ташлаб, Аллоҳга таваккал қилган киши ҳақиқий таваккалчидир”, деган эди.

Мўмин мол-дунёга қул бўлиб қолишдан сақланиши, Аллоҳ таоло тақсим қилган нарсага рози бўлиши лозим. Зеро, кифоя қиладиган озгина нарса туғёнга кетказадиган кўпдан яхшироқдир. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Оз бўлиб кифоя қилгани кўп бўлиб банд қилганидан яхшироқдир”, деб марҳамат қилганлар (Имом Аҳмад ривояти).

Бу борада Савбон (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: «Мен: “Ё Расулуллоҳ! Дунёдан менга нима кифоя қилади?” дедим. У зот (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Очлигингни тўсиб, авратингни ёпадиган нарса. Агар сенга бошпана бўладиган уйинг бўлса, бу мулк. Ва агар уловинг бўлса, қандай яхши”, дедилар». Яъни, инсон учун ҳаётда қорни тўядиган даражада таоми, авратини ёпадиган бир сидра кийими ва ўзига муносиб бошпанаси бўлса, кифоя қилади. Ушбу ҳадисни саҳобалар тўғри тушуниб етишган. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг ўринбосари, меросхўри, адолат тимсоли Умар (розияллоҳу анҳу) бир куни суҳбатдошларига: “Сизларга Аллоҳнинг молидан нимага ҳақли бўлганимни айтайми?” деди. “Ҳа”, дейишди. У: “Қишки ва ёзги жилбоб (узун кўйлак), ҳаж ва умра қилишим учун ёрдам берадиган улов. Бундан кейин менинг озуқам Қурайшдан бўлган бир кишининг озуқаси кабидир... мен уларнинг энг юқориси ва энг пасти ҳам эмасман...”, деган.

Дарҳақиқат, Аллоҳ таоло инсонларни бир-бирига муҳтож қилиб яратган. Бирида бўлган имконият ёки иқтидор бошқасида йўқ, табиий. Бу дунёнинг мувозанати ҳам мана шу билан барқарор бўлиб туради. Чунки инсоннинг ҳеч кимга муҳтож бўлмаслиги туғёнга кетказиб қўйганидек, ўта муҳтож ҳолда бўлиши умидсизликка дучор қилиб қўяди. Демак, инсон ожиз экан, атрофидаги инсонлар ёрдамига муҳтож бўлади. Ҳаёти давомида олдида турган муаммолар ечимини топишга бир ўзининг моддий ёки маънавий имкониятлари етмайди. Шу сабабли гоҳида шароит уни атрофидаги кишилардан бирор нарса сўрашга мажбур қилади. Ушбу ҳолатда аввал вазиятни тўғри баҳолаши лозим. Муаммоларни ҳал қила олмаётгани ўзининг дангасалиги, ланжлиги оқибатидан эмасми? Ҳақиқатдан ҳам у мана шу нарсага ўта муҳтожми ёки нафс ҳавосининг истагидан келиб чиқяптими? Сўраш одат тусига айланиб, қалбида тама уруғининг томир отишига сабаб бўлмайдими? Сўралаётган одам олдида ўзининг хорланишига олиб бормайдими? Агар мана шу нарсалардан бирортаси вужудга келадиган бўлса, ожизликда ўзига ўхшаш инсондан сўрамагани маъқул. Зеро, у ушбу иши билан Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг: “Сизлардан бирингиз арқон олиб, бир қучоқ ўтинни орқасига ортиб келиб, юзини (сарғайишдан) сақлаши унинг учун инсонлардан сўрашидан яхшидир. Инсонлар унга берадилар ёки бермайдилар”, деган сўзларига амал қилган бўлади.

Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний инсонни хорлик ўринларига тушиб қолишидан сақлаш маъносида бундай насиҳат қилади: “Эй фарзанд, фиқҳ ва ҳадис илмини ўрган, жоҳил сўфийлардан узоқ юр, молинг фиқҳ китоблари бўлсин, бирор киши сени мақтаса, ғурурланма, танқид қилса, ранжима. Инсонлардан ҳеч нарса сўрама, тама қилма, футувват (саховат) аҳлидан бўл, Ҳақ таоло сенга нима берган бўлса, халққа тарқат... Бирон бир мансаб-мақомга интилма”.

Шоирлардан бири эса, ушбу маъноларни қуйидаги шеъри билан ифодалаган:

Тама қилиб, махлуққа бўйинсунмагин,

Бундай қилиш динга берган зарарингдир.

Аллоҳ хазинасидан сўра ризқингни,

Чунки у “коф” ва “нун” ўртасидадир.

Ушбу мавзунинг хулосаси сифатида Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг: “Агар сўрасанг, Аллоҳдан сўра. Агар ёрдам талаб қилсанг, Аллоҳдан талаб қил” (Имом Термизий ривояти) деган қисқа, аммо пурмаъно тавсияларини келтириб ўтиш етарли бўлса керак, деб ўйлаймиз.

КЕЙИНГИ МАВЗУ:

ЕТТИНЧИ ВАСИЯТ:

Зиёрат;

Қабрларни зиёрат қилиш;