إِنَّ ٱلَّذِينَ يَكۡتُمُونَ مَآ أَنزَلۡنَا مِنَ ٱلۡبَيِّنَٰتِ وَٱلۡهُدَىٰ مِنۢ بَعۡدِ مَا بَيَّنَّٰهُ لِلنَّاسِ فِي ٱلۡكِتَٰبِ أُوْلَٰٓئِكَ يَلۡعَنُهُمُ ٱللَّهُ وَيَلۡعَنُهُمُ ٱللَّٰعِنُونَ١٥٩

159. Биз туширган равшан оятларни ва тўғри йўлни Китобда одамларга очиқ баён қилганимиздан кейин ҳам яширадиганларни Аллоҳ лаънатлайди ва лаънатловчилар ҳам лаънатлашади.

Аллоҳ таоло бутун инсониятга Ўзининг сўнгги Пайғамбари орқали Қуръони каримни нозил қилиб, унда одамларга ҳидоят йўлини кўрсатиб қўйганидан кейин ҳам барча даврларда илоҳий ваҳийларни инсонлардан яширадиган, уларни одамлар онги ва шуурига етиб қолишидан хавфсирайдиган, ўзининг тор шахсий манфаатлари деб Парвардигор оятларини, ҳатто Унинг элчисини инкор этадиган, ёлғонга чиқарадиган кимсалар чиқиб туради. Улар албатта Аллоҳ азза ва жалланинг лаънатига ва ғазабига учрашади, уларни қиёматда туганмас ва аламли азоблар кутиб турибди. Уларни Аллоҳ таолодан ташқари барча лаънатловчилар, яъни инсонлар, фаришталар, жинлар ва ҳатто бошқа жонзотлар ҳам лаънатлайди.

إِلَّا ٱلَّذِينَ تَابُواْ وَأَصۡلَحُواْ وَبَيَّنُواْ فَأُوْلَٰٓئِكَ أَتُوبُ عَلَيۡهِمۡ وَأَنَا ٱلتَّوَّابُ ٱلرَّحِيمُ١٦٠

160. Фақат тавба қилгач, ўзларини ўнглаб ҳақиқатни баён қилганларнинг тавбасини қабул қиламан ва Менгина тавбаларни қабул қилувчи, раҳмлиман.

Дунё ғаразлари учун Аллоҳ таоло туширган ҳукмларни яширувчи кимсалар юқоридаги ояти карималарнинг далолатича, Аллоҳ таолонинг, шунингдек лаънатловчиларнинг (инсонлар, жинлар ва фаришталар) лаънатига учрайди. Ўлишидан олдин тавба қилсагина ва бузган нарсаларини тузатсагина, Аллоҳ таоло уларнинг тавбасини қабул қилади. Чунки яратган Парвардигорга холис тавба қилиш денгиз кўпигидан кўп гуноҳи бўлса ҳам кечирилишига сабаб бўлади. Холис тавба қилиш гуноҳларига ва хатоларига астойдил афсусланиш, надомат чекиш, энди бу гуноҳларга қайтмасликка азму қарорга келиш орқали рўёбга чиқади. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан шундай ривоят қилинади: "Эй одамлар, Аллоҳга тавба қилинглар! Мен бир кеча-кундузда юз марта тавба қиламан". У зот шундай деб турганларида биз, умматлари тавба қилмасдан ва истиғфор айтмасдан умр ўтказишимиз нечук бўларкин?! Яъни, тавба ҳар қандай шароитда, ҳеч бир истисносиз вожибдир. Банданинг тавбаси тугал ва умр бўйи давом этса, мақсадга мувофиқ бўлади. "Зеро, Аллоҳнинг раҳматидан фақат кофирлар қавмигина умидсиз бўлур" (Юсуф, 87). Ҳасан Басрий Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилади: "Аллоҳ таоло иблисни туширган вақтда (иблис): "Сенинг иззатинг билан қасам, мен Одам фарзандидан то унинг руҳи жасадидан ажралмагунича ажралмайман!" деди. Аллоҳ таоло айтди: "Менинг қудратим, улуғлигим ҳаққи, бандамдан тавбани ўлим билан келаётган ғар-ғара вақтида ҳам тўсмайман!"

Луқмони ҳаким ўғилларига айтганлар: "Эй ўғлим, тавбани кечиктирма! Чунки ўлим кутилмаганда келади. Ким тавбани кечиктириб, нажотга шошилмас экан, иккита катта хатар ичида қолади: биринчиси – гуноҳлар зулмати тўпланиб, қалбни тўла қоплайди, сўнг уни муҳрлаб ташлайди. Гуноҳ муҳрланган қалбдан ўчмайди: иккинчи хатар – касаллик ёки ўлим тавбадан илгари келиб, хатоларни ўнглаш учун вақт қолмайди".

إِنَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ وَمَاتُواْ وَهُمۡ كُفَّارٌ أُوْلَٰٓئِكَ عَلَيۡهِمۡ لَعۡنَةُ ٱللَّهِ وَٱلۡمَلَٰٓئِكَةِ وَٱلنَّاسِ أَجۡمَعِينَ١٦١

161. Куфрда бўлиб, кофирлигича ўлганлар, шубҳасиз Аллоҳнинг, шунингдек фаришталар, барча инсонларнинг лаънатига учрашади.

Инсонлар учун куфрда юриш, куфрда ўлишдан ҳам оғир мусибат йўқдир. "Куфр" сўзи луғатда "инкор этиш", "рад қилиш" маъноларини билдиради. Шаръий ҳукмларни инкор этувчи одам "кофир", унинг қилмишлари "кофирлик" дейилади. Аллоҳнинг борлигини ва бирлигини, Муҳаммад алайҳиссалом етказган хабарларни инкор, рад этганлар кофир саналади. Шунингдек, киши Аллоҳни инкор этмаса-да, имон келтириш зарур бўлган хабар ва фарзларни рад қилса, шаръий муқаддасотларнинг ҳурматини топтаса, шаръий ҳукмларни масхара қилса ҳам кофир бўлади. Кофирнинг жойи дўзахдадир. Умри ниҳоясигача Аллоҳ таоло нозил қилган нарсаларни инкор этиб, куфрда ўтиб кетганлар Аллоҳнинг, шунингдек, У яратган фаришталар ва барча инсонларнинг лаънатига қолишади.

Уламоларимиз куфрнинг бир неча хил бўлишини айтишган: 1. Инкор куфри – қалби ҳам, тили ҳам куфр келтирган, тавҳиддан ҳеч нарсани билмайдиган кишининг куфри. Бундайларни “Аллоҳнинг тавҳидини (ягоналигини) инкор қилганлар” дейишади. Қўрқитсанг ҳам, қўрқитмасанг ҳам уларнинг имон келтирмасликлари Қуръони каримда баён қилинган. 2. Инодий (ўжарлик) куфи. Шайтон Аллоҳ таолонинг зоту сифатини яхши билатуриб, Унинг фармонини бажармади, Одам алайҳиссаломга сажда қилмай, лаънатланди ва куфрга кетди. Аҳли Китоблар Аллоҳ таолонинг яккалигига ва ўзларига нозил қилинган илоҳий китобларни У юборганига ишониб, Ислом келганида уни инкор этдилар. Бундай «Кофирларга Аллоҳнинг лаънати бўлсин!» дея Қуръони каримда Оламлар Парвардигорининг ҳукми баён қилинган. 3. Саркашлик куфри – қалбида идрок қилади, тили билан иқрор бўлади, лекин қабул қилишдан бош тортади. Бундай куфрга Расули акрамнинг амакилари Абу Толибнинг куфри мисол бўлади. У мушриклар маломатидан қўрқиб (хижолат бўлиб қолмаслик учун) мусулмонликни қабул қилмаган. 4. Нифоқ куфри – куфр эгасининг қалбида имони йўқ бўлса-да, тилида имонни даъво қилади, булар мунофиқлардир. 5. Ҳукмий куфр – баъзан шариатга хилоф ишларни қилиш ёки куфр сўзларни билиб-билмай гапириб қўйиш сабабли куфрга ҳукм қилинувчи ҳолат. Масалан, бир мусулмон одам Қуръонни тепса ёхуд шариатни масхара қилса ёки «намоз фарз эмас», «тўнғиз гўшти ҳаром эмас» каби рад сўзларини айтса, мусулмончиликнинг бошқа ҳамма кўрсатмаларини бажараётган бўлса ҳам у кофир деб ҳукм қилинади.

Хоҳ ҳақиқий, хоҳ ҳукмий кофир бўлсин, умр бўйи қилган тоат-ибодатлари бекор бўлади. Бировни кофир деб ҳукм чиқарилса ва ўшандай бўлса, ортидан ўта хатарли оқибатлар келиб чиқади. Булар: 1. У билан хотини ўртасидаги никоҳ бузилади. 2. Болалари унинг қарамоғидан чиқади. 3. Жамият аъзолигидан маҳрум бўлади. 4. Уни маҳкамага бериб, «муртад» деган ҳукм чиқарилади. 5. У ўлса, ювилмайди, кафанланмайди, жанозаси ўқилмайди, мусулмонлар қабристонига кўмилмайди ва меросдан маҳрум бўлади. 6. Ўша ҳолида ўлса, дўзахий бўлади. Бордию одам адашиб шундай ҳолатга тушиб қолса, унга яхши насиҳат этиб, тавба қилиши ва никоҳини янгидан ўқитиб олиши тавсия этилади. Куфр исёндан пок, осий бўлмаган ва Парвардигорининг исмини ёд этиб, беш вақт намозини ўқиганлар нажот топувчи одам бўлади.

خَٰلِدِينَ فِيهَا لَا يُخَفَّفُ عَنۡهُمُ ٱلۡعَذَابُ وَلَا هُمۡ يُنظَرُونَ١٦٢

162. Бу абадийдир, уларнинг азоби енгиллатилмайди ҳам, уларга муҳлат берилмайди ҳам.

Куфрда ўтганлар маълум муддатгагина жазоланамиз, кейин Аллоҳ бизларни ҳам кечиради деб, хомтама бўлишмасин. Аллоҳ азза ва жалла банданинг барча хато-гуноҳларини кечиради, аммо куфрни, ширкни асло кечирмайди. Қиёматда уларнинг азоби ҳатто бироз ҳам енгиллатилмайди, уларга тавба қилишлари учун муҳлат ҳам берилмайди. Жон томоққа келиб, ғар-ғара ҳолатигача тавбага ижозат бор, ундан кейин ҳеч қандай тавба-тазарру, афсус-надомат инобатга ўтмайди. Аллоҳ таолонинг Ўзи бу ҳақда бандаларини кўп бора огоҳлантирган: "Дўзахдаги кимсалар жаҳаннам қўриқчиларига: "Парвардигорингизга дуо қилинглар, бизлардан бирор кунга азобни енгиллатсин", деганларида, улар: "Ахир пайғамбарингиз сизларга ҳужжат келтирмаганмиди?!" дейишади. "Йўғ-е, келтиришганди, лекин уларни ёлғончи қилган эдик", дейишади. Шунда фаришталар: "У ҳолда илтижо қилаверинглар, (лекин) кофирлар дуоси албатта зоедир", дейишади" (Ғофир, 49-50); "Унинг (кофирнинг) рўпарасида жаҳаннам турар, унга йиринг сувидан берилур. Уни ютмоқчи бўладию ўтказа олмайди, унга ҳар томондан ўлим келадию ўла олмайди. Унинг ортида (бундан ҳам) оғир азоб бордир" (Иброҳим, 16-17).

"Зиддиятли вазиятларда рақамли (онлайн) коммуникациялар" мавзусида Фарғона шаҳридаги диний ва ижтимоий лидерлар учун 10-12 сентабрь кунлари ташкил этилган 3 кунлик тренингдан лавҳа...

۞إِنَّ ٱلصَّفَا وَٱلۡمَرۡوَةَ مِن شَعَآئِرِ ٱللَّهِۖ فَمَنۡ حَجَّ ٱلۡبَيۡتَ أَوِ ٱعۡتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيۡهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَاۚ وَمَن تَطَوَّعَ خَيۡرٗا فَإِنَّ ٱللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ١٥٨

158. Сафо ва Марва ҳақиқатан Аллоҳнинг нишонларидандир. Ким Байтни ҳаж ёки умра қилса, иккиси орасида бориб-келиши гуноҳ эмас. Ва ким ихлос ила яхшилик қилса, Аллоҳ албатта тақдирловчи ва билувчидир.

Сафо ва Марва Маккадаги икки тоғ бўлиб, Иброҳим алайҳиссалом замонларидан бери ҳаж қилувчилар уларда ҳам саъй қилишар эди. Сўнгра араб мушриклари бу тоғларга икки бут қўйиб, уларга сиғина бошлашди. Ислом дини билан шарафланган саҳобалар ширкдан тавба қилишгани учун Сафо ва Марва тавофидан ҳам чекинишди. Шунда нозил бўлган Аллоҳнинг ҳукмига кўра, улар орасида бориб келиш (саъй қилиш)нинг гуноҳи йўқ, балки бу ҳаж амалларидандир. Сафо ва Марва орасида саъй қилиш ҳам мусулмонларга жуда муҳим рамзлардандир.

Иброҳим алайҳиссалом хотинлари Ҳожар онамиз ва эмизикли ўғиллари Исмоилни шу икки тоғ оралиғида қолдириб кетадилар. Ҳожар онамиз: "Бизни ташлаб қаёққа кетяпсиз?" деб сўрайди. Иброҳим алайҳиссалом бу саволга жавоб бермадилар, чунки қилаётган ишларининг ҳикматини билмас эдилар. Фақат Аллоҳ таолонинг амрини бажарар эдилар, холос. Қайта-қайта сўраб жавоб ололмаган Ҳожар онамиз: "Бунга сизни Аллоҳ буюрдими?" деб сўради. Тасдиқ жавобини олгач, "Ундай бўлса бизни Аллоҳ ўз ҳолимизга ташлаб қўймайди", деди ва Унга таваккул қилди. Ҳожар ҳам эрлари каби чин мўмина эди, лекин гўдаги чанқаганини кўриб, сув излашга тушди ҳамда Сафо ва Марва орасида етти марта уёқ-буёққа бориб-келдилар. Ниҳоят Аллоҳ она-болага Замзам булоғини оқизиб берди. Шунга кўра ҳожилар ҳам ҳаж пайтида Аллоҳга бўлган итоат ва муҳаббат рамзи сифатида Сафо ва Марва орасида етти мартадан саъй (юриш) қилишади.

Ҳишом ибн Урванинг оталари бундай деган: "Мен ёш бола бўлатуриб, Набий алайҳиссаломнинг завжалари Оиша розияллоҳу анҳога: "Аллоҳ таолонинг: "Сафо ва Марва ҳақиқатан Аллоҳнинг нишонларидандир. Ким Байтни ҳаж ёки умра қилса, иккиси орасида бориб-келиши гуноҳ эмас. Ва ким ихлос ила яхшилик қилса, Аллоҳ албатта тақдирловчи ва билувчидир" деган ояти ҳақида нима дейсиз? Мен Сафо ва Марвани саъй (бориб-келиш) қилмаган одам гуноҳкор бўлмайди, деб ҳисоблайман", дедим. Оиша онамиз: "Асло ундай эмас, агар бу оятнинг тафсири сен айтгандай бўлса, унда Сафо ва Марвани саъй қилмаса ҳам гуноҳкор бўлмас экан-да?! Аммо бу оят ансорлар хусусида нозил бўлган, улар (мусулмон бўлмасларидан олдин) Манот деган бутни улуғлашар эди. Шу боисдан улар Сафо ва Марвани саъй қилишга ботинишмас эди. Ислом жорий этилиб, мусулмон бўлганларидан сўнг жаноб Расулуллоҳга шу ҳақда савол беришди. шунда Аллоҳ таоло юқоридаги ояти каримани нозил қилди", дедилар" (Бухорий ривояти). Осим ибн Сулаймон ривоят қилади: "Мен Анас ибн Моликдан Сафо ва Марва ҳақида сўрадим. Шунда у: "Бу иккисини саъй қилишни жоҳилият давридан қолган одат, деб ҳисоблаб юрардик. Ислом жорий бўлгач, уларни саъй қилмай қўйдик. Шунда Аллоҳ таоло Бақара сурасининг ушбу оятини нозил қилди", деди" (Бухорий ривояти).

Ҳақ йўлида ким санга бир ҳарф ўқитмиш ранж ила,

Айламак бўлмас адо онинг ҳақин минг ганж ила.

Ҳазрат Навоийнинг бу сўзларида ҳеч қандай муболаға йўқ. Дарҳақиқат, устозларимизнинг биздаги ҳақи беқиёс. Улар маънавият боғининг боғбонларидир. Биз уларни қанча кўп улуғласак, эъзозласак, шунча оз. Инсон ким бўлишидан қатъий назар, қайси соҳа вакили бўлмасин, билим олиш учун устозга муҳтож.

Инсоният тарихида фақат пайғамбарларгина муаллимдан дарс олмаганлар. Чунки уларнинг илмлари ваҳий орқали ҳосил бўлган. Пайғамбарлардан бошқа ҳамма инсонлар илм ҳосил қилиш учун муаллим остонасини ўтган.

Устоз деганда фақат диний билимларни таълим берган кишиларни эмас, балки ҳар қандай фойдали илм ўргатувчи шахс назарда тутилишини унутмаслигимиз лозим. Сабаби динимизда илмлар диний­ дунёвийга ажратилмайди. Балки фойдали ва фойдасизга тақсимланади. Инсоният учун фойдали бўлган ҳар қандай илм Исломда ардоқланади.

Аллоҳ таоло Қуръони каримнинг бир неча оятларида инсониятни дунёни обод қилиш учун яратганини баён қилган ва кишиларни борлиқ ҳақида тафаккур қилишга, уни ўрганишга тарғиб қилган.

Шу боис ҳар бир мусулмон киши дунёда яхши ҳаёт кечириши, охиратда саодатга эришиши учун уларга тааллуқли бўлган илмларни ўрганиши лозим. Шунингдек, ҳар бир фойдали илм дунёвий ва ухравий манфаатларга эга. Унинг қайси тарафи устун келиши инсоннинг ўзи ва ниятига боғлиқдир.

Демак, ҳар қандай инсонга манфаатли билим ўргатувчи киши муаллим дейилади ва динимизда кўрсатилган ҳақ-­ҳуқуқ ва эъзозларга сазовор ҳисобланади. Улуғ муҳаддис, ҳофиз Шайх Айдарус ибн Умар ал­Ҳазрамий “Уқудул лаал фи асанидир рижал” номли китобида бундай дейди: “Машойихларимиз айтар эдилар: “Кимга Аллоҳ таоло устозлардан таълим олиш неъматини насиб этса, унга уларни доимо ёдда тутиш, уларнинг фазилатлари ва фойдаларини оммага етказиш, ҳақларига дуо қилиш, Аллоҳдан улар учун розилик сўраш каби ишлар билан шукр бажо келтириш лозим бўлади. Бу – шогирд зиммасидаги энг муҳим вазифалардандир. Зотан, устоз унга отаси бергандан кўра, афзалроқ бўлган абадий саодатга етказувчи нарсани тақдим этгандир. Бинобарин, устознинг ҳурмати отанинг ҳурмати каби, балки ундан­да юксакроқдир. Шу боис ҳар бир толибдан устози ва унга тааллуқли барча нарсаларни эҳтиром қилиши, улуғлаши ва унга нисбатан уламоларимиз баён қилган одоблар билан муносабатда бўлиши талаб қилинади”.

Имом Суютий “Жомиъус сағийр”да келтиришича, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалам: “Илм олинглар ва илм учун виқор ва сокинликни ўзлаштиринглар ҳамда муаллимларингизга тавозуеъли бўлинглар”, деганлар. Бу ҳадисни Имом Табароний ва Ибн Адийлар Абу Ҳурайра разияллоҳу анҳудан ривоят қилишган.

Аллома Муновий ушбу ҳадиснинг шарҳида жумладан шундай дейдилар: “Чунки илмга тавозеъ ва қунт ила тинглаш орқали етилади. Толиби илмнинг устозга тавозеъси олийликдир, унга бўлган хокисорлиги иззатдир, унга бўйин эгиши фахрдир. Ислом маданияти бу борада фақатгина назарий кўрсатма ва тавсиялар тақдим этибгина қолмай, юксак даражадаги амалий намуналарни ҳам кўрсатиб берган. Улуғ саҳоба, етук олим Абдуллоҳ ибн Аббос разияллоҳу анҳумо буюк мартаба Расулуллоҳга қаробат соҳиби бўлишига қарамай, Зайд ибн Собит разияллоҳу анҳуга отининг узангини тута туриб “Уламоларимизга шундай эҳтиромда бўлишга амр қилинганмиз”, дедилар. Шунда Зайд ибн Собит розияллоҳу анҳу Ибн Аббос разияллоҳу анҳунинг қўлларини ўпди ва: “Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаламнинг аҳли байтига шундай муомалада бўлишга буюрилганмиз”, дедилар.

Муваффақ Хоразмийнинг “Имом Абу Ҳанифа маноқиблари” номли китобида келтирилади: “Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳи: “Мен устозим Ҳаммоднинг ҳурматидан унинг уйи томонга ҳеч ҳам оёғимни узатмадим. Унинг уйи билан менинг уйим орасида еттита кўча бор эди. Ҳаммод вафот этгандан буён қачон намоз ўқисам, албатта, отам билан унинг ҳақига истиғфор айтаман. Зотан, мен доимо менга таълим берган ёки бирор нарса ўргатган киши учун истиғфор айтаман”, деган эканлар.

Абу Юсуф раҳматуллоҳи алайҳи: “Мен ота­-онамдан олдин Абу Ҳанифанинг ҳақига дуо қиламан”, дер эдилар. Имом Шофеъий раҳматуллоҳи алайҳи: “Мен Моликнинг ҳузурида унга эшитилмасин деб китобни оҳисталик билан варақлар эдим”, деганлар. Имом Шофеъийнинг шогирди Рабий раҳматуллоҳи алайҳи: “Аллоҳга қасамки, Шофеъий қараб турган бўлса, сув ичишга журъат қила олмадим”, деган эди. Имом Аҳмад ибн Ҳанбал раҳматуллоҳи алайҳи шундай деган эдилар: “Ўттиз йилдан бери Шофеъийнинг ҳақига дуо қилиб, истиғфор айтмай туриб уйқуга ётмадим”. Улуғ муҳаддис, ҳофиз Ибн Ҳажар Асқалоний доимо устозининг исмини айтмай, уни Имомлар имоми, Буюк Устоз каби номлар билан тилга олар эди.

Ислом тарихи олтин саҳифаларига зархал ҳарфлар билан битилган бу сатрлар афсона эмас, балки айни воқеий ҳақиқатдир. Шунингдек, бу айтганларимиз уммондан бир қатра, холос.

Аллоҳ таолодан ўтган азизларимизни Ўз раҳматига олсин, бизни уларга муносиб авлод бўлишимизни насиб этсин.

Учқун Раҳимов,

Имом Фахриддин ар-фРозий ўрта махсус ислом

 билим юрти мудир ўринбосари

Аллоҳ таолонинг зотини танишда Аллоҳ таолога  макон исбот қилиш масаласи  аҳли суннага зиддир. Ваҳоланки аҳли сунна вал жамоа  ақидасини   мукаммал баён қилинган ақида китоблари матнларида Аллоҳ таолога макон  исбот берилмайди. Бунга барча аҳли сунна уламолари иттифоқ қилишган.  Имом Таховий ўзларининг ақида матнларида бу борада

تعالى عن الحدود والغايات والاركان والاعضاء والادوات لا تحويه الجهات الست كسائر المبتدعات

У зот чегаралар, ниҳоялар, арконлар, аъзолар ва асбоблардан олийдир. У зотни бошқа пайдо бўлган насралар каби олти тараф ўраб олмаган.

Саҳобалар даврида Аллоҳнинг сифатлари Қуръон ва суннатда келганидан ортиқча баҳс қилинмаганига гувоҳ бўламиз. Аммо кейинчалик пайдо бўлган карромия, мушаббиҳа ва нажжория каби фирқалар Аллоҳ таолонинг сифатлари ҳақида турли нотўғри даъволарни қилишди. Уларнинг шундай даъволаридан бири Аллоҳга макон исбот қилиш бўлган. Шундан кейин Аллоҳнинг маконлардан ҳоли экани ҳақида чуқур баҳс қилишга эҳтиёж туғилган. Аҳли сунна вал-жамоа уламолари эса бу фирқаларнинг даъвою фитналарига Қуръон ва суннат асосида кескин раддиялар берганлар.

         Карромия ва Мушаббиҳа фирқалари: “Аллоҳ таоло махсус маконда, яъни Аршда”, - дейдилар.   Нажжория фирқаси: “Аллоҳ таоло барча маконда”, - дейдилар.

Аҳли сунна вал-жамоа: “Аллоҳ таоло бирор маконда ўрин олишдан ҳолидир”, - дейдилар (Бадул аъмолийнинг ўзбекча шарҳи – эътиқод дурдоналари).              

Аллоҳ таоло бирор замонда ҳам, маконда ҳам эмас. Чунки маконни ҳам, замонни ҳам Аллоҳ яратган ва У зотга нисбатан қаерда, ва қачон деган саволлар ишлатилмайди. Имом Али ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳу Аллоҳ қаерда деб сўраган кишига жавобан: “Қаердани тайин қилган зотга нисбатан қаерда дейилмайди”, деганлар. Кейин яна айтганлар: “Бирор макон йўқлигида ҳам Аллоҳ бор эди”. Аввал қандай бўлган бўлса ҳозир ҳам шундайдир. Яна у кишига айтилди: “Аллоҳ қаерда? деган саволга қандай фикрдасиз?”. Унга айтилади: “Аллоҳ таоло халқ яратилишидан олдин ва бирор макон йўқлигида ҳам бор эди. У ҳар бир нарсани Яратувчисидир". Имом Шофеъий раҳимаҳуллоҳ: “Аллоҳ бирор макон йўқлигида ҳам бор эди, сўнг маконни яратди”. У азалий сифатларида маконни яратишидан олдин қандай бўлса ўшандай. У зотга зоти ва сифатларида ўзгариш жоиз эмас. Имом Изз ибн Абдуссалом айтди: “Аллоҳ макон ва замонни пайдо қилишидан аввал ҳам бор эди”. Ҳозир ҳам аввал қандай бўлса шундай. Ибн Ҳожиб “Ақийдати Изз ибн Абдуссалом” китобига ёзган шарҳида: “Ибн ибн Абдуссалом айтган гап ҳақ йўлдир, албатта, салаф ва ҳалаф уламолари ҳам шу фикрда бўлганлар”. Уларга фақатгина бир тоифагина хилоф қилган. У тоифа ўз йўлларини яширадилар ва қўрқитиш билан илми ва ақли заиф бўлган кимсаларга фитна қиладилар”. Ҳашавийя деган тоифа ҳам Аллоҳ маконда деб айтади.

Имом Нававий айтади: “Албатта Аллоҳга ўхшаган бирон нарса йўқ. Аллоҳ жисмланишдан, бошқа махлуқотларни сифатларига кўчишдан ва тарафларга бўлинишдан покдир”. Имом Қоррофий айтади: “Ҳақ таоло тарафларда эмас, У бирон тарафда бўлмаган ҳолда биз уни кўрамиз” (Имом Ғазнавийнинг “Ақийдатут Таҳовий” га ёзган шарҳи).

Машҳур ватандошимиз Умар Насафий раҳимаҳуллоҳ: “Ақоидун Насафий” асарида бу ҳақда қуйидагича ёзган: “У зот бирор бир маконда ўрин олмайди”. Яъни бирор макондан ўрин олиш бошқа маконга нисбатан узоқда бўлиш ҳисобланади. Бир-биридан узоқ ёки яқин масофада бўлиш эса жисмларнинг хусусиятларидир. Ўнг, чап, тепа, паст, олди ва орқа томонларнинг бирортаси Аллоҳ таолони ўз ичига қамраб ололмайди. Чунки борлиқдаги барча нарсаларни, олти тарафларни ҳам Аллоҳ таоло йўқдан бор қилган. Йўқдан бор қилинган нарсалар эса уларни яратган Зотни ўз ичига ололмайди. Аллоҳ бундай нуқсонли хусусиятлардан холидир. (Бадул амолийнинг ўзбекча шарҳи – эътиқод дурдоналари).

Бу замон аввалдан бор бўлмаганлиги Аллоҳ таолога замон нисбатини бериб бўлмаслигига далил бўлади. Зеро, Аллоҳдан ўзга ҳар бир нарса кейин пайдо бўлганига далил бор. Агар Аллоҳ кейин пайдо бўлган ва Аллоҳга замонни таъсири бор дейдиган бўлсак, У аввалда бўлмай сўнг пайдо бўлган деган тушунча ҳосил бўлиб қоларди. Лекин бу хато тушунча. Шундай экан Аллоҳ таолога замонни таъсири бўлишлиги ҳам хатодир. Яъни, Аллоҳни мавжудлигини замонга дахли йўқ. Имом Саъд “Шарҳул ақоид” китобида айтдилар: “У зотга вақтнинг таъсири йўқ. Чунки замон ўзгариб, янгиланиб туради. Аллоҳ таоло эса бундан мутлоқ покдир” (Имом Ғазнавийнинг “Ақийдатут Таҳовий” га ёзган шарҳи).

Шунга кўра, фирқаларнинг гаплари таъвил қилиш имкони бўлмайдиган даражада очиқ-ойдин айтилса, масалан, “Аллоҳ осмонда жойлашган”, ёки “Арш устига ўрнашган” дейилса, Аллоҳ таолога нуқсонни нисбат бериш деб қаралган. Нуқсонни нисбат беришни эса барча уламолар куфр санашган.

Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилади:

“Унинг мислидек бирор “шай” йўқдир ва У ўта эшитгувчи зотдир” (Шуро сураси, 11-оят).

Расулуллоҳ соллаллоҳу алаҳйи васаллам айтадилар:

تفكروا في خلق الله  ولا تفكروا في الله  فتهلكوا

“Аллоҳ яратганлари борасида фикр қилинглар, Аллоҳ борасида эса фикр қилманглар, ҳалок бўласизлар (Имом Байҳақий ривояти).

Демак, Аҳли сунна вал-жамоа ва мазкур адашган фирқалар орасидаги асосий фарқ “Аллоҳ таоло макондан ҳоли”, деб эътиқод қилиш лозимлигида бўлади (Бадул аъмолийнинг ўзбекча шарҳи – эътиқод дурдоналари).

Сўзимизнинг охирини Сўфи Оллоҳёрнинг “Саботул Ожизин” да келтирган байтлари билан тугатмоқчимиз. У киши ақоид масалаларида ҳам дурлардек назм билан айтадилар:

Эрур ҳозир ҳамиша, йўқ макони,

Анга қилғон эмас сабқат замони.

Удур ҳоким ки ҳукмин ўзга этмас,

Анинг зотиға ҳеч ким ақли етмас

Кўнгулда кечса кўзга тушса ҳар шай

Эрур андин муназзаҳ холиқу хай.

Фаришталар, набилар етмадилар,

Бўйсундилару фикр этмадилар.

Вале фикр эт, Худонинг қудратиға,

Ажойиб ишлариға, санъатиға.

Даврон АБДУҚОДИРОВ,

“Имом Фахриддин Розий” ўрта махсус ислом билим юрти мудири.