ٱلۡحَجُّ أَشۡهُرٞ مَّعۡلُومَٰتٞۚ فَمَن فَرَضَ فِيهِنَّ ٱلۡحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي ٱلۡحَجِّۗ وَمَا تَفۡعَلُواْ مِنۡ خَيۡرٖ يَعۡلَمۡهُ ٱللَّهُۗ وَتَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَيۡرَ ٱلزَّادِ ٱلتَّقۡوَىٰۖ وَٱتَّقُونِ يَٰٓأُوْلِي ٱلۡأَلۡبَٰبِ١٩٧
197. Ҳаж вақти маълум ойлардир, ким уларда ҳажни қасд этса, ҳаж пайтида шаҳвоний ишлар, гуноҳ ва жанжал-тортишишдан сақлансин. Қандай яхши амал қилсангиз ҳам Аллоҳ билади. Озуқа ғамлаб олинглар, энг яхши озуқа тақводир. Эй оқиллар, азобимдан қўрқинглар!
Ҳаж ибодати Иброҳим алайҳиссалом даврларидан буён адо этиб келинадиган улуғ ибодатлардан, Исломнинг бешинчи рукнидир. Шаввол, зул-қаъда ва зул-ҳижжа ойининг дастлабки ўн куни ҳаж вақтидир. Ҳаж ё умра учун ният билан эҳромга кирган киши хотини билан жинсий яқинлик ёки унга олиб борувчи шаҳвоний сўз ва ҳаракатлардан, гуноҳ ишлардан, ҳамроҳлари билан тортишиб-жанжаллашишдан ўзини мутлоқ тийиши лозим. Бу ярамас ишлар ҳаждан бошқа пайтлари ҳам мусулмонларга муносиб эмас, аммо ҳаж пайтида бундай ишларни қилиш ўта қабиҳлик саналади. Инсон гуноҳларидан покланиш, Аллоҳ мағфиратидан умидвор бўлиб ҳаж қилсаю, аммо яна гуноҳ ишларга йўл қўйиши ақлсизликнинг ўзгинасидир.
Аллоҳ таоло қилган ҳар бир яхшилигингизни билиб туради, мукофотини тўлиқ қилиб беради. Шундай экан, ҳаж пайтида фурсатни қўлдан бермай кўпроқ яхшилик қилишга шошилинглар. Яна ҳаж сафарига чиққанда йўл тадорикини кўринглар, етарли озуқаларингизни ғамлаб олинглар, токи ҳамсафарларингизга оғирлигингиз тушмасин. Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: "Яман халқи ҳажга озуқа олмай келар, "биз таваккул қилувчилармиз" дер эди. Маккага келгандан сўнг одамлардан тиланчилик қилишга тушишарди" (Бухорий ривояти). Бошқа бир ривоятда келишича, яманликлар: "Байтуллоҳни ҳаж қиламизу Аллоҳ бизни оч қўярмиди", дейишар экан. Буларнинг ишини рад этиб ушбу ояти карима нозил бўлган. Аммо шуни билиб қўйингларки, маънавий-руҳий озуқа ҳисобланмиш тақводорлик (Аллоҳдан қўрқиш) энг яхши озуқадир. Ким тақволи бўлса, ҳар бир амалида Аллоҳ розилигини истаса, унга сафар машаққатлари осон кечади. Тиланчиликдан сақланишда ҳожи учун аълоси парҳездир.
لَيۡسَ عَلَيۡكُمۡ جُنَاحٌ أَن تَبۡتَغُواْ فَضۡلٗا مِّن رَّبِّكُمۡۚ فَإِذَآ أَفَضۡتُم مِّنۡ عَرَفَٰتٖ فَٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ عِندَ ٱلۡمَشۡعَرِ ٱلۡحَرَامِۖ وَٱذۡكُرُوهُ كَمَا هَدَىٰكُمۡ وَإِن كُنتُم مِّن قَبۡلِهِۦ لَمِنَ ٱلضَّآلِّينَ١٩٨
198. Парвардигорингиздан ризқ талаб қилиш сизларга гуноҳ эмасдир. Арафотдан қайтганингизда Машъарул-Ҳаромда Аллоҳни зикр қилинглар. Илгари адашганлардан бўлсангиз-да, сизларни ҳидоятга бошлагани учун Уни зикр қилинглар.
Ҳаж кунларида ва ҳаж сафарида тижорат қилиш жоиз, асл ният ҳаж бўлганидан кейин тижорат ё киракашлик воситасида Аллоҳдан ризқ талаб этиш гуноҳ бўлмайди. “Машъарул-Ҳаром” эса Муздалифадаги бир тоғнинг номи. Арафотдан қайтгандан кейин ўша тоғ устида ва Муҳассар водийидан ташқари Муздалифанинг ҳамма ерида бир муддат туриш жоиздир.
Ислом дини келгунига қадар арабларнинг эркаклари Каъбани яланғоч ҳолда, аёллари эса биргина узун матога ўралиб тавоф қилишар, кейин бу кийимларини ташлаб юборишар эди. Аллоҳ таоло Пайғамбари Муҳаммад алайҳиссалом орқали дин ҳукмларини нозил қилди ва ҳаж ибодатини адо этишдаги амалларни зикр этди. Яъни, Қурайш аҳли ҳам бошқа ҳожилар каби Арафотдан қайтгач, Машъарул-Ҳаромда Аллоҳни кўп-кўп зикр қилишлари, сўнгра Маккага қайтиб, ифоза тавофини қилишлари керак бўлади. Аллоҳ шу тариқа ҳаж ибодатидаги Қурайш пайдо қилган бидъат ишларни Ислом билан бекор қилди. Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумо бундай дейдилар: "Жоҳилият даврида арабларнинг Укоз, Мажанна, Зулмажоз деган бозорлари бўларди. Мусулмонлар ҳаж мавсумида шу бозорларда тижорат қилишни гуноҳ, деб ҳисоблашди. Шундан сўнг юқоридаги оят нозил бўлди" (Бухорий ривояти).
ثُمَّ أَفِيضُواْ مِنۡ حَيۡثُ أَفَاضَ ٱلنَّاسُ وَٱسۡتَغۡفِرُواْ ٱللَّهَۚ إِنَّ ٱللَّهَ غَفُورٞ رَّحِيمٞ١٩٩
199. Сўнгра одамлар тушган ердан тушинглар ва Аллоҳдан мағфират сўранглар. Аллоҳ албатта мағфират қилувчи, раҳмлидир.
"Одамлар тушган ер" Арафотдир. Маълумки, Арафотда қуёш ботгунича бир муддат туриш ҳажнинг фарзларидандир. Қуръони каримнинг бу амри Макка аҳлига қаратилган, чунки улар ҳаж қилишда Арафотда тўхтаб ўтирмай, Муздалифадан қайтиб тушишар эди. Олдин бундай хатоларга йўл қўйган бўлсанглар, Аллоҳдан мағфират сўранглар, У кечирувчи, бандаларига ўта раҳмлидир. Ҳазрати Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: "Қурайш ва унинг динига эътиқод қилувчилар Муздалифада вуқуф (туриш) қилишарди, уларни хумс, деб аташарди. Бошқа араблар Арафотда вуқуф қилишарди. Ислом келганидан сўнг Аллоҳ таоло Пайғамбарга Арафотга келиб, шу ерда вуқуф қилишни, кейин Муздалифага тушишни амр қилди. Аллоҳнинг: "Сўнгра одамлар тушган ердан тушинглар ва Аллоҳдан мағфират сўранглар" деган оятининг мазмуни шунга далолат қилади" (Бухорий ривояти).
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам «Ҳаж – Арафотдир», деганлар. Арафотга қадам босмаган, ҳеч йўқ бир неча лаҳза унда турмаган кишининг ҳажи ҳаж бўлмайди. Ҳажнинг энг муҳим фарзи бўлмиш Арафотдаги вақфада (туришда) ҳар ким ўзининг ҳолатини чуқур мушоҳада қилади – қаерда тургани, қалбининг аҳволинини сарҳисоб этади. Арафот турли ирқ, миллат ва маданият вакиллари бўлган мўминларнинг Яратганга қуллик қиладиган маскандир. Саҳиҳ ривоятларда келишича, Арафотда турган ҳожи дуоим мустажоб бўлдимикин, деган шубҳага борса ҳам гуноҳкор бўлади, яъни бу ерда дуоларнинг ижобат бўлишига шубҳа қилиш ҳам мумкин эмас. Ҳижратнинг ўнинчи йили Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом ҳаж қилиб, Арафотда дунёнинг тўрт томонидан келган бир юз йигирма минг ҳожи ҳузурида оламшумул Вадо хутбаларини қилганлар. Арафотда Қуръони каримнинг нозил бўлиши ниҳоясига етган. Имом Бухорий шундай ривоят қиладилар: «Яҳудийлар Умар розияллоҳу анҳунинг ҳузурларига келиб, «Сизлар бир оятни ўқийсизлар, агар ўша оят бизга нозил бўлганида, буни байрам қилиб олган бўлур эдик», дейишди. «Мен ўша оятнинг қачон, қаерда, қандай нозил бўлганини биламан. Аллоҳга қасамки, бу арафа куни бўлиб, биз ҳам Арафотда эдик», деди ҳазрати Умар. – Бу ушбу оятдир: «Бугун динингизни мукаммал қилдим, неъматларимни бенуқсон, тўлиқ қилиб бердим ва сизларга Исломни дин деб рози бўлдим». (Моида, 3)”.
فَإِذَا قَضَيۡتُم مَّنَٰسِكَكُمۡ فَٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ كَذِكۡرِكُمۡ ءَابَآءَكُمۡ أَوۡ أَشَدَّ ذِكۡرٗاۗ فَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَقُولُ رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِي ٱلدُّنۡيَا وَمَا لَهُۥ فِي ٱلۡأٓخِرَةِ مِنۡ خَلَٰقٖ٢٠٠
200. Маносикларингизни тугатгач, аждодларингиз ёдлаганидек ё ундан ҳам зиёда Аллоҳни ёдланглар. Баъзи одамлар борки, улар: "Эй Парвардигоримиз, бизга шу дунёлигимизни бер", дейишади. Уларга охиратда насиба йўқдир.
Ўтмишдаги араблар ҳаж кунларида ота-боболарининг фазилати ва яхшиликларини айтиб фахрланишар эди. Парвардигор мусулмонларни бу нарсадан қайтариб, фақат Ўзини ёдлашга буюрган. Яъни, ҳаж маросимларини тугатгандан кейин ҳам Аллоҳ таолонинг зикрини янада кўпайтиринглар. Чунки аждодларингиз ҳам шундай қилишган, сизлар эса улардан ҳам кўпроқ Аллоҳни ёдланглар. Ораларингизда шундай одамлар борки, улар Аллоҳдан фақат бу дунё неъматларини сўрашади, охират билан ишлари бўлмайди. Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумо, Суддий, Ибн Зайд каби муфассирларнинг сўзига кўра, "Баъзи одамлар борки, улар: "Эй Парвардигоримиз, бизга шу дунёлигимизни бер", дейишади" ояти каримаси жоҳилият даври араблари ҳақида нозил бўлган. Чунки улар ҳаж қилаётиб вақфа (туриш жойлари) ерига келганларида "Эй Парвардигоримиз, бу йилни ёмғирли, баракотли, серҳосил қилгин", "Аллоҳим, менга туя, қўй бер" ёки "Душманимиз устидан бизни ғолиб қил" каби фақат дунёвий ҳожатларини сўрашарди. Зеро, улар охират нималигини билишмас ва унга ишонишмас эди. Аллоҳ таоло мўминларни бундай дуо қилишдан қайтарди ва буни хабар тарзида нозил қилди. Фақат дунёга тегишли нарсаларни сўрайдиган бандаларини огоҳлантириб, "Уларга охиратда насиба йўқдир", дея зикр этди.
Ушбу ояти карима гарчи жоҳилият замони араблари ҳақида тушган бўлса ҳам, аслида унинг қамрови кенг, ҳукми эса барчага умумийдир. Оятда зикр этилганидай, баъзи тоифадаги инсонлар Аллоҳни зикр қилишади, дуога қўл очишади. Аммо дилларию тиллари дунёвий истаклар билан машғул бўлади. Уларнинг бутун фикри-зикри дунё, энг катта ғами ҳам дунё ишларидир. Улар ана шу дунёвий муаммоларга ўралашиб, охиратлари билан қизиқишмайди. Карами кенг Парвардигор бундайларнинг дуосини ҳам ижобат этади, қуруқ қайтармайди, аммо уларга охиратда ҳеч қандай насиба, мукофот, улуш йўқдир.
وَمِنۡهُم مَّن يَقُولُ رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِي ٱلدُّنۡيَا حَسَنَةٗ وَفِي ٱلۡأٓخِرَةِ حَسَنَةٗ وَقِنَا عَذَابَ ٱلنَّارِ٢٠١
- Ва шундайлар ҳам борки, улар: "Эй Парвардигоримиз, бизга дунёда ҳам, охиратда ҳам яхшиликлар бер ва дўзах азобидан асра", дейишади.
Энди одамлар орасида шундайлари ҳам борки, улар Парвардигорларидан ҳам дунё, ҳам охират яхшиликларини сўрашади, булар ҳақиқий мўминлардир. Улар олдинги оятда тилга олинганлардан фарқли ўлароқ, Аллоҳ таолони ҳамиша ёдга олиб, Ундан дунёдаги ва охиратдаги яхшиликларни баравар сўрашади, яъни, дунёдаги насибаларини ҳам унутишмайди, охиратни ҳам эсдан чиқаришмайди. Дунё ва охират яхшиликлари йўлида баравар куч-ғайрат сарфлашади. Парвардигорларидан сўрашда ҳам "Менга мол-қўй, бойлик ёки яхши хотин бер" деб неъмат турини ҳам санамай, умумий қилиб дунё ва охират яхшиликларини сўрашади, барча ҳожатларини Аллоҳга ҳавола этишади. Ояти каримадаги "ҳасана" (яхшилик) сўзининг маъноси ҳақида турли фикрлар айтилган. Чунончи, муфассирлардан Собунийга кўра, дунёдаги ҳасана сиҳат-саломатлик, офият, яхши маскан, гўзал, солиҳа рафиқа, фаровон ризқ каби жуда кўп нарсаларни қамраб олган. Охиратдаги насибага эса, ҳисоб-китобнинг енгил бўлиши, жаннатга кириш, Аллоҳ жамолини кўриш каби яхшиликлар киради.
Ушбу оят дунё ва охират яхшиликларини ўзида жамлаган энг машҳур дуолардан саналади. Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилинишича, Расулуллоҳнинг соллаллоҳу алайҳи васаллам энг кўп қилган дуоларидан бири ушбу: "Роббана, атина фид-дуня ҳасанатав ва фил ахироти ҳасанатав ва қина азабан-нар" (Эй Парвардигоримиз, бизга дунёда ҳам, охиратда ҳам яхшиликлар бер ва дўзах азобидан асра) эди” (Бухорий ривояти). Анас ибн Моликнинг ўзлари ҳам дуо қилмоқчи бўлсалар, ушбу оятни ўқиганлар. Бир гал одамлар у кишидан дуо қилишни сўрашди, ҳазрати Анас шу дуони ўқидилар, одамлар "Яна дуо қилинг" дейишган эди, Анас: "Ахир мен дунё ва охират яхшиликларини сўрадим-ку, яна нима истайсизлар?" деб жавоб берганлар.
أُوْلَٰٓئِكَ لَهُمۡ نَصِيبٞ مِّمَّا كَسَبُواْۚ وَٱللَّهُ سَرِيعُ ٱلۡحِسَابِ٢٠٢
202. Ана ўшаларга қилган ишларидан насиба бор ва Аллоҳ тез ҳисоб-китоб қилувчидир.
Баъзилар қилган дуоларида фақат дунёвий роҳат-фароғатни сўрашади, бундайларга охиратда ҳеч қандай насиба бўлмайди. Баъзилар эса ҳам дунё, ҳам охират яхшилигини талаб этишади, уларга қиёмат куни юксак мақом ва улуғ савоблар ато қилинади. Бундай мўминларга дунё саодатидан ташқарида охиратда эришадиган насибалари, яъни жаннат боғлари, шарбатли анҳорлар, оҳу кўзли ҳурлар, муҳташам қасрлар, Аллоҳ таолонинг жамоли каби неъматлар, инсон ақли бовар қилмайдиган хурсандчиликлар асло кечиктирмай, тезда берилади. Чунки "Аллоҳ тез ҳисоб-китоб қилувчидир".
Аллоҳ таолонинг гўзал исмларидан бири ал-Муҳсийдир, яъни барча махлуқот ва мавжудотларнинг ҳисоб-китобини яхши билувчи, тез қилувчидир. Аллоҳ азза ва жалла бандасининг жамики ҳолатидан хабардордир. У амалларни сарҳисоб қилиб, йўлиқиш кунига тайёрлаб қўяди. Масалан, инсон неча кун яшаган, қанча пайт сайр қилган, қанча сўз гапирганини санаб, адоғига етиши имкони йўқ. Лекин Аллоҳ таоло барча амалларингизни нозик жиҳати, тафсилоти, муносабати, туртки бўлган сабаби ва мақсадини билади. Банда қиёмат куни кўрадиган барча нарсаларни У ҳисоблаб қўйгандир. Аллоҳ таоло ишларнинг нозик жиҳатини ҳисобга олувчи, сирларини билувчи, зоҳирини кўрувчи ва ботинидан хабардор Зотдир. У зот тоат‑ибодат, халойиқни олган нафасини ҳисоблаб, яширган нарсаларидан хабардор бўлиб, жамики мавжудотни, унинг ҳаракатланишини, сонини ва ҳолатини билувчидир. Агар инсон, ҳар бир ҳаракати, олган нафаси, амали, қалбга яширган нияти ва мақсадларини Аллоҳ таоло ҳисоблаб турибди деб ишонса, у кишини Аллоҳ билан бўладиган алоқаси яхши томон ўзгаради.
۞وَٱذۡكُرُواْ ٱللَّهَ فِيٓ أَيَّامٖ مَّعۡدُودَٰتٖۚ فَمَن تَعَجَّلَ فِي يَوۡمَيۡنِ فَلَآ إِثۡمَ عَلَيۡهِ وَمَن تَأَخَّرَ فَلَآ إِثۡمَ عَلَيۡهِۖ لِمَنِ ٱتَّقَىٰۗ وَٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّكُمۡ إِلَيۡهِ تُحۡشَرُونَ٢٠٣
- Саноқли кунларда Аллоҳни ёдланглар. Ким икки кун ичида бажаришга шошилса, унга гуноҳ йўқ, ким кечикса унга ҳам гуноҳ йўқ, бу тақводорлар учундир. Аллоҳдан қўрқинглар, билингларки, албатта Унинг ҳузурида тўпланасизлар.
Саноқли кунлар зулҳижжа ойининг ўн биринчи, ўн иккинчи, ўн учинчи (яъни ташриқ) кунларидир, шу кунлари ҳожилар Мино водийида туришади. Бир мусулмон ҳаж кунлари Аллоҳдан қўрқиб шариатга хилоф ишлардан тийилса, унга Минода икки ёки уч кун туриш баравар жоиз, лекин уч кун туриши афзалдир. Киши икки кун ичида ҳажга тааллуқли амалларни тезда адо этиб, Минодан қайтиши ҳам мумкин.
Минода ички ва ташқи, маънавий ҳамда жисмоний шайтонлар билан мужодала этиш учун тош отиш ўринлари – жамарот бор. Яна бу ерда қурбонлик сўйиб, ҳазрати Иброҳим ва Исмоилнинг тақвоси, таваккули ва итоаткорлигидан ўрнак олиш имкони бор. Арафот ва Муздалифада имони зиёдалашиб, қалби ойнадек мусаффо бўлиб қолган мўмин Минода шайтонга қарши зўр бир мужодала бошлайди. Инсонни Аллоҳга ибодат қилишдан чалғитадиган ҳар бир нарса шайтондир. Шайтонни тошбўрон қилиш ёмонликлар, ноҳақликлар, зулм ва зўрликни инкор қилишдир. Минода катта, ўрта ва кичик шайтонларнинг рамзини тошбўрон қилиш ҳазрати Одам ва ҳазрати Иброҳим алайҳимассаломларнинг суннатларига эргашишдир. Бу амал имонга қарши курашган ёвуз кучларга қарши адоват изҳор қилиш ва улардан ғолиб келишнинг тимсолидир. Ҳаж ибодатининг якунига етиб келаётган ҳожи бу саъй-ҳаракати ила шайтонга ва унинг йўлига эргашганларга ўзининг нафратини изҳор қилади. Айни пайтда ўзининг шайтони лаъинга асло эргашмаслигини эълон қилади.
