Ушбу мавзу барчани қизиқтириши тайин. Зеро, Исломнинг рукнларидан бири ҳисобланган ҳаж ибодатини бажариш учун Маккаи мукаррамага бир марта бўлса ҳам бориш ҳар бир мўмин мусулмоннинг орзуси, зиммасидаги бурчи. Бутун умри мобайнида қиблам деб эътироф этиб юзланаётган муборак жойни бир марта кўрганидан сўнг ҳар қандай мўмин унинг зиёрати учун қайта-қайта боргиси келади. Аммо, кўз ўнгида ночор, муҳтож ҳолда кун кечираётган инсонга қодир бўла туриб ёрдам қилмаслик ҳам ҳар қандай мўминнинг қалбини безовта қилади.

Бизнинг ҳиссиётларимиз, хоҳишларимиз нималарга ундаётган бўлишидан қатъий назар, ҳаж ёки умрага қайта бориш ёки унинг маблағини мухтожларга садақа қилиш масаласи бевосита шариат ҳукмларига алоқадор масала бўлиб, бу борада ҳис туйғу ва ақлнинг ўзи билан иш кўриш тўғри бўлмайди. Балки бу ҳақда уламоларнинг сўзларига қулоқ солиш, уларнинг кўрсатмаларига юриш шариатнинг талаби ҳисобланади.

Уламолар, асл қоидага биноан, ихтиёрий садақадан кўра нафл ҳаж ва умра афзал, деганлар. Чунки, ҳаж ва умра ибодатлари бир қанча амаллар йиғиндисидан иборат бўлиб, улар ичида мол-мулк сарфлаш, шунингдек, тавоф, саъй, зикр, намоз, талбия ва бошқа амаллар мавжуд. Бир сўз билан айтганда ҳаж ва умра намоз ва рўза каби баданни машаққатга солиш, закот, фитр садақаси ва қурбонлик каби мол сарфлаш билан адо қилинадиган кенг қамровли ибодатдир. Бироқ, кўпчилик уламоларнинг сўзларига кўра, инсон хайр-эҳсонларга муҳтож бўлган ночор инсонларни топса-ю, бир пайтнинг ўзида ҳам уларнинг эҳтиёжларини қондириб, ҳам нафл ҳаж ёки умрага боришга қодир бўлмаса, бундай ҳолатда иккинчи марта ҳаж ёки умра қилишдан кўра унга кетадиган харажатларни муҳтожларга инфоқ қилиши афзал. Уламолар ўзларининг ушбу сўзларига Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг қуйидаги ҳадиси шарифларини далил қилганлар: “Инсонларнинг Аллоҳ таоло учун энг маҳбуби инсонларга манфаатлироқ бўлганидир. Амалларнинг Аллоҳ таоло учун энг маҳбуби мусулмоннинг қалбига хурсандчилик киритиш, ундан бирор-бир мусибатни аритиш, унинг қарзларидан бирор қарзини тўлаб бериш ёки ундан очликни кетказишир. Бир биродарим билан бир ҳожат йўлида бирга юришим мен учун ушбу масжидда – Мадина масжидини назарда тутмоқдалар – бир ой эътикоф ўтиришимдан афзалдир. Ким ўзининг ғазабини тийса Аллоҳ таоло унинг айбларини беркитади. Ошкора қилиб, амалга оширишга қодир бўла туриб, кучли ғазабини яширса қиёмат кунида Аллоҳ таоло унинг қалбини умидларга тўлдиради. Ким ўз биродари билан бир ҳожат ортидан ҳожати раво бўлгунича юрса қадамлар тойиладиган кунда Аллоҳ таоло унинг қадамини собит қилади” (Табароний. Мўжамул кабир. 12-ж. 453-б.). Яна, Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ким ёнидаги ўз қўшнисини оч эканини била туриб ўзи қорни тўқ ухласа менга имон келтирмабди”,-деганлар (Табароний. Мўжамул кабир. 1-ж. 232-б.).

Демак, очлик ва ҳаддан зиёд муҳтожлик мавжуд бўлган ўринда ҳаж ва умрага такрор боришдан садақа афзал бўлади. Ҳатто баъзи ҳолатларда зиммада фарз бўлган ислом ҳажини адо этишдан ҳам садақа муқаддам бўлиши мумкин.

Ҳанафий мазҳабининг мўътабар манбаларидан бири “Канзуд дақоиқ” (Нозик масалаларнинг хазинаси)да қуйидаги матн келган: “Уламоларимиз, нафл ҳаж садақадан афзал, деганлар”. Ушбу асарнинг шарҳи “Баҳрур роиқ”да Аллома Ибн Нужайм қуйидагиларни келтирган: Рамлий айтади: Шом юртининг муфтийси, марҳум Шайх Абдураҳмон Имодий ўзининг “Маносик” асарида: “Агар Ислом ҳажини бажарган бўлса, бундан сўнг ихтиёрий садақа қилиш Имом Муҳаммаднинг наздида нафл ҳаждан афзалдир. Имом Абу Юсуфнинг наздида эса ҳаж афзал. Имом Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳ аввалда Имом Муҳаммаднинг сўзини айтган. Кейинчалик, ўзи ҳаж қилиб, унда ҳасанотларни зиёда бўлишини вожиб қиладиган турли машаққатлар борлигини кўргач Имом Абу Юсуфнинг сўзига қайтган”,-деган.

Манашу сўзларни нақл қилгандан сўнг Ибн Нужайм қуйидагиларни айтган: Айтиш мумкинки, бизнинг замонимизда нафл садақа афзалдир. Чунки ҳаж қилувчи кўп ҳолатда шариатга номувофиқ ишларни қилиб қўяди, очиқ-ойдин мункар ишларга гувоҳ бўлади. Шунингдек, омма инсонлар садақа бериш борасида бахил бўлиб кетди. Улар камбағал бечора ва етимларни хасрат-надоматда қолдирмоқдалар. Айниқса қимматчилик ва танглик пайтларида. Бундан ташқари, инсон келтирадиган манфаат ўзидан бошқаларга қанча кўп етса савоби шунча зиёда бўлади. “Ал-лубоб”да садақанинг ҳаждан афзаллиги ҳеч бир қайдсиз очиқ айтилган. ...Бу сўз фарз ҳажи ҳақида бўлиши ҳам мумкин. Зеро, муҳтож кимсага садақа қилишнинг ажри етти юз савобдан[1] ҳам улуғ бўлиши мумкин.[2]

Бу ривоятлардан кўринадики, Мазҳаббошимиз Имом Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳ ва Имом Абу Юсуфларнинг наздида нафл ҳаж нафл садақадан афзал бўлсада, бу мутлоқ барча замон ва ҳолатларга тааллуқли ҳукм эмас. Бундай дейишимизга сабаб, биринчидан, Имом Муҳаммаднинг наздида нафл садақа афзал бўлса, иккинчидан, мазҳабимизнинг мўтабар уламоларидан Ибн Нужаймнинг сўзлари Имом Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳ ва Имом Абу Юсуфларнинг ихтиёрлари ҳам мутлоқ эмаслигини англатмоқда.

Ушбу масалада бошқа мазҳаб мужтаҳидларининг сўзларига ҳам қулоқ соладиган бўлсак, Аллома Ҳаттоб “Мавоҳибул жалил”да айтади: Молик роҳимаҳуллоҳдан: “Ҳаж ва садақадан қай бири сиз учун маҳбуброқ”,-деб сўрашди. У зот: “...Ҳаж. Бироқ, очлик йили бўлса бундай эмас”,-деб жавоб берди.

Имом Аҳмад: “ (Нафл ҳаждан кўра) Қорни очларга бериши мен учун маҳбуброқ”,-деган. (Ибн Муфлиҳ. Ал-фуруъ. 3-ж. 386-б.)

Баъзи уламоларнинг сўзларига кўра, садақа қилиш, ночорларга ёрдам бериш, йўқчилик, қийинчилик ва очлик замонида муҳтожларни муҳтожликдан қутқариш нафл ҳаж ва умрадан авло ва афзалдир. Чунки ҳаж ва умранинг манфаати бажарувчининг ўзигагина хос бўлади. Муҳтожларга қилинган садақанинг манфаати эса кўпчиликка етади. Ниманики манфаати бошқаларга ҳам етадиган бўлса у манфаати бир кишига чекланадиган амалдан кўра афзал ҳисобланади.

Ривоят қилинишича, Абдуллоҳ ибн Муборак роҳимаҳуллоҳ бир йили ҳаж қилиш учун йўлга чиқдилар. Йўлда бир қизчага йўлиқиб қолдилар. У: “Бу ерда мени ва укамни ушбу изордан (белдан пастни ёпадиган кийим) бошқа ҳеч нарсамиз йўқ, ушбу ахлатхонага ташланадиган нарсалардан бошқа емишимиз йўқ. Бир неча кундан буён бизга ўлимтик ейиш ҳалол бўлиб қолди”,-деди. Шунда Абдуллоҳ ибн Муборак ҳажнинг пулини у қизга бердилар ва: “Бу мана шу йилда ҳаж қилишимиздан кўра афзал”,-дедиларда, қайтиб кетдилар[3].

Ҳасан Басрий роҳимаҳуллоҳ айтадилар: баъзиларингиз: “ҳаж қиламан, ҳаж қиламан”,-дейсиз. Ҳаж қилиб бўлгансизку! Ундан кўра, силаи раҳм қилинг, қарздорга садақа қилинг, қўшнига яхшилик қилинг[4].

Шу ўринда айтиб ўтишимиз лозимки, ҳаж сафарини тинч хотиржам ўтиши, амалларининг мукаммал адо этилиши учун масъул бўлган шахсларнинг ҳаж ва умрага қайта боришилари ушбу мулоҳазалардан мустасно. Чунки жуда кўпчилик бўлиб чиқиладиган сафар, кўпчилик билан адо этиладиган ибодат тартиб интизомни сақлаш учун масъул шахслар тайин қилиниши лозимлигини тақозо қилади. Биз айтаётган хулосаларимиз фақат нафл ибодатни қасд қилиб ҳаж ва умра сафарига чиқадиган инсонларнинг нафл садақа ва нафл ҳаж ўртасида қай бирини ихтиёр қилишлари афзаллиги борасида холос.

Тўғри, қайта бажарилаётган нафл ҳаж ҳамда суннат ҳисобланган умра амалларида Аллоҳ таолонинг уйи бўлган Каъбаи муаззамани улуғлаш, уни обод қилиш каби ҳикматлар ётади. Байтуллоҳ шубҳасиз, бунданда олий, биз тасаввур қилгандан кўра беназир улуғ жой. Бу борада ортиқча гап сўз бўлиши ҳам мумкин эмас. Бироқ инсониятнинг ер юзида яратилиши, турли миллат ва элатларга бўлинганлиги, уларнинг ўзаро тотувлик ва ҳамкорликда яшашлари лозимлиги, ҳаётнинг ҳар бир лаҳзасида, ҳар бир фаолияти борасида имтиҳон қилиниши кўпчилик эътибор қилмайдиган жуда кўплаб маъноларни англатади.

Байтуллоҳни умр давомида бир марта зиёрат қилиш фарз. У Аллоҳ таолонинг уйи. Қариндош-уруғ, қўни-қўшни ва маҳалла-кўйдаги ночор инсон ҳам Аллоҳ таолонинг бандаси. Кимнидир Аллоҳ таоло мол-дунё бериш билан, яна кимдандир уни олиб қўйиш билан имтиҳон қилади. Қиёматда Аллоҳ таолонинг ҳузурида “Мол дунё сенга қайта-қайта ҳажга боришинг учун эмас, оч қолган қўшнингни қорнини тўйдиришинг, оёғидан сув ўтаётган боласига оёқ кийим олиб беришинг учун берилган эди, сенг буларни билардинг” каби саволларга тутилмаслигимизга ҳеч ким кафолат беролмайди. Қайта-қайта ҳажга боришимизнинг остида обрў ёки арзимас молиявий манфаатимизни яширган бўлсак, бу ҳолат борасида жавоб беришимиз осон бўлмайди. Шу ўринда инсонни алдайдиган, унинг ичидан ўтадиган баъзи тушунчалар борлигини ҳам эслаб ўтишимиз ўринли. Баъзан ҳаёлимиздан “Муҳтожларнинг қай бирига қарайман! Бирига берганим билан қолганларичи?! Ундан кўра, “бор”, ҳажга бориб кела қолай”, деган ҳаёллар ўтади. Йўқ! Аслида ундай эмас. Инсон қудрати етган нарсадан сўралади. Қилинаётган ишлар қалб тарозусига ҳам солиниши лозим. Охиратдан умидвор кимсанинг қалби шубҳасиз ўз соҳибини тўғри ишга йўллайди. Мақсадимиз, шубҳасиз, дунё ва охиратимизнинг обод бўлиши йўлда биргаликда имкон борича ҳаракат қилиш. Бу йўлда Аллоҳ таолонинг ўзи мададкор бўлишидан умидвормиз. 

Тошкент Ислом институти “Диний фанлар” кафедраси катта ўқитувчиси Я.Раззақов

[1] Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ҳаж учун мол сарфлаш Аллоҳнинг йўлида мол сарфлаш каби етти юз баробар бўлади”,-деганлар. Шарҳу саҳиҳил бухорий. Ибн Баттол. 4-ж. 190-б.

[2] Баҳрур роиқ шарҳу канзид дақоиқ. 6-ж. 347-б.

[3] Ал-бидояту ван ниҳоя. 10-ж. 191-б.

[4] Имом Аҳмад. Зуҳд. 320-б.

Муқаддас Ислом дини шариатининг асл моҳиятини кенгроқ тушунтириш ҳамда ўтмишдаги мужтаҳид имомлар томонидан амалга оширилган улкан ишлардан келажак авлодни бохабар қилишда бугунги кунга қадар кўплаб уламоларимиз беқиёс хизматларини тақдим қилганлар. Ана шундай хизматлардан бири имом Аҳмад ибн Абу Саъид ал-ҳанафийнинг “Тафсирот Аҳмадийя” асаридир.

Ушбу асардаги “Аҳмадия” сўзи  муаллифнинг исми Аҳмад бўлгани билан боғлиқ. асарларни муаллиф исми ёки нисбатига қўшиб номлаш ҳолатларини кўплаб муътабар манбаларда ҳам учратиш мумкин. Буюк ватандошларимизнинг “Сулосиёт ал-Бухорий”, “Илал ат-Термизий”, “Мақомот аз-Замахшарий” каби асарлари ҳам шу тариқа номланган.

Тафсирот Аҳмадийя – муаллифи Аҳмад ибн Абу Саъид ибн Абдуллоҳ ал-Ҳанафий Шайх Жийван ва Мулло Жийван[1] лақаблари билан танилган бўлиб, ҳижрий 1047 йили Ҳиндистонда таваллуд топган. маълумотларга кўра Мулла Жийван ёшлигидан ўзгача истеъдод соҳиби бўлган. Айниқса, унинг ёдлаб қолиш қобилияти билан тенгдошларидан ажралиб турган. Етти ёшида Қуръони каримни тўлиқ ёд олган. Дарслик китобларни мутолаа қилиш жараёнида берилган топшириқларга бир мата оҳиста назар ташлаш биланоқ тўлиқ ўзлаштирган. Ҳажми катта бўлган қасидаларни ҳам бир марта эшитиб, ёддан қайта айтиб бера олган. Фиқҳ, усул, ҳадис фанлари бўйича етук илмга эришган. Ҳанафий мазҳаби фиқҳи бўйича фатво бериш даражасига эга бўлган. Замонасидаги кўплаб толиби илмлар унинг илмий фаолиятидан манфаат олишган.

Мулла Жийваннинг илмий фаолияти ҳам серқирра бўлган. Айниқса, унинг қаламига мансуб бўлган “Нурул анвор фи шарҳ ал-манор” асари Ҳанафий мазҳабидаги усулул-фиқҳ фанига оид машҳур асар бўлиб, буюк аждодимиз Имом Абул Баракот Насафийнинг “Манорул анвор” номли рисоласига шарҳ ҳисобланади.

Шунингдек, олим шерият майдонида ҳам самарали ижод қилган. Унинг беш минг байтдан иборат шеърий тўплами – девони ҳозиргача сақланиб қолган.

Умрини китоб таълиф қилиш ва кўплаб толиби илмларга дарс беришга бағишлаган Мулла Жийван 1130 ҳижрий (мелодий 1718) йили Деҳлида вафот этган.

Унинг “Тафсирот Аҳмадийя” асари асосан ҳукмий оятлар тафсирига бағишланган. Муаллиф тафсирга киришиш асносида муқаддима билан сўз бошлайди. Ҳамду санодан сўнг, диний илмлар орасида Қуръон илми асосий негиз эканини таъкидлаб ўтади. Уламоларнинг Қуръони каримни ўрганишга қаратган улкан эътиборлари натижасида қироат, сарф (морфология), наҳв (синтаксис), балоғат, фасоҳат, калом, фиқҳ ва усулул фиқҳ каби фанлар қаторида тафсир илми ҳам мукаммал фан сифатида шаклланганлигига эътибор қаратади. Буни ёрқин мисоли сифатида Қуръони карим қамраган илмлардан иқтибослар келтириб, тафсир илмини ҳам инсонларга етказишда муҳим ўрин тутишига ишора қилади. Шудан келиб чиққан ҳолда тафсир илми қамраган йўналишлар – қиссалар тарихи, ваъда ва ваъидлар мавзуси, мавъиза ва ибратларни санаб ўтиб, улар орасида, шаръий ҳукмларни истинбот қилиш йўналиши асосий ўрин тутишини қайд этади.

Шу ўринда муаллиф ўзининг ёшлигида “Имом Ғаззолий Қуръони карим оятлари орасидан беш юз оятни ҳукмий оят деб алоҳида эътибор қилган”и ҳақидаги хабарни устозларидан эшитиб, умри давомида анашу гап унинг онгида қайта-қайта такрор топганини эслайди. Ҳукмий оятларга бўлган қизиқиши уларни жамлаш, фиқҳий ва усулий қоидалар асосида мўжаз бир шарҳ битишга  ундайди. Муаллиф “Тафсирот Аҳмадийя” китби ёзилиш тарихини шу тариқа ўз ҳаётига боғлайди.

Муқаддимада тилга олган маълумотларидан яна бири ўз замонасининг адолатпарвар ва инсофлик подшоҳи Муҳаммад Аврангзеб Оламгирга мақтовлардир. Муаллифнинг фикрича  ўша даврда Ҳиндистон бўйлаб ислом динининг равнақ топиши, хусусан, Ҳанафийлик мазҳабининг гуллаб-яшнаши айнан Аврангзеб Оламгир номи билан боғлиқдир. Подшоҳига чексиз мақтовларни ёзиб бўлгач, муаллиф “бу мақтов гаплар подшоҳдан пул ёки дунё тамасида эмас, балки Аллоҳ учун, ҳамда (у сабаб)  диннинг ривожини қаттиқ хоҳлаганимдандир, зеро мен ундайлардан эмасман” деб, ўзини лагамбардорлик ва маддоҳлик иллатидан йироқлигини ёзади.

Муаллиф Тафсирот Аҳмадийя китобида Ҳанафийя мазҳаби усул қоидаларига асосланган ҳолада ояти карималардан фиқҳий ҳукмлар ва ақидавий масалаларни жамлашга ҳаракт қилган. Масалалар тартиби Қуръони каримдаги оятлар тартиби бўйича жойлаштирилган.

Аввал фиқҳий ҳукм мазмунини ифодалаган оят тўлиғича берилган, сўнгра оятнинг нозил бўлиш сабаблари кўрсатилгач, машҳур муфассирлардан иқтибослар келтирилган ҳолда ўзига хос услубда изоҳланган, тафсир қилинган. Сўнгара ояти каримага мужтаҳид уламолар нигоҳи билан қаралиб, ундан олинадиган фиқҳий ҳукмларга эътибор берилган, айрим ўринларда бир масалага бир неча мазҳаб мужтаҳидларининг илмий хулосалари қиёсий таҳлил учун келтирилган. Асосий эътиборни Ҳанафий мазҳабининг мужтаҳидлари олган ҳукм ва хулосаларига қаратилган. Мазҳаб уламоларидан нақл қилинган ҳукмни ҳадислар, саҳоба ва тобеинларнинг сўзлари ила асослаш билан бир оят тафсирига умумий якун ясалган.

Китобда ёритилган ҳар бир баҳсга синчковлик нуқтаи назар билан ёндашилган. Келтирилаётган маълумотлар қайси манбадан олинганлиги қисқа тарзда кўрсатиб ўтилган. Фойдаланилган адабиётлар асосан Ҳанафий мазҳабининг машҳур манбалари бўлиб, улар қаторида буюк ватандошларимиз Жоруллоҳ Маҳмуд аз-Замахшарийнинг “ал-Кашшоф”, Абул Баракот ан-Насафийнинг “Мадорикут танзил”, Мавлоно Ҳусайн Воиз Кошифийнинг “Тафсир Ҳусайний”, Фахрул Ислом Паздавийнинг “Усул” китоби, Саъдуддин Тафтазонийнинг “Шарҳ ақоид ан-Насафий”, Бурҳониддин Марғинонийнинг “ал-Ҳидоя” ва унинг кўплаб шарҳларидан кенг миқёсда фойдаланилган.

Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, бугунги кунда муқаддас динимизга мутлақо зид бўлган ғоявий ва мафкуравий таҳдидлар авж олган бир пайтда, ўзининг нотўғри тушунчаси билан ғаразли мақсадлари илинжида ҳеч нарсадан тап тортмайдиган турли хил руҳдаги оқимларга қарши курашиш, уларнинг пуч қарашларига илмий асосда раддиялар беришда мўътабар манбаларимизнинг ўрни беқиёс. Айниқса, динимиз таълимотларини ананавий Ҳанафийлик мазҳаби асосида ўрганиш ва келажак авлодга етказиш юртимиз диний соҳа ходимларининг асосий вазифаларидан ҳисобланади.

“Ҳидоя” ўрта махсус ислом

билим юрти ўқитувчиси

Абдулбоқий Турсунов

[1] “Жийван” ҳинд тилига мансуб сўз бўлиб, ҳаёт мазмунини ифодалайди.

Шу йилнинг 19-26 апрель кунлари Эрон Ислом Республикасининг пойтахти Теҳрон шаҳрида ўтказилган 34-Халқаро Қуръони карим мусобақасида 2 нафар вакилимиз – Тошкент шаҳар, Учтепа туманидаги “Абу Ҳурайра” жоме масжиди имом-ноиби Саидов Худойқул ҳамда Тошкент шаҳар, Учтепа туманидаги “Азиз ота” жоме масжиди имом-ноиби Аминов Муҳаммадлоиқ  иштирок этишди.

 Ушбу мусобақада дунёнинг 80 дан ортиқ давлатларидан ташриф буюрган қорилар иштирок этиб, улар орасида вакилларимиздан Саидов Худойқул Қуръони каримни тўлиқ ёддан ўқиб бериш (ҳифз) йўналиши бўйича қатнашган бўлса, Аминов Муҳаммадлоиқ эса Қуръони каримни тажвид қоидаси билан ўқиб бериш (қироат) йўналишида  иштирок этди. Мусобақанинг ҳифз йўналишида 1-ўринни Эрон, 2-ўринни Сурия, 3-ўринни Судан, қироат йўналишида 1-ўринни Эрон, 2-ўринни Ироқ, 3-ўринни Швеция давлатлари эгаллашди. Мусобақа ҳайъати томонидан юртимиз вакилларига муносиб иштироки тўғрисидаги “Ташаккурнома” тақдим этилди.

Шунингдек, ўрта мактаб ўқувчилари, аёл-қизлар ва кўзи ожизлар иштирокида ҳам халқаро Қуръони карим мусобақаси бўлиб ўтди. Барча иштирокчилар учун Теҳрон шаҳридаги диққатга сазовор жойларга зиёрат уюштирилди.

ЎМИ Халқаро алоқалар бўлими

Жиззах, Қашқадарё ва Навоий вилоятлари

Мансур Ҳаллож номи тилга олинганда деярли доимо унинг “Анал ҳақ” деган машҳур гапи ва бу гапнинг ҳукми ҳақидаги тортишувлар ҳам эслаб ўтилади. Ҳақиқатан мазкур гап ҳақида узундан-узоқ баҳслар қилинган бўлиб, уларнинг хулосаси  қуйидагилардан иборатдир:   

“Анал ҳақ” луғатда “Мен Ҳақ Худоман” деган маънога далолат қилади. Мансур Ҳаллож мазкур гапни айтгани ва ундан қайтмасдан туриб олгани учун муртад сифатида қатл этилган. Аммо у замондошлари орасида илми ва амали билан танилган сўфий киши бўлган. У қатл этилганидан сўнг баъзи тасаввуф аҳллари уни қатл этганларни унинг сўзидан кўзланган маънони тушунмаганликда айблаганлар ва унинг сўзини Ислом эътиқодига зид бўлмаган маъноларга таъвил қилиб тушунтирганлар.

Ана шундан сўнг Мансур Ҳалложни диндан қайтган муртад деб эътиқод қилинадими, ёки гапини бошқа маънога таъвил қилиш мумкин бўлгани сабабли кофирга чиқарилмайдими деган масала атрофида турли баҳслар қилинган.

Ушбу баҳсларни таҳлил қилишдан олдин шунча баҳсларга сабаб бўлган кишининг таржимаи ҳоли билан яқиндан танишиб чиқиш мақсадга мувофиқ бўлади.

Мансур Ҳалложнинг асл исми Ҳусайн ибн Мансур бўлиб куняси Абул Муғийс ёки Абу Абдуллоҳ бўлган. У ҳижрий 244 йилда форсларнинг шаҳарларидан бири бўлган "Байзо" шаҳрида туғилган. Ироқнинг "Восит" номли жойида ўсиб улғайган. Макка, Хуросон ва Ҳинд ўлкаларидаги кўплаб шаҳарларга сафар қилган. Саҳл ибн Абдуллоҳ Тустарийдан тасаввуф илмини ўрганган. Жунайд ибн Муҳаммад, Амр ибн Усмон Маккий ва Абулҳусайн Нурий каби тасаввуф олимлари билан дўст бўлган. Ҳаллож деб номланиш сабаби ҳақида шундай ривоят қилинган: "Бир куни у бир пахта тозаловчининг дўконида ўтирган. Пахта тозаловчидан бир ишни бажариб келишини сўраган. Пахта тозаловчи: “Мен пахта иши билан бандман”, – деган. Шунда у: “Сен мен айтган ишга боравер, мен пахта тозалаб тураман”, – деган. Пахта тозаловчи унинг ишига кетган. Қайтиб келганида барча пахталари тозаланган бўлган. Тозаланган пахталар эса ўн киши бир неча кунда бажариши мумкин бўладиган даражада кўп бўлган. Шундан сўнг у "Ҳаллож" яъни пахта тозаловчи деб ном олган".

Баъзилар унинг отаси пахта тозаловчи бўлган, шунинг учун у мазкур ном билан аталган дейишган.

Асарлари:

Масур Ҳаллож асарлар ҳам таълиф этган бўлиб, унга қуйидаги иккита китоб нисбат берилган:

1. Китабу товвасийн ;
2. Китабу Ҳаллож .

Мансур Ҳаллож ҳижрий 309 йилда қози Абу Умар Муҳаммад ибн Юсуф Моликийнинг фатвосига кўра аббосий халифалардан Муқтадир биллаҳнинг қарори билан муртад сифатида қатл этилган.

“Анал ҳақ” атрофидаги баҳслар:

Мансур Ҳалложни айтган гапи учун кофирликда айблаганлардан бири  Ибн Таймия бўлиб бу ҳақида у қуйидагиларни ёзган: “Кимки Ҳалложнинг эътиқод қилиб гапирган сўзига эътиқод қилса, мусулмонлар иттифоқи билан кофир ва муртад бўлади. Чунки мусулмонлар Мансур Ҳалложни куфр лафзларни гапиргани учун қатл қилганлар”.

Қози Иёзнинг бу ҳақида шундай дегани ривоят қилинган: Муқтадирнинг раҳбарлиги даврида Моликийлардан бўлган Бағдод фуқаҳолари Ҳалложнинг илоҳиётни даъво қилиб “Анал ҳақ” дегани ва бошқа бузуқ гапларни айтгани учун шариатнинг зоҳирига амал қилганига қарамасдан уни қатл этилишига ва осилишига ижмоъ қилганлар”.

Баъзи тасаввуф аҳллари эса Мансур Ҳалложнинг “Анал ҳақ”ини мадҳ этганлар. Бу ҳақида Аҳмад Яссавийнинг  “Девони ҳикмат” асарида қуйидагича баён қилинган:

Аё ошиқ, дарду ҳолат пайдо қилғил,

Мансур сифат "Анал-Ҳақ" деб ғавғо қилғил,

Дунё қўюб, охиратни савдо қилғил,

Савдо қилған Ҳақ дийдорин кўрар бўлғай.

Муҳаққиқ уламолар эса бу сўзнинг турли таъвилларини баён қилганлар. Ибн Ҳажар Ҳайтамий “Фатавал ҳадисия” китобида қуйидагиларни ёзган: “Мансур Ҳалложнинг “Анал ҳақ” деган сўзи ҳақида қуйидагиларни айтамиз: Ориф зотларда шундай  вақтлар бўладики, бу вақтларда уларда Ҳақ таолога бўлган муҳаббат шавқи ғолиб бўлади. Агар уларда мазкур шавқ ҳолати комил даражага етса, барча нарсаларни ҳатто ўзларини ҳам унутадилар, қалблари тамомила Ҳақ таолога боғланганидан бошқа бирор нарсани ҳис қила олмай қоладилар. Ана шу вақтда гапирган сўзлари ўша улуғвор ҳолатнинг тилига кўра сўзланган бўлади. Бу ҳолатга қуйидаги ҳадиси қудсийда ишора бор:

عن أبي هريرة رضي الله عنه قال : قال رسول الله صلى الله عليه وسلم : « إنّ الله تعالى قال : من عادى لي وليّاً فقد آذنته بالحرب ، وما تقرب إليّ عبدي بشيء أحب إليّ مما افترضته عليه ، ولا يزال عبدي يتقرب إليّ بالنوافل حتى أحبّه ، فإذا أحببته كنت سمعه الذي يسمع به ، وبصره الذي يُبصِر به ، ويده التي يبطش بها ، ورجله التي يمشي بها ، ولئن سألني لأعطينّه ، ولئن استعاذني لأعيذنّه » . رواه البخاري .

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳ таоло: “Ким менинг бирор дўстимга душманлик қилса, унга уруш эълон қиламан. Бандам унинг зиммасига фарз қилганимдан бошқа мен учун севимли бўлган бирор нарса билан (фарзларни бажаргандагидек) менга суюкли бўла олмайди.  Бандам нафл (ибодатларни бажариш) билан менга суюкли бўлиб бораверади, ҳатто уни яхши кўриб қоламан. Агар уни яхши кўриб қолсам, унинг эшитадиган қулоғи бўламан, кўрадиган кўзи бўламан, тутадиган қўли бўламан, юрадиган оёғи бўламан, агар мендан (бирор нарсани) сўраса албатта унга ато қиламан, агар мендан (бирор нарсадан) паноҳ тиласа, албатта унга паноҳ бераман”, деб айтди”, – дедилар”. Бухорий ривоят қилган.  

    Шунга кўра валийлар Ҳақ таолога хос нарсани ҳақиқатан эмас балки хаёлан ўзларига исбот қиладилар. Уларнинг бу гаплари асло Аллоҳ билан бирлашиш маъносида эмасдир. Чунки бу маъно айни куфр бўлади. Аллоҳ уларни бу нарсадан сақлагандир. Шунинг учун  “Анал ҳақ” сўзини айтувчисининг ҳолатига кўра икки хил маънода тушуниш мумкин:

1. Агар “Анал ҳақ”ни ҳушёр ҳолатда айтган бўлса, “Ҳақнинг ёди қалбимни батамом эгаллади гўё мен Ҳақ ёдидан иборат бўлиб қолдим” маъносида бўлади;
2. Агар “Анал ҳақ”ни ўзини билмай қолган ҳолатда айтган бўлса, бу “шатаҳот” (Ҳақ зикрига батамом ғарқ бўлиб ўзни унутиш)лардан бўлиб, ихтиёр билан айтилмагани сабабли бунга бирор ҳукм берилмайди.

Ҳужжатул ислом имом Ғаззолий “Анал ҳақ”ни шундай тушунтирган: “Анал ҳақ” деган киши нотўғри гапирган бўлади. Аммо бу сўзнинг икки таъвили бўлиб уларнинг ҳар бири билан бу сўзни тўғри дейиш мумкин:

1. Узоқ таъвил;
2. Яқин таъвил.

 Узоқ таъвилда “Анал ҳақ” (мен ҳақман)ни “Ана билҳақ” (Мен Ҳақ сабабидан борман) маъносига таъвил қилинади. Ушбу таъвилнинг узоқлиги шундаки бу лафздан хабар тушунилмайди. Чунки бу фақат айтувчининг ўзига хос хабар эмас, балки   бутун олам Ҳақ таоло сабабли бор бўлгани хабарга ҳожат бўлмаган ҳақиқатдир; 

Яқин таъвилда “Анал ҳақ” (мен ҳақман)ни “Ана мустағриқун билҳақ” (Мен батамом Ҳақ билан банд бўлдим) маъносига таъвил қилинади. Яъни бундан менда Ҳақдан ўзгага мутлақо ўрин қолмади, маъноси тушунилади”.

Имом Қушайрийдан Мансур Ҳалложнинг “Анал ҳақ” деган сўзи ҳақида шундай дегани нақл қилинган: “Агар у “Ана Аллоҳ” (мен Аллоҳман) демаган бўлса, уни кечириш мумкин. Чунки Аллоҳ исми (банданинг қалби унга) боғланадиган исмдир, хулқланадиган исм эмас. Аллоҳ таолонинг ушбу исмидан бошқа барча исмлари билан банда хулқланиши мумкин”.

Жалолиддин Румий “Анал ҳақ” ҳақида шундай деган: “Агар сен ўз борлиғингдан фано бўлсанг, доимо Аллоҳ таоло билан бирга бўласан. Бу сен Унинг зотига айланасан дегани эмас, балки олов сабабли қип-қизил чўғга айланган темир сингари бўласан, деганидир. (Фаразан) қип-қизил чўғга айланган темирнинг: “мен оловман” дейиши жоиз бўладику. Худди шунингдек Ҳақ йўлида фоний бўлган киши ҳам “Анал ҳақ” деган ҳақ сўзни айтиши мумкин бўлади”.

Марҳум устоз Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф раҳматуллоҳи алайҳ "Тасаввуф ҳақида тасаввур" номли асарларида бу ҳақида қуйидагиларни ёзганлар: "Тасаввуф ҳақида бироз бўлса ҳам хабардор бўлган киши шатаҳот сўзини фақат тасаввуфда ишлатилишини ва у суфийларнинг ўзларини йўқотиб қўйганда айтадиган, тушуниб бўлмайдиган, сиртдан қараганда айб, таъвийл қилганда маъно касб этадиган сўзлари эканини билади. Шатаҳот суфийнинг оғзидан оддий ҳолатда эмас, балки жазб ва қаттиқ таъсирланиш оқибатида чиқади. Зикр ила Аллоҳ таолога етишиб қолган суфий ўзини йўқотиб қўйиб нима деяётганини билмай қолади.

Суфийларнинг шатаҳотга йўл қўйганларини икки хил бўлганини таъкидлашимиз лозим:

1. Зикр ҳолига ғарқ бўлиб ўзини билмай қолганда шатаҳотга қўйиб, ҳушёр ҳолга қайтганда ўзини оқлов сўзларини айтганлар;
2. Ҳушёр ҳолатда ҳам шатаҳотда давом этаверганлар.

Биринчи тоифа маъзур топилган. Бунга ал-Ҳасрийдаан нақл қилинган қуйидаги иқтибос далил бўла олади: "Жунайд тамаккунли (ўзига мустаҳкам) одам эди. Унинг ўзидан кетиши йўқ эди. Амр ва наҳийни улуғлар эди. У йўлни аслидан олган эди. Шунинг учун ҳам у барча тоифаларга мақбул бўлгани ажабланарли эмас".

Иккинчи тоифа номақбул топилган Бу тоифанинг энг машҳур арбобларидан бири Мансур Ҳаллождир. У ўзининг машҳур шатаҳотини айтганда ҳушёр ҳолида ундан қайтиш талаб қилинган. Аммо Ҳаллож ҳушёр ҳолида ҳам гапидан қайтмаган. Шу тарзда тўққиз йил ўтган. Ўшанда ҳам айтганидан қайтмаганидан кейингина Ҳаллож қатл қилинган".

Ибн Шурайҳдан Мансур Ҳаллож ҳақида сўраганларга шундай деб жавоб берган: "У ҳолати махфий бўлган кишидир. Мен у ҳақида бирор нарса демайман".

Ушбу хабарлардан келиб чиқиб Мансур Ҳалложнинг "Анал ҳақ"и ҳақида баҳс юритувчиларни уч гуруҳга ажратиш мумкин:

1. Зоҳирига кўра ҳукм чиқарадиганлар;
2. Таъвил қиладиганлар;
3. Сукут қиладиганлар.

• Зоҳирига кўра ҳукм чиқарадиганларнинг хулосалари қуйидагича: “Мансур Ҳалложнинг “Анал ҳақ” деган сўзи “Аллоҳ менинг қалбимга тушди ёки мен Аллоҳ билан бирлашиб кетдим” деган маънони ифодалагани учун куфр ҳисобланади. Бу гапни айтган мусулмон муртадга айланади. Шунга кўра Мансур Ҳалложнинг муртадлигига фатво берган уламолар шариатнинг зоҳирига кўра тўғри ҳукм чиқарган ҳисобланадилар".
• Таъвил қиладиганларнинг хулосалари қуйидагича: “Мансур Ҳалложнинг “Анал ҳақ” деган сўзини “Аллоҳ менинг қалбимга тушди” ёки “мен Аллоҳ билан бирлашиб кетдим” маъносида тушуниш асло мумкин эмас. Чунки бундай бузуқ эътиқодни замондошлари орасида илми ва амали билан танилган зотлар у ёқда турсин ақли расо бўлган оддий авом мусулмонга нисбат бериш ҳам тасаввурга сиғмайди. Фақат жоҳил сўфийларгина унинг гапини нотўғри талқин қилган бўлишлари мумкин холос. Агар Мансур Ҳаллож илм ва амалда собитқадамлик билан танилмаганида "Анал ҳақ" дегани учун муртадлигига билиттифоқ ҳукм қилинмасмиди? Ушбу мулоҳазаларга кўра Мансур Ҳалложнинг мазкур гапини “менда Ҳақдан ўзгага мутлақо ўрин қолмади”, маъносида тушуниш энг тўғри йўл ҳисобланади.
• Сукут қиладиганларнинг хулосалари қуйидагича: Мансур Ҳалложнинг "Анал ҳақ" деган сўзи зоҳиран куфрга ҳам, таъвил қилинса тўғри маънога ҳам далолат қилади. Аҳли қибладан бирор кишини ҳам модомики гапини ҳаққа ҳам, ботилга ҳам таъвил қилиш имкони бўлса, кофирга чиқаришга ошиқмаслик керак. Ана шу эътибордан Мансур Ҳаллож ҳолати махфий кишидир. Ҳолати махфий бўлган киши ҳақида бирор тарафга ҳукм чиқармаслик, балки оқибатини Аллоҳга ҳавола қилиб сукут қилиш энг афзал йўл ҳисобланади.

Аллоҳ таолога ҳамду санолар, пайғамбаримиз Муҳаммад мустафога  ҳамда у зотнинг аҳли оилаларию саҳобаи киромларига салавот ва саломлар бўлсин!

Абдулқодир Абдур Раҳим