Ислом тарихида “Султонул уламо”, “Амирларни сотувчи” номи билан  машҳур бўлган аллома Изз ибн Абдусалломнинг  алоҳида ўрни бор.

Унинг тўлиқ исми шарифи қуйидагича: Абу Муҳаммад Изуддин Абдулазиз ибн Абдусалом ибн Абулқосим ибн Ҳасан ибн Муҳаммад ибн Муҳаззаб Суламий Шофий Дамашқий. У ҳижрий 577 сана, милодий 1181 йилда Дамашқда камбағал оилада таваллуд топди. Оиласининг фақирлигидан у ёшлигида кечалари умавийлар жоме масжидининг шимолий эшиги ёнидаги оҳак хумдонида тунашга мажбур бўлган. Бу ҳақида Имом Субкий отасидан ривоят қилган.  

Унинг масжидда истиқомат қилиши ибодат ва илм олишига сабаб бўлган. Шу вақтда умавийлар масжидида кўплаб илм халқлари мавжуд бўлиб, дунёнинг турли жойларидан келган талабалар билан доимо гавжум бўлган.  Бу тарихий масжидда тафсир, ҳадис, фиқҳ ва бошқа диний ва дунёвий илмлар ўқитилган. Кўплаб машҳур уламо  ва фақиҳлар шу масжидда дарс айтишган. Бўлажак алломанинг биринчи ёд олган китоби Абу Исҳоқ Шерозий қаламига мансуб “Танбеҳ” китоби бўлди. У шаръий ва арабий илмларни баробар ўқиб ўрганди. Тафсир, ҳадис, фиқҳ илмларини ва усулларини, луғат, тасаввуф, наҳв, балоғат, ихтилофлар ҳақида илмлардан замонасининг машҳур имомларидан дарс олди. Ибн  Имод Ҳанбалий “Табақоти Шофиия Кубро” китобида бундай ёзади: “Изз Абдуссалом фиқҳ, усул ва арабий илмларда жуда машҳур бўлди. У ўзининг бу соҳадаги тенгдошларидан ўтиб кетди, У тафсир, фиқҳ, ҳадис, олимларнинг турли ихтилофли сўзларини билишда моҳир бўлди ва мужтаҳидлик даражасига етди”.

Аллома Иззуддин Абдуссалом ёшлигининг кўп қисмини Дамашқда ўтказди. Кейинчалик Бағдодга келиб муҳаддислардан ҳадис тинглади. Сўнгра Мисрга борди ва умрининг охиригача Мисрда яшади. У 644 ҳижрий санадан кейин ҳаж қилиш нияти билан Ҳижоз ўлкасига сафар қилди.

Аллома Изуддин Ибн Абдуссалом яшаган замонда фатво чиқариш учун расмий мансаб ва вазифа мавжуд бўлмаган. Биринчи расмий ҳукумат фатволари усмонийлар давлатида вужудга келди. Олдинги асрларда фатво беришга иқтидорли ва салоҳиятли уламолар ўзларининг билимлари, аҳкомларни тўғри  идрок этишларига қараб ўзларича бу вазифани адо этардилар. Имом Изуддин Абдуссалом Шом диёрида яшаган даврда фатво  берган эди. Уни “Шом диёри муфтийси” деб аташарди.

“Аллоҳ таоло каломи тафсири” атрофида бўлган фитна сабабидан Шом султони Ашраф Мусо уни бу вазифадан озод этгунга қадар унда давом этди.

Бу ишга ҳанафий мазҳаб уламоси, шайх Жамолиддин Хусайрий аралашди ва султоннинг бу ишини маъқул топмади. Натижада султон ўз фикридан қайтди, уни авф этиб, ҳадялар юборди. Изз Абдуссалом султоннинг инъомларни қабул қилмади. Натижада алломанинг шон-шуҳрати атроф ўлкаларда кенг тарқалди.

Аллома Изуддин Абдуссалом турли илмларни пухта ўргангандан кейин илмнинг дарслар айта бошлади. Унинг биринчи айтган дарси Дамашқда бошланган бўлса, охиргиси Қоҳирада бўлди. У Мисрда бўлган вақтда  уйида, масжидда ва  бошқа кўплаб жойларда илм нурини тарқатди. Ибн Касир шундай дейди: “Талабалар ундан  кўп истеъфода қилишди. У Дамашқдаги бир қанча мадрасаларда таълим берди. (Ал Изз ибн Абдуссалом. Қавоид ал Аҳком, 2 жуз, 220-221-бетлар).

Тарихий манбаларда кўрсатилишича, аллома Ибн Абдуссалом мадрасада биринчи бўлиб тафсир илмидан дарс берган. Бу ҳақда Ибн Ибод Ҳанбалий бундай дейди: “У биринчи бўлиб ўз дарсларида тафсирдан дарс берган эди” (Шузурот заҳаб китоби, 5 жуз, 302 бет).

Шайх Изз Абдуссаломни 637 ҳижрий санада султон Солиҳ Исмоил Дамашқдаги умавийлар жоме масжидига имом-хатиб этиб тайинлайди.

Тарихий манбаларда зикр қилинишига аллома, имом Изз Абдуссалом 639 ҳижрий санада Мисрга сафар қилади. Миср султони Солиҳ Айюб унинг алломалигидан хабардор эди. Иттифоқо, унинг Мисрга келиши Миср қозиси Шарофуддин Ибн Айнидавланинг вафотига тўғри келади. Миср султони  Солиҳ Айюб уни катта тантана ва ҳурмат-эътибор билан кутиб олади ва қозилар қозиси ҳамда ўша замондаги энг катта ва қадимий бўлган Амр ибн Ос масжидига имом-хатиб этиб тайинлайди.

Миср султони Солиҳ Айюб ўз сиёсий ва ҳарбий мавқеини мустаҳкамлаш ниятида қўшинларини кучайтиради, Марказий Осиё ва унинг ғарбидан кўплаб турк мамлукларни давлат моли ҳисобига сотиб олади. Уларни жангга тайёрлайди. Улар султоннинг ишончига киради, ҳатто айримлари бош қўмондонлик даражасига етишади, улардан бири эса султонга ноиб бўлиш шарафига эришади.

Аллома, Мисрга бош қози этиб тайинлангач салтанатни идора этишдаги айрим хато ва камчиликларни кўрди. Улардан бири амирлар ҳамон қул  экани эди. Уларнинг озод этилгани ҳақида бирор ҳужжат мавжуд эмас эди. Шариат ҳукми бўйича эса қуллар бошлиқ бўла олмайди ва ўзларининг ҳаётини тасарруф қила олмайди.

Имом Изз Абдуссалом уларнинг олди-сотди қилиши ва никоҳланиши тўғри эмас, деб эълон қилди. Натижада уларнинг, шу жумладан, султонга ноиб бўлган мамлукларнинг манфатига зарар етди. (Имом Шаъроний, Табақот ал Кубро, 1 жуз, 13-14 бетлар). Бу иш мамлук амирларнинг ниҳоятда ғазабини қўзғади, аммо улар ғазабларини босиб Имом Изз Абдуссалом билан келишиш ва бу масалани чиройли йўллар билан ҳал қилишга ҳаракат қилди. Имом ўз фикрида қатъий турди ва муаммони ҳал этишнинг бирдан-бир йўли уларни қул бозорида кимошди қилиб сотиш,  сўнгра озод қилишдир, деди.

Улар бу  ҳолдан ниҳоят даражада дарғазаб бўлишди. Бу хабар султон  Солиҳ Айюбга етиб борди. Султон Имом Изз Абдуссаломдан фикридан қайтишини ва ўзига тааллуқли бўлмаган ишга аралашмаслигини  сўради. Бу гаплар имомга қаттиқ ботди ва бош қозилик вазифасидан истеъфо бериб оиласи билан Қоҳирадан кўчиб кетишини эълон қилди ва дарҳол шаҳардан чиқди. Бу хабар тезда халқ оммасига тарқалди, улар имомнинг ёнини олди ва Имом Қоҳирадан чиқар-чиқмас уламолар, тижоратчилар, солиҳ кишилар ҳатто аёллар  ва ёш болалар имомга эргашиб шаҳардан чиқа бошлади. Султоннинг  яқинларидан бири унга бундай деди: “Салтанатингни сақлаб қол. Шайх кетиб қолса, мулкинг ҳам кетади”. Султон дарҳол отига миниб шайх, имом Изз Абдуссаломга етишди ва узр сўраб ортга қайтишни илтимос қилди. Аллома амирларни кимошди савдосида сотиш ва сўнгра озод қилиш шарти билан шаҳарга қайтди.  У билан бирга бўлганларнинг ҳаммаси шаҳарга қайтди (Шужоат Изз Абдуссалом номли китоб).

Имом шаҳарга қайтгандан кейин кимошди савдоси куни белгиланди ва барча мамлук амирлар бирма-бир ниҳоятда қиммат баҳода сотилди, халқ ҳам бу савдода иштирок этди. Айрим амирларнинг баҳоси жуда кўтарилиб, қимматлашиб сотиб олиш имкони бўлмаганида, султон Солиҳ Айюб ўзининг хос маблағи эвазига сотиб олди. Савдодан тушган маблағни Имом Изз Абдуссалом жам қилди. Барча амирлар сотилгандан кейин Султон уларни озод қилди ва улар ўз хизматларида давом этишди. Имом Изз Абдуссалом йиғилган маблағни мусулмонларнинг умумий  манфаатлари йўлига, турли  хайрли ишларга сарфлади. Ибн Субкий шундай ёзади: “Аллоҳ раҳм қилсин ва ундан рози бўлсин! Бирон бир киши шундай иш қилгани эшитилмаган эди (Изз Абдуссаломнинг “Мажоз ал Қуръон” китоби).

Уламолар султони Изз Абдуссалом 660  ҳижрий сана, 1262 милодий йилда 83 ёшда Мисрда вафот этди. Имом Изз Абдуссалом чошгоҳга яқин Қоҳира шаҳридаги Муқаттам тоғи этагидаги Қарофа қабристони яқинидаги кўл тарафга дафн этилади. Унинг жанозасини султон Зоҳир Бийбарс ўқиди. Имомнинг жанозасига Миср аҳлининг деярли барчаси иштирок этди (Табақот Шофиия Кубро, 8 жуз, 212-213 бетлар).  Султон Зоҳир Бийбарс унинг вафотидан қаттиқ қайғуради ва аллома вафоти ўзининг ҳукмронлиги вақтида бўлганидан жуда афсусланади. Султон бу ҳақда шундай деди: “Лаа илаҳа иллаллоҳ! Шайхнинг вафоти менинг султонлигим вақтида бўлди-я”. Аллома жанозасида амирлар, аъёнлар ва аскарлар иштирок этишди. Султоннинг ўзи тобутни кўтаришди ва дафнда ҳозир бўлди (Табақот Шофиия Кубро китоби, 8 жуз, 212-213 бетлар).

Миср диёрининг барча ўлкаларида, Шомнинг Фрот дарёсигача бўлган барча шаҳарларида Маккаи мукаррама, Мадинаи мунаввара, Яманда, умавийларнинг жоме масжидида ва дунёнинг турли шаҳарларидаги масжидларда алломага ғойибона жаноза ўқилди (Табақот Шофиия Кубро китоби, 8 жуз, 212-213 бетлар).

Аллома Изз Абдуссалом ўзидан бир қанча китоб, рисола ва таснифотлар қолдирган. Аммо бу илмий меросларнинг адади унинг илм ва маърифатига мувофиқ даражада эмас. Шунинг учун ҳам Ёфиъий Яманий буни шундай изоҳлайди: “У китобларидан кўра илми кўп кишилар жумласидан ҳисобланади”. Бунинг сабаби имом Изз Абдуссалом расмий мансаб, халқ  хизматида, амру маъруф ва наҳий мункар билан кўпроқ машғул бўлгани билан изоҳланади.

Имом Изз Абдуссаломдан қолган илмий мерослар жумласига унинг тафсири, ҳадис илмида Имом Муслимнинг саҳиҳларининг мухтасари, Тавҳид илмида “Ал Мулихха фи эътиқод аҳли ал ҳақ”, “Алфарқ байнал ислом вал иймон”, “Алғол фи ихтисор ал ниҳоя” (5 жуз), “Мақосид ас солаҳ”, “Мақосид ас савм”, “Маносик ал ҳаж”, “Алфатвойи ал  Мисрия”. Усул фиқҳга доир “Қавоъид ал аҳком фи масолих ал аном”, “Ал Имом фи баёни адиллатик аҳком”. Одоб-ахлоқ, таълим ва тарбия, тасаввуф ва зуҳдга доир “Шажаратул маориф вал аҳвол ва солиҳ алақвол ва ал аъмол”, “Мақосид ар риоя ли ҳуқуқиллаҳ”, “Масоил ат тариқа фи илмил ҳақиқа” каби китоблар шулар жумласидандир.

Яқин вақтларда, иншоаллоҳ, эътиборингизга уламолар султони аллома Изз ибн Абдуссаломнинг энг машҳур китобларидан бири “Шажарат ал маориф вал аҳвол ва солиҳ ал аҳвол вал аъмол” китобидан айрим лавҳаларни ҳавола этамиз.

Абдулҳамид ТУРСУНОВ,

Ўзбекистон мусулмонлари идораси раиси маслаҳатчиси

Ота-она ризолигини топишда, аввало, уларга итоат ва яхшилик қилиш масаласи туради. Итоат ва яхшлик бирга ишлатилса ҳам уларни бир-биридан ажаратиб турадиган жиҳатлари мавжуд, агар алоҳида қилиб ўрганилса уларни тушуниш ҳам амал қилиш ҳам осон бўлади. Чунки итаот бўлмаган жойда яхшилик ҳам бўлмайди, яхшилик деб қилинган иш яхшилик эмас қаршилик бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳам биринчи ота-онага итоат қилишнинг мазмун-моҳиятини билиб олишга ҳаракат қиламиз. 

Ота ва она – бу дунёдаги ҳеч бир нарса билан тенглаштириб, қиёсслаб бўлмайдиган, инсон фарзанди учун мўътабарларнинг энг мўътабари, азизларнинг энг азизи бўлган инсонлар ҳисобланади. 

Оналарнинг ҳеч қандай ажру мукофотсиз, ҳатто, бундай фикру хаёлларга бормасдан, ҳеч иккиланмасдан фарзандларини дунёга келтириб, вояга етгунларича уларнинг беминнат хизматларида бўлишлари ҳаммамизга маълум, бироқ ёзилмаган қоидадир. Инсон фарзандининг бундай ноёб ва қиёси умуман мумкин бўлмаган хислати фақат она номига лойиқ бўлган мўътабар зотига берилган.  

Фарзандларини ойлаб она раҳмида олиб юрганлари, туғиш машаққатлари, эмизиш давридаги қийинчиликлар, кечалари ширин уйқуларидан воз кечиб, гўдакларини эмизиш баробарида уларга чексиз меҳр-шафқат кўрсатишларини бу дунёдаги ҳеч бир нарса билан қиёссалб бўлмайди. 

Бошқа томонда эса буни илоҳий ҳукм деб, оиланинг моддий таъминотни ҳеч иккиланмасдан ўз зиммасига олган ота, ҳар куни тирикчилик ва уй-рўзғор ташвишида турли машаққат ва таҳликалар билан юзма-юз келиб, фарзандлари роҳати учун ўзларнинг ҳузур-ҳаловатларидан воз кечиб, баъзида ҳаётларини хафв остига қўйб, ҳаётнинг энг оғир синовларини мардларча, сокинлик билан елкаларида кўтариб турадилар. Шунингдек, фарзандалари таълим-тарбияси билан шуғулланиб, Ватани ва халқининг корига ярайдиган инсонлар бўлиб етишлари, илму ҳунарга эга бўлишлари учун бор куч ва ғайратларини сарф этадилар. 

Айнан мана шу чексиз фидокорликлари, жасорату матонатлари туфайли ота-онанинг ҳақларини адо этиш мутлақо имконсиз эканлиги келиб чиқади. 

Шу сабабдан ҳам ота-онанинг тириклик пайтида хизматларини жону дилдан бажариб, ёшлари улғайганда яшашларига ёрдам бериш, шариатга мувофиқ барча хоҳишларини ўз ўрнида бажариш билан амрларига итоат қилиб, яхшилик қилиш Аллоҳ таоло томонидан бандаларига буюрилган фарз ҳисобланади. 

Худди шундай тарзда вафот этиб кетганларидан кейин ҳам уларни хафа қилиб қўймайдиган йўлдан бориб, руҳларига савоблар, садақаларни ҳадия қилиш орқали ҳар доим хотирлаб, яхшиликлар қилиб туриш ҳам фарзандлар учун вожибдир. 

Инсон фарзандининг ўз ота-онаси олдидаги Аллоҳ томонидан буюрилган бу каби шарафли мажбуриятлари аслида оддий инсоний фазилатдан бошқа нарса эмаслигини ақл билан идрок этса ҳам бўлади. Зеро, буни қўллаб-қувватловчи бир қанча ояти карималарнинг нозил бўлгани ва ҳадиси шарифларнинг баён этилгани юқорида айтиб ўтилган фикрлар учун далил ҳисобланади. 

Ота-онага итоат қилиш, уларга кўрсатган хизматини миннат қилмаслик қатъи фарз бўлганидан, бунинг акси бўлган исён, итоатсизлик, ҳатто, кичик малол келиш ҳам ҳаром бўлиб, катта гуноҳлардан ҳисобланади. 

Ҳадис. Расулуллоҳ (соллалоҳу алайҳи ва саллам) бундай огоҳлантирганлар: “Гуноҳи кабираларнинг энг каттаси Аллоҳга ширк келтириш ва ота-онага оқ бўлишдир”. (Имом Бухорий ривояти). 

Аллоҳга ширк келтиришдан кейин энг катта гуноҳ бу ота-онага осий бўлишлик экан, бу гуноҳга ва унга олиб борувчи ҳар қандай йўлдан узоқ туришлик, бу масалага ҳар доим диққат билан қараб, буни ҳеч қачон эсдан чиқармаслигимиз керак. 

Ҳадис. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам она-ота ҳақида сўралганида марҳамат қилдилар: “У иккови сенинг жаннатинг ва ё жаҳаннамингдир”. (Ибни Можа) 

Машруъ бўлган ишларда уларга итоат қилиб, розиликларини топсанг – жаннатинг. Итоатсизлик қилсанг – жаҳаннаминг. Яъни, ота-онага итоат ё итоатсизлик жаннат ёки жаҳаннамга киришингга сабаб бўлади, деб огоҳлантирмоқдалар Сарвари коинот соллаллоҳу алайҳи васаллам. 

Бошқа бир ҳадиси шарифда шундай марҳамат қилдилар: “Аллоҳнинг розилиги она-отанинг розилигидир, Аллоҳнинг ғазаби она-отанинг ғазабидадир”. (“Канзул Уммол”, “Тарғиб”, “Кашфул хофаа”) 

Ушбу ҳадиси шарифнинг шарҳи бўйича ўз фикрини баён этган фақиҳ Абу Лайс Самарқандий шундай дейди:

 “Аллоҳ таоло ота-онанинг буйруқларига риоя этишни Ўзининг ояти карималарида шу қадар кўп билдирганки, бу мажубриятларни бажариш зарурлигини билдиради. Ақл-ҳуши жойида бўлган инсон учун ота-онани ҳурмат қилишни билиш ва бу вазифани бажариш фарздир. Аллоҳ таоло Таврот, Забур, Инжил ва Қуръони карим каби самовий китобларида буни очиқ маълум қилиб турган бўлса-ю, бу қандай қилиб фарз бўлмаслиги керак. Аллоҳ Пайғамбарларига ота-онага ҳурмат кўрсатиш, уларнинг ҳақларини адо этишга буюриб, Аллоҳнинг ризолиги ота-онанинг ризолигида, ғазаби эса уларнинг ғазабларида эканини маълум қилади.” 

Ота-онага итотсизлик қилиш, осий бўлиш қанчалик оғир мусибат бўлса, уларга итоат қилиб, кўнгилларини олиш, қалбларини хушнуд қилиш қандайин савобли амал эканини яхшилаб ёдда тутиш лозим.

Шу нарса аниқки, ҳеч бир яхшилик жавобсиз қолмайди. Агар бу яхшилик эҳсон ва эътибор, итоат ва ҳурмат тарзида ота-онага қилинадиган бўлса, ундан олинадиган савоб ва мукофотнинг ҳадди-ҳисоби бўлмайди. Яъни инсон беҳисоб ажру савобга эга бўлади. 

Аллоҳ таолонинг энг кўп қайси амалларни яхши кўришлигини яхшиси Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак сўзларидан билиб оламиз. 

Ҳадис. Буюк муҳаддислар Имом Бухорий ва Имом Муслим Ибни Масъуд розияллоҳу анҳудан қуйидаги ҳадисни ривоят қиладилар.

Ибни Масъуд розияллоҳу анҳу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан:

– Аллоҳ қайси амални энг кўп яхши кўради? – деб сўрадим. Шу жавобни бердилар:

– Вақтида ўқилган намоз!

– Кейингиси қайси амал?

– Ота ва онага қилинган яхшилик…

– Ундан кейингиси-чи?

– Аллоҳ йўлида жиҳод қилмоқ. 

Ушбу ҳадиси шарифда ота-онага яхшилик ва хизмат қилиш жиҳод амалидан олдин келаётгани ҳақида хабар берилмоқда. Бу инсонни чуқур тафаккур қилишга ва ҳушёрлик билан ҳаракат қилишга чақирувчи даъватдир. Чунки ота-онага яхшилик ва хизмат қилиш фазилат ва даража бобида намоздан кейинда келмоқда. Биринчи намоз ўқиш, кейин ота-онага итоат ва яхшилик қилиш.

Демак, хайрли амаллар қаторида намоздан кейинги ўринни эгаллаб турган ушбу муҳим вазифа фарзандлар томонидан ҳеч қандай иккиланишсиз, қатъиян бажарилиши шартлигидан далолат беради.        

Абдуллоҳ ибн Амр ибн Оссдан (розияллоҳу анҳу)  ривоят қилинган қуйидаги ҳадиси шарифда юқоридаги ҳадис маъно жиҳатидан шарҳлаб берилади.

Бир киши Расулуллоҳ (алайҳиссалом)га юзланиб:

“Мен ҳижрат ва жиҳод қилиш учун сизга байъат қиламан. Бунинг савобини эса Аллоҳдан талаб этаман”, деди.

Расулуллоҳ алайҳиссалом: “Ота-онангдан бирорталари тирикми?” дедилар.

У киши:

“Ҳа, икковлари ҳам тирик”, деди.

Расулуллоҳ алайҳиссалом: 

“Савобини Аллоҳдан талаб қиласанми?” дедилар.

У киши: “Ҳа”, деди.

Шунда Расулуллоҳ алайҳиссалом: “Унда ота-онанг ҳузурларига бориб, уларга чиройли муомалада бўлиб, хизматларини қилгин”, дедилар. (Муслим) 

Мазкур ҳадиси шарифда ота-онага итоат ва яхшилик қилиш, уларга хизмат ва ҳурмат кўрсатишнинг даражаси белгилаб берилмоқда. Юқоридаги ҳадисда ота-онага хизмат қилиш амал бобида жиҳоддан юқорида тургани билдирилган бўлса, кейинги ҳадиси шарифда уларнинг хизматларини астойдил, бекаму кўст адо қилган одам, Аллоҳ йўлида жиҳод қилган инсон каби ажр олишга лойиқ экани маълум қилинди.   

Бу ҳадиси шарифни эшитган ҳар қандай ақли соғлом инсон Аллоҳга итоатдан кейин турадиган ота-онага итоат қилишнинг ажру мукофоти бениҳоя юксаклигидан белни маҳкам бойлаб уларнинг хизматларига киришади.

Улуғбек Султоновнинг 
"Ота-онага хизмат қилиш 
одоблари" китобидан олинди

ЎМИ Матбуот хизмати