Динимизда ибодатлар ичида намознинг алоҳида ўрни бор. Чунки у ҳар куни беш вақт такрорланиб туради. Одамлар уни ҳар куни бажариб тургани сабабли унга тегишли масалалар ҳам энг кўп ўрганилади ва такрорланади.

Намоз ислом умматига Қуръони карим, ҳадиси шариф ва умматнинг ижмоси билан фарз қилингандир.

Аллоҳ таоло Қуръони каримда намоз ҳақида шундай дейди:

وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآَتُوا الزَّكَاةَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ

 “(Эй, мўминлар!) Намозни баркамол адо этингиз, закотни берингиз ва Пайғамбарга итоат этингиз, зора (шунда) раҳм қилинсангиз” (Нур сураси, 56-оят).

Бошқа ояти каримада намознинг вақти таъйин қилинганини таъкидлайди:

وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَوْقُوتًا

“Намозни тўкис адо этинглар. Албатта, намоз мўминларга вақтида фарз қилингандир”, деган (Нисо сураси, 103-оят).

Пайғамбаримиз алайҳиссалом шундай марҳамат қиладилар:

عَنِ ابْنِ عُمَرَ رضي الله عنه قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم "بُنِيَ الإِسْلَامُ عَلَى خَمْسٍ: شَهَادَةِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَأَنَّ مُحَمَّدًا رَسُولُ اللَّهِ، وَإِقَامِ الصَّلَاةِ، وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ، وَالحَجِّ، وَصَوْمِ رَمَضَانَ"

(رَوَاهُ الْبُخَارِيُّ وَمُسْلِمٌ)

Ибн Умар разияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ислом беш нарса устига қурилгандир: “Лаа илаҳа иллаллоҳ ва анна Муҳаммадан Расулуллоҳ” калимаси, намозни адо этиш, закот бериш, Байтуллоҳни ҳаж қилиш, Рамазон рўзасини тутиш”, дедилар (Имом Бухорий ва Имом Муслим ривоятлари).

Беш вақт намозларни рисоладагидек ўқиган одамнинг гуноҳлари кечирилади, дилидаги ғуборлар ювилади, руҳий ҳолати яхшиланади.

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ أَنَّهُ سَمِعَ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ: أَرَأَيْتُمْ لَوْ أَنَّ نَهَرًا بِبَابِ أَحَدِكُمْ يَغْتَسِلُ فِيهِ كُلَّ يَوْمٍ خَمْسًا مَا تَقُولُ ذَلِكَ يُبْقِي مِنْ دَرَنِهِ قَالُوا: لاَ يُبْقِي مِنْ دَرَنِهِ شَيْئًا قَالَ: فَذَلِكَ مِثْلُ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ يَمْحُو اللهُ بِهِ الْخَطَايَا.

رَوَاهُ الْبُخَارِيُّ وَمُسْلِمٌ وَالتِّرْمِذِيُّ وَالنَّسَائِيُّ

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинишича, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Биронтангиз эшиги олдидан ариқ оқиб ўтса, у ўша ариқда бир кунда беш маҳал чўмилса, ун(инг танаси)да кир қоладими?” деб сўрадилар. Шунда саҳобалар: “Йўқ, ҳеч қандай кири қолмайди”, дейишди. У зот: “Беш вақт намоз ҳам шунга ўхшайди. Аллоҳ у билан гуноҳларни кетказади”, дедилар (Имом Бухорий, Имом Муслим, Имом Термизий, Имом Насоий ривоятлари).

Намоз улуғ ибодат бўлганидан сафарда ҳам, одатий беморликда ҳам соқит бўлмайди, балки ҳар кимнинг ҳолатига қараб енгиллик берилади. Бу ҳақда Пайғамбаримиз алайҳиссалом Имрон ибн Ҳусойнга шундай деганлар:

 صلِّ قائمًا، فإن لم تستطع فقاعدًا، فإن لم تستطع فعلى جنبٍ

(رواه الامام البخاري عن عمران بن حُصين رضي الله عنهما)

“Тик туриб намоз ўқинг, бунга қодир бўлмасангиз ўтириб ўқинг, бунга ҳам қодир бўлмасангиз, ёнбошлаб ўқинг” (Имом Бухорий ривоятлари).

Ҳатто Қуръони каримда оғир ҳолатларда ҳам намоз адо этилиши ва унда намоз қоидаларига баъзи бир ноодатий енгилликлар берилиши зикр қилинган. Душман хавфи ўта қаттиқ бўлганда қандай намоз ўқиш ҳақида шундай дейилади:

فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا أَوْ رُكْبَانًا فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَمَا عَلَّمَكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا َعْلَمُونَ

яъни: “Агар (душман ҳужумидан) хавфда бўлсангиз, бас, пиёда ёки уловда (намоз ўқийверингиз). (Хавфдан) хотиржам бўлганингизда эса, билмаганларингизни сизга таълим берганидек Аллоҳни зикр этинг (намоз ўқинг)” (Бақара сураси 239-оят).

Бошқа ояти каримада хавф юқоридагидан камроқ бўлганда намоз ўқиш тартиби баён қилинади:

وَإِذَا كُنْتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلَاةَ فَلْتَقُمْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُوا فَلْيَكُونُوا مِنْ وَرَائِكُمْ وَلْتَأْتِ طَائِفَةٌ أُخْرَىٰ لَمْ يُصَلُّوا فَلْيُصَلُّوا مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ ۗ وَدَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِكُمْ وَأَمْتِعَتِكُمْ فَيَمِيلُونَ عَلَيْكُمْ مَيْلَةً وَاحِدَةً ۚ وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِنْ كَانَ بِكُمْ أَذًى مِنْ مَطَرٍ أَوْ كُنْتُمْ مَرْضَىٰ أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَكُمْ ۖ وَخُذُوا حِذْرَكُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُهِينًا

النساء:102

яъни: “Ҳар қачон Сиз (эй, Муҳаммад!) улар (саҳобаларингиз) орасида бўлиб, намозларига имомлик қилсангиз, (уларни икки қисмга бўлинг!) улардан бир қисми Сиз билан бирга (намозга) турсин! (Иккинчи қисми) қуролларини олсин (ва ёвдан мудофаа қилиб турсин). Сажда қилишгач (яъни, бир ракъат ўқишгач), ортингизга (қўриқлаш учун) бориб турсинлар. Ўқимаган қисм келиб, Сиз билан (намозни) ўқисин! Яна, эҳтиёт чораларини кўриб, қуролларини (қўлга) олсинлар. Кофирлар сизлар қурол ва анжомларингиздан ғафлатда бўлган пайтингизда бирданига ҳамла қилишни хоҳлайдилар. Агар ёмғирдан азият чексангиз ёки бемор бўлсангиз, қуролларингизни (ечиб) қўйсангиз, сизларга гуноҳ бўлмас. (Аммо) эҳтиёт чораларингизни кўриб қўйинг! Албатта, Аллоҳ кофирлар учун хорловчи азобни тайёрлаб қўйгандир” (Нисо сураси 102-оят).

Юқоридаги икки оятдан маълум бўлмоқдаки, қийин ҳолатларда ҳам намозни тарк қилинмайди, лекин бундай ҳолатда намоз ўқилганда одатдагидан кўра бир қанча енгилликлар бўлади. Жумладан, жамоат иккига бўлиниб, бир қисми имом билан намоз ўқиса, яна бир қисми уларни қўриқлайди, намозни ярми ўқилганда одамлар ўрин алмашадилар, намознинг иккинчи ярми ҳам тугаганда яна ўрин алмашадилар. Яъни, имомга иқтидо қилганларнинг маълум бир жойга бориб келиши билан намоз бузилмайди. Лекин намоз ўқиб турган ҳолда жанг қилинса, намоз бузилади. Чунки Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам Ҳандақ ғазоти куни тўрт вақт намозни ўқий олмадилар. Агар урушиб туриб ҳам намозни ўқиш керак бўлганда, ҳаргиз Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам уни тарк қилмаган бўлар эдилар.

Агар хавф янада кучайиб кетса, отга минган ҳолда ёки пиёда қай томонга юзланиб бўлса ҳам, рукуъ ва саждаларни имо-ишора қилиб намоз ўқилади. Уруш бошланиб кетса, юқорида айтилгани каби намоз бузилади. Хавф намози ўқилаётганда қурол-аслаҳаларни тақиб олиш мустаҳаб амалдир. Хавф намозини ҳар икки гуруҳ алоҳида имом билан навбат-навбат ўқиб олиши ҳам афзалдир. Юқоридаги хавфлар бартараф бўлса, яна одатдагидек намоз ўқилади.

Демак, намозхонлар ҳаётига хавф соладиган ҳолатларда динимиз бир қанча енгилликлар беради. Маълумки, дунё бўйлаб 2019 йилдан бери тарқалган Коронавирус инсоният ҳаётига жиддий хавф солди. Дунё бўйлаб миллионлаб аҳолининг ўлимига ва ижтимоий ҳаётда кўп ўзгаришларга сабаб бўлди. Жумладан, ибодат масалаларида ҳам бир қанча мушкулотлар пайдо бўлгани сабабли турли халқаро фатво уюшмалари бу масалаларнинг ечими ҳақида керакли фатволарни чиқардилар. Шундай масалаларнинг бири жамоат намозларини оралиқ масофа сақлаб адо қилишдир. 

Юртимизда ҳам масжидлар очилиб яна жамоат намозлари жорий бўлгандан бери, сафда турган намозхонлар бир-биридан маълум миқдор масофа сақлаб намоз ўқияптилар. Бу ҳолат намознинг бузилишига ёки савоби камайишига таъсир қилиш ёки қилмаслиги ҳақида саволларни келтириб чиқарди.

Динимизда сафларни тўғрилаш ва жипслаштириш ҳақида келган буйруқлар тўрт мазҳаб уламолари томонидан ҳам суннат деб қабул қилинган, уни вожиб деб ҳукм қилмаганлар. Пайғамбаримиз алайҳиссалом сафни тўғрилаш ҳақида шундай дейдилар:

أقيموا الصف في الصلاة فإن إقامة الصف من حسن الصلاة

متفق عليه عن أبي هريرة رضي الله عنه

“Намозда сафни тўғри қилинглар, чунки сафни тўғри қилиш намознинг гўзаллигидандир” (Муттафақун алайҳ)

Бошқа ҳадиси шарифда сафларни жипслаштириш ҳақида шундай дейилади:

عَنْ جَابِرِ بْنِ سَمُرَةَ رضي الله عنه قَالَ : خَرَجَ عَلَيْنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ : (أَلَا تَصُفُّونَ كَمَا تَصُفُّ الْمَلَائِكَةُ عِنْدَ رَبِّهَا ؟) فَقُلْنَا : يَا رَسُولَ اللَّهِ وَكَيْفَ تَصُفُّ الْمَلَائِكَةُ عِنْدَ رَبِّهَا ؟ قَالَ : (يُتِمُّونَ الصُّفُوفَ الْأُوَلَ وَيَتَرَاصُّونَ فِي الصَّفِّ)

رواه مسلم

Жобир ибн Самура разияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: "Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам (ҳужраи саодатдан) олдимизга чиқиб келиб : “Фаришталар роббиси ҳузурида саф тортгандек саф тортмайсизларми”, дедилар. “Эй Аллоҳнинг Расули улар роббиси ҳузурида қандай саф тортадилар”, дедик. “Аввалги сафларни тўлдирадилар ва жипс турадилар”, дедилар". (Имом Муслим ривоятлари).

Шариатимиз қиблани билишни имкони бўлмаганда бир томонни қасд қилиб намоз ўқиш ёки кийим тополмаган кишига кийимсиз ибодат қилишга рухсат беради. Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилади:

فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ

яъни: “Бас, тоқатингиз етганича Аллоҳга тақвода бўлингиз...” (Тағобун сураси 16-оят).

Ҳадиси шарифда шундай дейилади:

مَا نَهَيْتُكُمْ عَنْهُ، فَاجْتَنِبُوهُ وَمَا أَمَرْتُكُمْ بِهِ فَافْعَلُوا مِنْهُ مَا اسْتَطَعْتُمْ،

“Сизни нимадан қайтарган бўлсам, ундан четланинглар, нимага буюрган бўлсам, қўлингиздан келганича қилинглар...” (Имом Муслим Абу Ҳурайра разияллоҳу анҳудан ривоят қилганлар).

Масофа сақлаб ўқиш намознинг дурустлигига таъсир қилмаслигига яна бир далил, сафни орқасида узрсиз, бир кишининг ўзи намоз ўқиганда ҳам, намози кароҳият билан дуруст бўлади. Агар шу ҳолатига узр топилса, кароҳият кетади. Бу жумҳур уламонинг сўзидир.

Сафни зич қилишнинг фойдасидан касаллик тарқалишининг ёмонлиги каттароқдир. Имом билан унга иқтидо қилганлар бир масжидда турар эканлар сафни зич қилиш намознинг мукаммал бўлиши учундир, у намознинг аркони, фарзи ёки шарти эмас. Имом Косоний раҳимаҳуллоҳ айтадилар: “Меҳробдаги имомга масжиднинг бир бурчагидан иқтидо қилса ҳам жоиздир. Чунки масжиднинг томонлари узоқ бўлсада, битта жой ҳукмидадир” (“Бадоиъус саноиъ” китоби).

Бошқа шаръий қоидалар ҳам масофа сақлаб ўқишнинг дурустлигига далолат қилади. Жумладан:

1. Машаққат енгилликни жалб қилади
2. Аслни бажариб бўлмаса, унинг ўринбосарига ўтилади
3. Ожизлик билан вожиб бўлмайди, зарурат сабабли ҳаром бўлмайди.
4. Бир амални ҳаммасини тарк қилгандан кўра, уни баъзисини сақлаб қолган яхшироқ.
5. Заруратлар ман қилинган ишларни мубоҳ қилади

Одатдаги шароитда бу суннатга амал қилишга кучли тарғиб қилинади. Уни тарк қилиш макруҳдир. Лекин карантин шароитида ижтимоий масофани сақламаслик касаллик тарқалишининг асосий омили бўлгани учун масофа сақлаш, хоҳ жамоат жойида бўлсин, хоҳ масжидда бўлсин вожиб даражасига кўтарилди. Чунки бу ишда жонни ҳалокатдан сақлаш бор ва бу қоида бутун дунёда амалга татбиқ қилинмоқда. Вожиб билан суннат бир-бирига қарама-қарши келиб қолса, албатта, вожибни бажариш керак бўлади.

Демак, касаллик тарқалишидан сақланиш учун соҳа мутахассислари кўрсатмасига кўра саф тортилса ҳам, намоз бузилмайди, макруҳ ҳам бўлмайди. Чунки узрли ҳолат бўлганда бу суннат соқит бўлади. Ҳозирги кунда касаллик кенг тарқалиб кетишидан қўрқиш ҳам узрлардан биридир. Касаллик тарқамаслиги учун сафларни орасини очишга эҳтиёж бор.

Бошқа томондан намоз ўқиш Аллоҳ таолонинг буйруғи бўлгани каби, инсон ўз жонини омон сақлаши ҳам У Зотнинг буйруғидир. Зеро Аллоҳ таоло Қуръони каримда бандаларига имкониятдан ташқари ишни буюрмаслигини баён қилади:

لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا

яъни: “Аллоҳ ҳеч бир жонга тоқатидан ташқари нарсани таклиф этмайди...” (Бақара сураси 286-оят)

Демак, жонимизни таҳликага қўймасдан  намозни адо қилсак, ҳам жонни сақлаган, ҳам ибодатни бажарган бўламиз. Буни ўзаро масофа сақлаш билан амалга оширамиз, шунда касаллик тарқалиши секинлашади ва хавф камаяди.

Маълумот сифатида айтишимиз мумкинки, карантин ҳолатида масофа сақлаб намоз ўқиш дурустлиги ҳақида Миср “Дорул ифто” фатво уюшмаси, Миср Ислом тадқиқот академияси, “Азҳар”нинг халқаро электрон фатво маркази, Жазоир фатво қўмитаси, Бутунжаҳон мусулмон уламолар уюшмаси бош котиби Шайх Али Муҳйиддин Қорадоғийлар расмий фатволарини эълон қилишган.

Банда доим имкони даражасида ҳаракат қилиб, ибодатларини бажаргандан кейин Аллоҳ таоло ҳақида яхши гумон қилиб, унинг фазлидан умид қилиш керак. Зеро яхшиликка мукофот, ёмонликка жазо берувчи Аллоҳ таолонинг ўзидир. Ҳамма нарсани кўриб, билиб турувчи зот, хоҳласа имконимиз даражасида қилган ибодатимиз учун ўзи ваъда қилган тўлиқ савобни беради.

Бандасининг ихлоси, жидди жаҳдига қараб, савоблар 700 баробаргача кўпайиши ҳадисларда баён қилинади. Худди менинг дуоим ижобат бўлмади, деган кишининг дуоси қабул бўлмагани каби, Аллоҳ таолонинг раҳматига эгалик қилиб, намозимиз дуруст бўлмади, савоби камайди демаслик керак. Аксинча раҳматидан умид қилиш ва азобидан қўрқувни мўътадил тутиш талаб қилинади. Имконимиз борича амал қилиб, қолганига Аллоҳ таолонинг раҳмати ва фазлини сўрайлик. Шояд тез кунларда офият ва хотиржамликка эришсак. Валлоҳу аълам.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси

Фатво бўлими бош мутахассиси

Тоштемиров Ҳикматуллоҳ

Иккинчи йилдирки, каронавирус хасталиги бутун дунёга ташвиш солиб турибди. Айни кунларда ҳам бу касаллик янада авж олган. Жаҳоннинг аксарият давлатлари қаттиқ карантин ҳолатига қайтмоқда. Жумладан, қўшни мамлакатларда ҳам ушбу ҳолат кузатиляпти.

Юртимизда эса ҳукуматимиз томонидан халқимиз соғлиғини асраш йўлида жиддий саъй-ҳаракатлар амалга оширилмоқда. Аҳоли навбати билан каронавирусга қарши эмланяпти. Лекин касалланиш ҳолатлари тўхтагани йўқ. Шундай бўлишига қарамай, масжидларимизда муборак рамазон ойининг таровеҳ намозлари ўқилмоқда, хатми Қуръон ўтказилмоқда. Албатта, бу юртдошларимиз учун катта имконият ва бахтдир. Биз ҳам таровеҳ намозларида тиббий ниқоб тақиб, оралиқ масофани сақлашимиз, қўл бериб кўришмаслигимиз керак.

Бугун карантин ҳолатига кирган давлатларда одамлар кўчага ҳам чиқолмай қийналишмоқда. Таълим муассасалари, турли ташкилот ва идоралар фаолияти онлайн режимига ўтган. Шу давлатларда яшаётган мусулмонлар эса таровеҳ намозлари, хатми Қуръонларни соғинишмоқда. Шу маънода, биз шундай бахтга мушарраф қилгани учун Аллоҳ таолога шукурлар айтишимиз керак. Намозларимизда эса юртимиз тинчлиги, каронавирус касаллиги тезроқ халқимиз бошидан аришини Яратгандан сўраб дуои илтижолар қилсак, ҳар жиҳатдан мақсадга мувофиқ бўлади.

Масжидларимиз намозхонларга тўлиб, ўзгача тароват касб этмоқда. Муаззину қориларнинг дилтортар тиловатлари эса, мўмин-мусулмонларнинг қалбига иниб, тавба-тазарру ҳамда шукроналик ҳисларини уйғотмоқда. Бир сўз билан айтганда, муаззам Рамазон ойи кишиларни сомъе ва хушу билан ибодат қилишга ундамоқда. Зотан, Пайғамбаримиз саллолоҳу алайҳи васаллам: “Ким рамазон кечаларида туриб, ибодат қилиш суннатлигига ишониб, савоб умид этиб ибодат қилса, олдинги гуноҳлари кечирилади” (Абу Ҳурайрадан ривоят қилинган), деганлар. Аллоҳ таоло ҳаммамизни ана шундай саодатга мушарраф этсин.

Ўзбекистон Мусулмонлари идораси

Матбуот хизмати

Рамазон ойи файзу футуҳ билан ўтмоқда. Юртдошларимиз ўзгача кайфият ва шукуҳ билан ушбу фарз амалини адо этишмоқда. Айниқса, бу йилги Рамазони шарифда мамлакатимиздаги 1370 дан ортиқ жоме масжидларида таровеҳ намозлари ўқилаётгани, Қуръони карим хат қилинаётгани барчамизнинг кўнглимизни шод қилмоқда.

Ўтган йили мўмин-мусулмонлар каронавирус пандемияси сабаб ҳайит намозларини жамоат бўлиб ўқий олмаган, хатми Қуръон фазлидан баҳраманд бўлолмаган эди. Бу гал эса Аллоҳ таолонинг инояти билан ана шундай бахтга сазовор бўлмоқдамиз.

Афсуски, коронавирус хасталиги ҳали-ҳамон бутунлай бартараф бўлгани йўқ. Шунинг учун намозхонларимиз таровеҳ намозларида карантин қоидаларига қатъий риоя қилишлари талаб этилади.

— Ҳар оқшом масжидга чиқиб, таровеҳ намозларини чиройли тарзда амалга оширмоқдамиз, — дейди пойтахтимизнинг “Новза” маҳалласида истиқомат қилувчи Ойбек ота Отажонов — Ҳамма тиббий ниқобда, саломатлигимизга жиддий эътибор бермоқдамиз. Дуоларимизда юртимиз тинчлиги, халқимиз фаровонлиги, шу билан бирга жаҳонга ташвиш солиб турган коронавирус касаллиги тезроқ бартараф бўлишини Аллоҳ таолодан илтижо билан сўрамоқдамиз.

Юртимиз масжидларидаги қуръонхонликлар бутун дунё мусулмонларида ҳавас ва шодлик уйғотмоқда. Айниқса, хорижда ишлаб, ўқиётган ватандошларимиз бу ҳақда илиқ фикрларини изҳор этишяпти.

— Ижтимоий тармоқларда ушбу хабарларни ўқиб жуда хурсанд бўлдим, — дейди Жанубий Кореянинг Пусон шаҳридаги Dong-A университети талабаси Олмосжон Қодиров. — Ҳамма юртдошларимга Рамазон ойи муборак бўлсин! Таровеҳ намозлари ҳамда хатми Қуръон савобларидан Ўзбекистонимиз тинч, осуда, янада равнақ топаверсин.

Пайғамбаримиз Муҳаммад Мустафо соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Рўза тутган кишининг уйқуси ибодат, сукут сақлаши Аллоҳга тасбеҳ, қилган амалининг савоби кўпайтириб берилади, дуолари ижобат ва гуноҳлари кечирилади”, деб марҳамат қилганлар.

Рўзадорлар мазкур дамларни ғанимат билиб, муборак ҳадиси шарифларга амал қилиб, ҳар қачонгиданда эзгу ва хайрли ишларга бош қўшмоқдалар. Хусусан, ногиронлар, ёлғиз кексалар, боқувчисини йўқотган кишилар ҳамда кам таъминланган оилаларга меҳр-мурувват улашилмоқда, беморлар ҳолидан хабар олинаяпти.

Аллоҳ таолонинг раҳмати ва мағфирати ёғилиб турган Рамазон ойида барчаларимизнинг дуоларимиз қабул, муродимиз ҳосил бўлсин!

Ўзбекистон Мусулмонлари идораси

Матбуот хизмати.

Ҳадис илми мактаби матбуот хизмати

     بسم الله الرحمن الرحيم

الحَمْدُ لله الَّذِي جعل الزكاة من أركان الإسلام، وَالصَّلَاةُ وَالسَّلَامُ عَلَى نَبِيِّنَا مُحَمَّدٍ سَيِّدِ الْأَنَامِ، وَعَلَى آلِهِ وَصَحْبِهِ البَرَرَةِ الْكِرَامِ، اَمَّا بَعْدُ

Закот молиявий ибодат

Ҳурматли жамоат! Аллоҳ таоло инсонларни икки дунё саодатига эришиши учун нозил қилган шариатларда молиявий ибодат – закот беришни фарз қилган. Жамиятдаги бой қатлам кам таъминланган ва моддий ёрдамга муҳтож бўлган кишиларга ёрдам кўрсатишлари уларнинг диний мажбуриятлари саналади.Аллоҳ таоло охир замон умматларига ҳам садақанинг махсус кўринишини фарз қилди ва уни “закот” деб номлади.

Закотни адо этиш – Аллоҳ таолонинг амридир;

Закот – имкони бор бўлган мусулмон одамга Аллоҳ таоло томонидан амр қилинган муқаддас бурчдир. Мусулмон одам закотини адо этар экан, иқтисодий муомалага эмас, илоҳий кўрсатмага биноан шаръий ибодат қилган ҳисобланади. Қуръони каримда Аллоҳ таоло шундай марҳамат қилган:

  وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ

яъни: “Намозни тўкис адо этинглар, закот беринглар ва Расулга итоат қилинглар. Шоядки, раҳм қилинсангиз” (Нур сураси 56-оят).

Қуръони каримнинг йигирма еттита ўрнида “закот” калимаси “намоз” билан бирга зикр қилинган. Бу эса ушбу икки ибодат билан бир мартабада эканига далолат қилади. Абу Ҳурайра разияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадиси шарифда Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам:  

﴿إِذَا أَدَّيْتَ الزَّكَاةَ فَقَدْ قَضَيْتَ مَا عَلَيْكَ﴾ (رواه الامام الحاكم والامام البيهقي)

яъни: “Молингизнинг закотини адо қилсангиз, батаҳқиқ, зиммангиздаги(бурч)ни бажарибсиз”, деганлар (Имом Ҳоким, Имом Байҳақий ривоятлари).

Имом Абу Ҳомид Ғазолий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: “Аллоҳ таоло Ўз бандасига жон неъмати ва мол неъматини берган. Бадан ибодатлари жон неъматининг шукридир. Молиявий ибодатлар мол неъматининг шукридир”.

Закот Охиратда улкан ажру савобларга сабабчидир;

Аллоҳ таоло Ўзининг муқаддас Каломида шундай марҳамат қилади:

 فَالَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَأَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ كَبِيرٌ

яъни: “Бас, сизлардан иймон келтирганлар ва инфоқ қилганларга катта ажр бордир”, (Ҳадид сураси 7-оят).

Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи вассалламнинг ҳадиси шарифларида ҳам ушбу маъно таъкидланади:

 مَا تَصَدَّقَ أَحَدٌ بِصَدَقَةٍ مِنْ طَيِّبٍ وَلاَ يَقْبَلُ اللهُ إِلاَّ الطَّيِّبَ إِلاَّ أَخَذَهَا الرَّحْمَنُ بِيَمِينِهِ وَإِنْ كَانَتْ تَمْرَةً فَتَرْبُو فِي كَفِّ الرَّحْمَنِ حَتَّى تَكُونَ أَعْظَمَ مِنَ الْجَبَلِ كَمَا يُرَبِّي أَحَدُكُمْ فَلُوَّهُ أَوْ فَصِيلَهُ

(رَوَاهُ الامام البُخَارِيُّ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ)

яъни: “Қай бир киши ҳалол-покдан садақа қилса, Аллоҳ ҳалол-покдан бошқани қабул ҳам қилмайди, албатта, Аллоҳ у (садақа)ни “ўнг қўли” билан қабул қилиб олади. Агар у бир дона хурмо бўлса ҳам Раҳмоннинг “кафти”да ўсади. Ҳаттоки, тоғдан ҳам катта бўлиб кетади. Худди бирингиз тойчоғи ёки бўталоғини тарбия қилганидек” (Имом Бухорий ривоятлари).

Арабларда бир киши совғани мамнуният билан қабул қилиб олишини – “ўнг қўли билан қабул қилиб олди”, дейилади. Набий алайҳиссалом ҳам мазкур ҳадиси шарифда араблар тушунадиган услуб – мажоз орқали тушунтирмоқдалар. Яъни, адо этилган хайру садақани Аллоҳ рози бўлиб қабул қилиб олишини таъкидламоқдалар.

Шунингдек, ҳадисдаги “Раҳмоннинг “кафти”да ўсади” жумласи ҳам мажозий маъно бўлиб, банда адо этган хайру-садақа Қиёматга қадар Аллоҳ таолонинг иноятида бўлиши, ажру савоби кўпайиб тоғдек бўлиши назарда тутилган.

Закот мол-мулкнинг қўрғонидир; 

Закоти берилган мулк – бойлик камбағаллар ҳаққидан пок­ланади ва кўпайишига сабаб бўлади. Турли офатлардан сақланади. Тобеинларнинг саййиди Ҳасан Басрий раҳматуллоҳи алайҳдан нақл қилинишича:

حصِّنُوا أَمْوَالَكُمْ بِالزَّكَاةِ وَدَاوُوا مَرْضَاكُمْ بِالصَّدَقَةِ وَأَعِدُّوا لِلْبَلاءِ الدُّعَاءَ

 (رواه الامام الطبراني في المعجم الأوسط)

яъни: “Молларингизни закот билан ҳимоя қилинг, беморларингизни садақа билан даволанг. Балолар тўлқинига хокисорлик ила дуо ва илтижолар билан пешвоз чиқинг”, дейилган (Имом Табароний ривоятлари).

Закот кишини бахиллик сифатидан халос қилиб, Аллоҳга яқин бандалардан қилади;

Абу Ҳурайра разияллоҳу анҳудан нақл қилинган ҳадисда Пайғамбари­миз алайҳиссалом:

السَّخيُّ قريبٌ مِنَ اللَّهِ، قَرِيبٌ مِنَ النّاسِ، قريبٌ مِنَ الجنَّةِ بَعِيْدٌ مِنَ النّارِ وَالبَخِيلُ بَعِيدٌ مِنَ الجَنَّةِ بَعِيْدٌ مِنَ النَّاسِ قَرِيْبٌ مِنَ النَّارِ وَلَجَاهِلٌ سَخِيٌّ أَحَبُّ إلَى اللَّهِ مِنْ عالمٍ عَابِدٍ بَخِيْلٍ

(أخرجه الاما  الترمذي)

яъни: “Саховатли киши Аллоҳга яқин, жаннатга яқин, одамларга яқин ва дўзахдан узоқдир. Бахил киши Аллоҳ­дан узоқ, жаннатдан узоқ, одамлардан узоқ ва дўзахга эса яқиндир. Ўзи жоҳилу, бироқ сахий киши обид бўлса-да, бахил бўлган кишидан кўра Аллоҳга севиклироқдир”, деганлар (Имом Термизий ривоятлари).

Закотнинг бундан бошқа кўплаб фойдалари бор: Закот берувчи Аллоҳ таоло ҳузурида итоатли мўмин банда деб мақталади. Хулқи сахийлик фазилати билан зийнатланади. Гуноҳларига каффорат бўлади. Камбағаллар ичида ҳурмати ошади. Қиёмат кунида эса, бошига соябон бўлиб, юқори даражаларга эришади.

Муҳтарам жамоат! Ояти карима ва ҳадиси шарифларда закотларини берган бойларга ажру азимлар ва яхши ваъдалар берилиши билан бирга, унга қодир бўлатуриб, бу илоҳий мажбуриятдан бош тортган, закотни ўз вақтида адо этмаган мўминларга қаттиқ ваъидлар ҳам айтилган, унинг ҳалокатли оқибатидан огоҳлантирилган. Абу Ҳурайра разияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадиси шарифда Пайғамбаримиз алайҳиссалом айтадилар:  

مَا مِنْ صَاحِبِ كَنْزٍ لَا يُؤَدِّي زَكَاتَهُ إلَّا أُحْمِيَ عَلَيْهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ فَيُجْعَلُ صَفَائِحَ فَيُكْوَى بِهَا جَنْبَاهُ وَجَبْهَتُهُ حَتَّى يَحْكُمَ اللَّهُ بَيْنَ عِبَادِهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ، ثُمَّ يُرَى سَبِيلُهُ، إمَّا إلَى الْجَنَّةِ، وَإِمَّا إلَى النَّارِ

яъни: “Ким бойлик жамғариб, унинг закотини адо этмаса, Қиёмат куни ўтдан тамға қилинади ва ёнбошига, пешо­насига ҳамда орқасига босилади. Бу бир куни эллик минг йиллик кунга тенг бўлган кунда Аллоҳ бандаалари ўртасида ҳукм қилиб бўлгунига қадар давом этади. Сўнгра унга ё жаннатга бўлган ёки дўзахга бўлган йўли кўрсатилади” (Муттафақун алайҳ).

Динимиз кўрсатмаси бўйича инсоннинг қўлидаги мол-дунё унга Аллоҳ таоло ўз фазлидан берган омонатдир. Ўзининг меҳ­нати, донолиги билан эришган бўлса ҳам “Бу меники, пешона терим, ҳеч ким хўжайин эмас”, деб ўйламаслиги керак. У молининг бир қисмини Аллоҳ таоло розилиги йўлида сарфлаши – энг аввал закотини адо этиши, Ра­ма­зонда фитр садақа ва бошқа ихтиёрий инфоқ-эҳсонлар қилиб туриши керак. Ана шунда Аллоҳ таоло берган мол-мулкининг ҳақини адо қилган бўлади.

Муҳтарам жамоат! Закот олтин, кумушдан, савдо учун боқилаётган мол-ҳоллар­дан, ишлаб чиқарилаётган барча турдаги маҳсулотдан, нақд пул­лар­дан, дўкондаги сотиладиган атир-упа, кийим-кечак ва бошқа шуларга ўхшаш нарсалардан ўзи ёки қиймати берилади. Кунда­лик аслий ҳожатига кирадиган нарсалар қўшилмайди. Кундалик аслий ҳожатига яшаши учун ҳожатини чиқариб турган нарсалар: уй-жой, авто-улов, соғин сигир, уй ичини безаш учун қўйилган матоҳлар, бисотда ўғил-қизга аталган совға-сарполар, ейиш учун сақлаб қўйилган озиқ-овқат маҳсулотлари киради. Булардан закот берилмайди.

Демак, кимнинг моли нисобга етиб, бир йил тўлса ёки шун­га қиймати тенг молга бир йил тўлса, унга закот фарз бўлади. Ана шу молнинг қирқдан бирини ҳақ­дорга чиқариб беради. Моли­дан закотини ажратаётганда шу­ни ният қилади.

Нисобга етган молга бир йил тўлган бўлиши керак. Бир йил тўлмаган молдан закот бериш фарз эмас.

Закот бериладиган молда эгасининг тижорат нияти бўлиши керак, яъни сотишни, ундан моддий фойдани кўзлаган киши шу нарсасидан ҳам закот беради. Агар сотиш нияти бўлмаса, қиймати ҳарчанд баланд бўлса-да, унга закот берилмай­ди. Масалан, бирор маҳсулот ишлаб чиқарадиган цех – корхона ва ундаги қимматбаҳо ускуналарга закот берилмайди.

Муҳтарам азизлар! Закот олишга ҳақдорлар ким? Кимларга закот берса бўлади? Бу ҳақда Аллоҳ таоло Қуръони каримда шундай дейди:

 إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ

وَاِبْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ

яъни: “Албатта, садақаларни фақат фақирлар, мискинлар, унда (садақа ишида) ишловчилар, диллари ошна қилинувчи (кофир)лар, (пул тўлаб озод этилувчи) қуллар, қарздорларга ва Аллоҳ йўлида ҳамда йўловчига (мусофирга бериш) Аллоҳ (томони)дан фарз (этилди). Аллоҳ илмли ва ҳикматли зотдир” (Тавба сураси 60-оят).

Демак, закот бериладиган саккизта тоифа инсонлар бор:

1. Фақир – моли нисобга етмаган шахс;
2. Мискин – ҳеч нарсаси йўқ киши;
3. Закот йиғиш ишида банд бўлганлар;
4. Диллари Исломга ошно қилинувчи – ғайри динлар;
5. Мукотаб қуллар. Мукотаб – хўжайини билан маълум миқдордаги маблағни тўлаш эвазига озод бўладиган қул;
6. Агар зиммасидаги қарзини берса, пули нисобдан камайиб қоладиган қарздор киши;
7. Аллоҳ йўлида юрганлар (бунда асосан муҳтож бўлиб қолган ҳожилар тушунилади);
8. Йўлда қолганлар (муҳтож бўлиб қолган мусофирлар).

Юқорида санаб ўтилганлардан “диллари исломга ошно қилинувчилар” ҳазрати Умар даврида  закот бериладиганлар қаторидан чиқарилган. Қулдорлик тугатилгани сабабли “мукотаб қуллар” бугунги кунда мавжуд эмас.

Закот беришни, ҳақли бўлишса, ака-ука, опа-сингил ва уларнинг фарзандлари, амаки-амма ва уларнинг фарзандлари, тоға-хола ва уларнинг фарзандларидан бошлаш афзалдир.

Закот берилаётган киши чиндан ҳам фақир ва муҳтож киши бўлиши лозим. Акс ҳолда бойнинг зиммасидан закот соқит бўлмайди. Шунинг учун уни суруштириб, аниқ бир муҳтожга бериш керак бўлади.

Ҳозирда ижтимоий тармоқлар орқали таъйини йўқ кишилар томонидан: “Закотингизни толиби илмларга ёки мискинларга олиб бориб берамиз”, деган чақириқлар билан чиқаётганлар ҳам йўқ эмас. Бу билан содда мўмин-мусулмонларимизни алдаб, не умидлар билан адо этган молиявий ибодатларини низоли ҳудудлардаги дин душманларига жалб қилиш ҳолатлари ҳам учраб туради. Шунинг учун бундай ҳолатлардан хушёр бўлмоғимиз даркор. Қолаверса, фуқаҳоларимиз закотни ўзини юртидаги муҳтожлар қолиб, бошқа юртдаги мискинларга бериб юборишни ҳам мукруҳ амаллардан санаганлар.

Муҳтарам жамоат! Мусулмон киши Аллоҳ фарз қилган намоз, закот ва Рамазон рўзасини ўз вақтида адо этиши – динимиз талабидир. Лекин шуни ҳам унутмаслик керакки, аҳли сунна вал жамоа эътиқодимизга кўра, закот беришга қодир бўла туриб, уни адо қилмаган ёки шаръий узрсиз рўза тутмаган киши гуноҳкор бўлса-да, уни имонсиз демаймиз. Кейинги пайтларда ижтимоий тармоқларда баъзи бир кишилар томонидан рўза, закот ва намоз каби шариатимизда фарз қилинган амалларни бажармаётган кимсаларни имонсизликда айблаб, уларни кофирга чиқариб, қонини ҳалол санамоқдалар. Ваҳоланки, Ислом таълимотига кўра, намоз, рўза ва закот каби фарз амалларни бажармасликни ўзи билан киши имонидан ажралмайди, балки бу амалларни фарзлигига ишонмаса, уларни бажариш шарт эмас деб, инкор қилсагина, имонига таъсир қилади. Аммо фарзлигига ишониб, уни тасдиқласаю дангасалик ва бепарволик билан фарз амалларни бажармаса, гарчи гуноҳкор бўлса-да, имонидан ажралмайди. 

Бу ҳақда Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи ва саллам бундай деганлар:  “Уч нарса имоннинг аслидандир: “Лаа илааҳа иллаллоҳу” деган кимсага тегмаслик. Гуноҳи туфайли уни кофирга чиқармаймиз. Амали туфайли уни Исломдан чиқармаймиз” (Сунани Абу Довуд, 2532-ҳадис).

“Лаа илааҳа иллаллоҳу Муҳаммадур Расулуллоҳ” деб турган мусулмон кишини динсизликда айблаш мумкин эмаслиги ҳақида Имом Бухорий ривоят қилган ҳадиси шарифда: “Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Бирор киши ўз биродарига: “Эй кофир!” деса, бу сўз иккаласидан бирига тегишли бўлади”, дедилар (яъни агар кофирликда айбловчи ҳақ бўлса, айбланувчи кофирлигича қолади. Башарти ҳақ бўлмаса, у ҳолда ўзи кофир бўлади)”, деб таъкидлаганлар (Имом Бухорий, 6103-ҳадис). Бошқа ҳадиси шарифда “Бузуқ ва кофир бўлмаган одамни “бузуқ” ва “кофир” деган одамнинг ўзи кофир ва бузуқдир”, дейилган (6045-ҳадис).

Шундай экан, ижтимоий тармоқларда ўтириб олиб, мусулмонларни кофирга чиқараётган нодонлар ушбу ҳадиси шарифлар борлигини унутмасинлар! Шунингдек, бировларга туҳмат қилиб, охиратларини куйдирмасинлар!

 Мазкур ҳадиси шарифлар ва улардан бошқа ривоятларни пухта ўрганган “Аҳли сунна вал-жамоа” эътиқодидаги уламоларимизнинг кўрсатмаларига кўра, катта (кабира) гуноҳ содир этган мўмин киши, қилган ишини ҳалол санамас экан, кофир бўлмайди.

  Имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ ўзларининг “Фиқҳул акбар” асарларида мазкур масалага қуйидагича ҳукм берганлар: “Бирор мусулмонни қилган гуноҳи сабабли кофирга чиқармаймиз, гарчи у кабира гуноҳ бўлса ҳам, башарти уни ҳалол деб эътиқод қилмаган бўлса”. Абу Жаъфар ат-Таҳовийнинг “Ал-ақидатут-таҳовия” рисоласида эса “Бизнинг Қибламизга қараб намоз ўқигувчиларни мусулмон санайверамиз. Шарт шуки, Муҳаммад саллаллоҳу алайҳи ва саллам келтирган барча маълумотларни эътироф этадиган бўлсалар”, дейилган.

Афсуски, айрим ёшларимиз Интернетда насл-насаби, диний маълумоти, кимга хизмат қилиши номаълум кимсаларнинг таъсирида ватандошлари, ҳатто яқинларини диндан чиққанликда айблаётгани жуда аянчли ҳолатдир.

Мазкур муаммонинг энг оғир жиҳати шундан иборатки, ўз диндошлари, юртдошлари ва қавм-қариндошини кофирликда айблаётган бу каби ёшлар кейинги босқичда “раҳнамо” ва “устозлари” томонидан гўёки “ҳижрат”га чиқиш даъвосида Сурия, Афғонистон каби қуролли тўқнашувлар кетаётган ўлкаларга чорланмоқда. Мазкур ҳудудларга борганлар эса бегуноҳ одамларни ўлдириш, босқинчилик қилиш, бировларнинг уй-жойини эгаллаб олиш каби исломда буткул ҳаром қилинган қабиҳ, гуноҳи кабира ишларга қўл уриб, охир-оқибатда жувонмарг бўлиб кетмоқда.

Шу нуқтаи назардан, ёшларимиздан Интернет ва бошқа воситалар орқали тинч-осойишта яшаб келаётган мусулмонларни, айниқса, диний уламоларни кофирга чиқариб обрўсизлантиришга уринаётган, давлат ва жамиятга қарши фитна чиқариш, барқарор юртни барбод қилиш каби гуноҳ ишларга даъват қилаётган кимсалардан огоҳ ва эҳтиёт бўлишларини сўраймиз.

Азизлар! Қуйида Ўзбекистон мусулмонлари идораси Фатво ҳайъатининг милодий 2021 йилги закот нисоби, фитр садақа ва фидя миқдори бўйича қарорини эълон қиламиз:

Закотнинг тиллодан нисоби 85 грамм бўлиб, бугунги кунда 1 грамм тиллонинг ўртача нархи 320 000 (уч юз йигирма минг) сўм экани эътиборидан, бу йилги ЗАКОТ нисоби 27 200 000 (йигирма етти миллион икки юз минг) сўм деб белгиланди.

Шунга кўра, зарурий эҳтиёжидан ташқари бир йил давомида 27 200 000 (йигирма етти миллион икки юз минг) сўм ва ундан ортиқ маблағга эга бўлган мусулмон киши, жами маблағининг қирқдан бири (1/40)ни ҳисоблаб, уни закот ниятида камбағал ва фақирларга беради.

Фитр садақасининг миқдори буғдойдан ярим соъ (2 кг.), арпадан бир соъ (4 кг.), майиздан ярим соъ (2 кг.) ва хурмодан бир соъ (4 кг.)дир.

Бугунги кунда мазкур маҳсулотларнинг Тошкент шаҳар бозорларидаги нархлари ўрганилганда 1 кг. буғдой ўртача 5 минг сўм, 1 кг. арпа ўртача 3,5 минг сўм, 1 кг. майиз ўртача 40 минг сўм ва 1 кг. хурмо ўртача 35 минг сўм экани маълум бўлди.

Шунга кўра, ФИТР садақасининг миқдори:

• буғдойдан 2 кг. 10 000 (ўн минг) сўм;
• арпадан 4 кг. 14 000 (ўн тўрт минг) сўм;
• майиздан 2 кг. 80 000 (саксон минг) сўм;
• хурмодан 4 кг. 140 000 (бир юз қирқ минг) сўм деб белгиланди.

Ҳар ким ўз имкониятига қараб ушбу тўрт маҳсулотнинг хоҳлаган бир туридан фитр садақасини берса кифоя қилади.

Фидя миқдори бир мискиннинг бир кунлик озиқ-овқати қийматида бўлиб, бугунги кунда бир мискиннинг бир кунлик озиқ-овқати ўртача 25 000 (йигирма беш минг) сўмга тўғри келганидан, бу йилги ФИДЯ миқдори бир кун учун 25 000 (йигирма беш минг) сўм, бир ойга 750 000 (етти юз эллик минг) сўм деб белгиланди.

Эслатма: Мазкур қийматлар Тошкент шаҳар бозорларидаги нархга асосан белгиланди. Ҳар бир вилоят ўз бозорларидаги нархга қараб фитр садақасини белгилайди.

Аллоҳ таоло халқимизнинг фаровонлигини зиёда айлаб, барчаларимизни закот берадиган, хайру садақотлар қилиб, Ўзининг розилигини топадиган бандаларидан қилсин! Омин!