Илм олиш динимизда фарз қилиниб бирор бир дин илм олишга Ислом динидек тарғиб қилмаган. Ҳамда Ислом дини жаҳолатга қарши илм-маърифат билан курашишга буюрган. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга илк бор “Ўқи” деб нозил бўлган оят сўзимизга далил бўла олади. Илмнинг калити ўқишдир.

Дарҳақиқат, Аллоҳ таоло илм билан инсониятни жаҳолат зулматидан Ислом нурига олиб чиқди. Ислом дини илмни иймонга тасдиқ, амалга эса йўлбошчи қилган диндир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят бўлган ҳадисда: “Ҳар бир мусулмон кишига илм талаб қилиш фарздир”, — деганлар. Ибн Можа ривоят қилган.

Ислом дини диний ва дунёвий илмга умумий даъват қилган. Масалан, Занжий ибн Холид айтади: “Болалик пайтимизда Зуҳрийнинг ҳузурига кирган эдик, у зот бизга: “Илм талаб қилинглар. Шунда сиз дунёни истасангиз унга етишасиз, охиратни истасангиз ҳам унга етишасиз”, — дедилар”. Аммо  динда фақиҳ бўлишга алоҳида урғу берган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳ кимга яхшиликни ирода этса, уни дин ишида фақиҳ қилиб қўяди”, — дедилар. Бу ҳадис Муовия розияллоҳу анҳудан ривоят бўлган. Муттафақун алайҳ. Ушбу ҳадисга биноан илм эгалари улуғ фазилат эгаси эканликлари маълум бўлади.

Улуғ зотлардан бири: “Кимда-ким ўзининг билмаслигини яшириб, илм олишдан бош тортса ёки касалини яшириб, даволанишдан бош тортса, у ўзига ўзи хиёнат қилибди”, — дедилар.

Ислом дини инсоннинг дунё ҳаёти учун лозим бўлган барча илмларни ўрганишни фарз даражасига кўтарган диндир. Дунёвий илмлар фарзи кифоя ҳисобланади. Бу илмлар билан машғул бўлаётган кишилар фарз ибодатини бажаряпман деган ниятда машғул бўлишса, дунёвий манфаатларни қўлга киритишдан ташқари, улкан ажр-савобларга ҳам эришадилар. Худди шунингдек, турли ишлаб чиқариш ва саноатга доир илмлар ҳам фарзи кифоядир. Демак, ҳозирги замонда мусулмонлар фан-техника соҳасида ҳам барча дақиқ илмлардан кифоя қилиш даражасида билишлари зарур бўлади. Чунки давлатнинг куч-қудрати, ўзга давлатларга қарам бўлиб қолмаслиги илм-фаннинг ривожи ва тараққиётига боғлиқдир. Ислом динидаги  бу ҳукмлар аёл қизларни ҳам четлаб ўтмаган. Чунки жамиятнинг ярмидан кўпини аёл-қизлар ташкил қилади. Уларни илмсиз қолдириш жамиятни илмсиз қолдириш демакдир. Айниқса, келажак авлод тарбияси аёл-қизларимизга боғлиқдир. Улар билимли бўлишса, улар тарбиялаган авлод ҳам билимли бўлади. Улар одобли бўлишса, улар тарбиялаган авлод ҳам одобли бўлади.

Ривоятларда келишича, бир киши бир улуғ зотнинг ҳузурига келиб: “Ҳазрат, менинг бир ўғлим ва бир қизим бор. Улардан ҳар иккисини ўқитишга қурбим етмайди, фақатгина биттасини ўқитишга имконим бор, қайси бирини ўқитай?”, — деб сўрабди. Шунда у улуғ зот: “Қизингни ўқит, чунки у келажакда фарзанд тарбия қилади. Агар ўғлингни ўқитсанг, бир кишини ўқитган бўласан, аммо қизингни ўқитсанг, бутун бир жамиятни ўқитган бўласан”, — деб жавоб берган экан. Қанчадан-қанча алломаларни оналари тарбиялагани ҳеч биримизга сир эмасдир.

 Биз фарзандларимизни, айниқса, қизларимизнинг таълим ва тарбиясига катта аҳамият қаратишимиз лозимдир. Фарзандларимизга мактабга бориб таълим олишнинг ибодат эканини билдиришимиз керак. Устоз, ўқитувчи ва мураббийлар ҳам ўзларига юклатилган бурч ва масъулиятни яхши англаб, таълим ва тарбияни пухта олиб боришлари керак бўлади. Мактабда берилаётган дарсларни пухта ўзлаштиришга алоҳида эътибор қаратиш ҳар бир ота-она ва устозларнинг масъулиятидир. Уларни ўз ҳолларига ташлаб қўйиб, қаерда юргани, кимлар билан ўртоқлашаётгани, нималарга қизиқаётганидан огоҳ бўлмасликнинг оқибати аянчли бўлади. Аллоҳ асрасин!

Жаҳолат бу – зулм ва хавф-хатар экан. Бундан қутилишнинг ягона йўли эса, илм олишдир. Демак, инсон Фақат илм билан жаҳолатдан нажот топади. Имом Бухорий раҳматуллоҳи алайҳнинг машҳур сўзларидан бирида “Илмдан бошқа нажот йўқ ва бўлмагай!”, — деганлар. Дунёда ҳам, охиратда ҳам инсонга илмдан кўра кўпроқ фойда келтирадиган нарса йўқ. Жаҳолатдан-да кўра зарар берувчироқ нарса ҳам йўқ. Али розияллоҳу анҳу: “Инсонларнинг энг қадри ози – илми озидир”, — деганлар. Илмсизлик, жаҳолат инсониятни ҳалокатга олиб бориши муқаррар. Инсон илм орқали охирати ва дунёсини обод қилади. Алҳамдулиллаҳ, юртимизда барча соҳада китоблар нашрдан чиққан ва чиқмоқда. Биз фарзандларимизни китоб ўқишга тарғиб қилайлик. Фақат интернет билан чекланиб, илмни юзаки ўрганмасдан, китоб мутолаасига ҳам эътибор қаратайлик.

Фарзандларимиз илм-маърифатли бўлишида энг катта масъул биз ота-оналар эканимизни зинҳор унутмайлик!

Аллоҳ таоло юртимизни тинч-омон қилсин. Илм ва тарбия йўлида хизмат қилаётган устоз ва мураббийларимизни паноҳида асрасин!

Ҳабибуллоҳ ЗОКИРОВ

Сирдарё вилояти бош имом-хатиби.

Мавзу: Ваҳҳобийларнинг асосий белгиси

Шайх Абдулқодир Ҳусайн ҳафизаҳуллоҳ

بسم الله الرحمن الرحيم

ИСЛОМДА АЁЛЛАРГА МУНОСАБАТ

Муҳтарам жамоат! Динимизда ҳар бир инсоннинг у хоҳ эркак бўлсин, хоҳ аёл бўлсин жамиятдаги ўрни ва ҳурмати белгилаб берилган. Аллоҳ таоло ҳар бир жинс вакилига унинг жисмоний, руҳий ва ижтимоий ҳолатига мос, адолатли мартаба ато этган.

Инсонни мукаррам деб эълон қилган динимиз бу ҳурматда эркак ва аёлни баробар ўринга қўяди. Уларни Одам алайҳиссаломдан пайдо бўлган туғишганлар, деб эътиборга олади. Бу илоҳий таълимотларга амал қилиб келаётган ислом умматида аёлларни она, опа-сингил, жуфт ва диндош сифатида қадрлаш мустаҳкам ўрнашган.  Лекин гуруч курмаксиз бўлмайди, деганларидек гоҳида аёлларни шаънини ерга урадиган, уларни хўрлаб, зулм ўтказадиган жоҳил кимсалар ҳам учраб туради. Ундай кишиларга доимо ояти карима ва ҳадиси шарифлар билан танбеҳ бериб турилади.

Исломдан аввалги жоҳилият даврида аёлларнинг ҳолатига назар солсак, уларда қатъий белгилаб қўйилган ҳуқуқлар бўлмаган. Улар нафақат меросдан маҳрум қилинган, балки эрининг вафотидан кейин ўзлари бир буюм сифатида меросхўрлар ўртасида тақсимланган. Ҳатто келажакда қўлига қурол олиб жанг қила олмайди, асирга тушиб бизни номусимизни ерга уради, камбағалликка сабаб бўлади, деб қиз чақалоқларни тириклай кўмиш ҳолатлари ҳам учраб турар эди.

Ислом келганидан кейин аёлларнинг жамиятдаги мавқеълари тикланиб, бир қанча ҳақ-ҳуқуқларга эга бўлдилар. Қуръони каримнинг ўндан ортиқ сураларида ва кўплаб ҳадиси шарифларда аёлларнинг ҳақ-ҳуқуқлари ва уларга тегишли ҳукмлар келтирилган. Ҳатто, Қуръони каримда алоҳида “Нисо” (“Аёллар”) деб номланган сура ҳам мавжуд. Буларнинг ҳаммаси Ислом динида аёлларга бўлган юксак эътибордир.

Баъзи шаръий истисноларни ҳисобга олмаганда аёл киши эркаклар билан баробар динга амал қилади. У ҳам намоз ўқийди, рўза тутади, бой бўлса, закот беради, имкон топса, ҳаж қилади.

Аёллар турли ибодат ва яхшиликлар учун савоб олишда ҳам эркакларга тенгдирлар. Бу ҳақида Аллоҳ таоло шундай деб марҳамат қилади:

وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ

яъни: “Аллоҳ мўминлар ва мўминаларга остидан анҳорлар оқиб турадиган, мангу яшаладиган жаннат (боғ)ларидаги ёқимли масканларни ваъда қилди” (Тавба сураси 72-оят).

Аёл кишига Аллоҳ таоло икки масалада масъулият юклайди, бири – жуфти учун руҳий, маънавий хотиржамлик, сукунат бўлиш, иккинчиси – фарзанд дунёга келтириш ва унга ғамхўрлик қилиш машаққатлари. Шариатимизда шу залворли машаққатлар муқобилига бир нечта масалаларда аёлларнинг руҳий, жисмоний ҳолати эътиборга олиниб, уларга икром кўрсатилган, енгиллик берилган:

1. Ҳаётнинг турли жабҳаларидаги жавобгарлик масъулияти эркакка юклатилди, бу машаққатлардан аёллар озод қилиндилар.

Бу ҳақда Қуръони каримда шундай дейилади:

الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ...

        яъни: “Эркаклар хотинлар устидан (оила бошлиғи сифатида доимий) қоим турувчилардир. Сабаб – Аллоҳ уларнинг айримлари (эркаклар)ни айримлари (аёллар)дан (баъзи хусусиятларда) ортиқ қилгани ва (эркаклар ўз оиласига) ўз мол-мулкларидан сарф қилиб туришларидир...” (Нисо сураси 34-оят).

2. Исломда аёллар таълим олиш ҳуқуқига эгадирлар.

Илм олишга қизиқтирувчи ояти карима ва ҳадиси шарифлар фақат эркакларга хослаб қўйилмаган, улардан ҳам эркак, ҳам аёллар назарда тутилган. Бунинг натижасида 14 асрдан бери турли соҳаларда минглаб олима аёллар етишиб чиққан, уларнинг энг улуғи Оиша разияллоҳу анҳо онамиздир. У киши саҳобалар ичида саноқли фатво берувчи зотлардан бири эдилар. Кўпчилик саҳобалар билмаган нарсаларини Оиша онамиздан сўрар эдилар.

3. Исломда аёлларга ҳалол касб кор қилиш ҳуқуқига эга. Динимизда хотин-қизлар доим эркаклар ҳимоясида ва таъминоти остида бўлади. Шундай бўлсада, аёл киши ҳам оилавий шароит ва вазият тақазосига қараб ҳалол касб кор қилиши жоиз. Фақат ишлаш жараёнида ўзининг шаъни ва иффатини пок сақлаши шартдир.

Бу мавзуда Оиша разияллоҳу анҳодан ҳадис ривоят қилинади: “Набий саллаллоҳу алайҳи ва салламнинг баъзи жуфти ҳалоллари у зот саллаллоҳу алайҳи ва салламга: “Қай биримиз сизга тезроқ етишамиз?” – дейишди. У зот: “Қўли узунроғингиз”, – дедилар. Улар бир қамиш олиб, билакларини ўлчай бошлашди. Савда уларнинг энг қўли узуни экан. “Қўлнинг узунлиги” садақа эканини кейинроқ билдик. У зотга энг тез етишганимиз (Зайнаб) бўлди, у садақа қилишни яхши кўрар эди” (Имом Бухорий ривоялари).

Ораларида жисмоний жиҳатдан қўллари узуни Савда бинт Замъа розияллоҳу анҳо экан. Аммо Муҳаммад мустафо саллаллоҳу алайҳи васаллам гапларида маънавий жиҳатдан қўл узунлигини назарда тутган эдилар. Зайнаб бинт Жаҳш разияллоҳу анҳо қўл меҳнати билан шуғулланиб, даромаддан кўп садақа қилар эдилар. У киши ҳижрий йигирманчи йилда Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг вафотларидан сўнг мўминларнинг оналари орасида биринчи бўлиб вафот этган. Бу Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг башоратлари эди.

Яна шуни таъкидлаш керакки, аёл киши ишлаб топган маблағини ҳеч ким мажбуран тортиб олишга ёки мажбуран сарф-харажат қилдиришга ҳақли эмас. Фақат аёл ўз ихтиёри билан рўзғорига сарфлаши мумкин, бунинг учун у катта ажр олади.

4. Нафақа ҳаққи. Динимизда қиз бола турмуш қургунча отаси зиммасида бўлса, турмуш қургач унинг таъминоти эрининг зиммасига ўтади. Яъни, аёлларнинг нафақа олиш ҳаққига эга. Қизни унинг отаси, турмуш қурган бўлса эри едириб-ичириб, кийинтириб ва уй-жой билан таъминлаб туради. Бу ҳақда Қуръони каримда шундай дейилади:

وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ

 яъни: “Уларни (оналарни) меъёрида озиқлантириш ва кийинтириш отанинг (эрнинг) зиммасидадир” (Бақара сураси, 233-оят).

     Расули акрам алайҳиссалом эркакларга хитоб қилиб: “Аёлларингиз учун сизнинг зиммангизда яхшилик ила ризқлари ва кийимларининг мажбурияти бордир”, – деганлар (Имом Муслим ривоятлари).

     Бир куни Ҳаким ибн Муовия исмли саҳоба разияллоҳу анҳу: “Эй, Аллоҳнинг Расули! Бизнинг зиммамизда хотинимизнинг нима ҳаққи бор?” – деб сўрайдилар. Шунда Пайғамбаримиз алайҳиссалом: “Қачон таомлансангиз, уни ҳам таомлантиринг, қачон кийим (янги кийим) кийсангиз, уни ҳам кийинтиринг. Юзига урманг, қаттиқ ҳақорат қилманг ва уйдан бошқа жойда ҳижрон қилманг”, – деганлар (Имом Абу Довуд ривояти).

5. Маҳр олиш ҳаққи. Динимизда аёлларни турмушга узатишдан аввал улардан рухсат сўралади ёки маслаҳатлашилади. Никоҳ аёлнинг розилиги билангина амалга ошади. Никоҳланувчи аёл бўлажак эридан маҳр олиши ҳам унинг ҳаққидир. Маҳр сабабли аёлнинг ҳақ-ҳуқуқлари бирмунча кафолатланади. Бу ҳақда Қуръони каримда шундай дейилади: وَآَتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً яъни: “Хотинларга маҳрларини мамнунлик билан берингиз!” (Нисо сураси 4-оят).
6. Мерос олиш ҳаққи. Аваллари кўпинча аёллар заиф тоифа бўлганидан меросдан маҳрум бўлишарди. Исломда эса аёл ҳам эркаклар қатори меросдан ўз улушини олиши белгилаб қўйилди. Она, қиз, хотин ҳеч қачон меросдан маҳрум бўлмайдиган тоифалардан бўлди. Аллоҳ таоло уларнинг меросдаги ҳақларини шундай баён қилади:

لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْأَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ أَوْ كَثُرَ نَصِيبًا مَفْرُوضًا

яъни: “Эркаклар учун ота-оналари ва яқин қариндошлари қолдириб кетган (мерос)дан улуш бордир. Аёллар учун (ҳам) ота-оналари ва яқин қариндошлари қолдириб кетган (мерос)дан улуш бордир. Бу озми-кўпми, фарз қилинган улушдир” (Нисо сураси 7-оят).

Юқоридаги ояти карима ва ҳадиси шарифлардан маълум бўладики, исломда аёлларнинг шаъни улуғланган, уларни асло камситилмаган. Зеро, Аллоҳ таолонинг барча ишларида адолат устувордир, унинг ишларида ҳеч ҳам зулм йўқдир.

Динимизнинг юксак эҳтироми ва қадрлашига шукрона қилиб, ўзининг аёллик иффати, ҳаёсини сақлаб юрган ва жамиятда ўз ўрнини топган опа-сингилларимиз жуда кўп ва бу бизни хурсанд қилади, албатта. Афсуски, гоҳида аёллик шаънига доғ туширадиган ишлар ҳам содир бўлиб турибди.

Гоҳида никоҳсиз туғилган фарзандини сотаётган ёки чекка жойларга ташлаб кетаётган, гоҳида эри билан жанжаллашиб болаларининг жонига қасд қилаётган оналар ҳақида хабарлар тарқалмоқда. Тўғри, бу ерда иккинчи томон – аёлларни хиёнатга чорлаган кимса ёки ноқобил эр ҳам бор. Улар ҳам бу гуноҳларга шерик. Лекин нима бўлганда ҳам аёл-она ўз фарзандини сотмаслиги ё ҳалокатга маҳкум қилиб ташлаб кетмаслиги ва уларни жонига қасд қилмаслиги керак. Бу муаммоларнинг ечими аввало опа-сингилларимиз хиёнат, иффатсизлик ва зинодан ниҳоятда ҳазар қилсинлар. Одоб-ахлоқ ва ҳаёни лозим тутиб, никоҳ билан ҳалол-пок оила қуриб яшаш, оилада эса эр-хотин ўзаро келишув билан, ҳуқуқ ва бурчларига риоя қилиш икки дунёда ҳам бахту саодат гаровидир.     

              Динимизда аёлларга ҳар қанча ҳимоя ва эътибор берилган бўлишига қарамай, баъзида бу заиф тоифага зулм ўтказадиган нобакор кимсалар ҳам чиқиб қолади. Баъзида аёлларни сабабсиз уриш, доимий ҳақорат қилиш, уларни обрўсини ерга уриш ҳоллари учраб турибди.    

Пайғамбаримиз алайҳиссалом аёллардаги заифликни доим эътиборга олар ва уларни ҳимоя қилишга ҳарис эдилар. Ҳатто видолашув ҳажларидаги машҳур хутбада ҳам, аёлларга нисбатан яхши муносабатда бўлишни қайта-қайта васият қилдилар. У Зот алайҳиссалом бирорта аёлларига қўл кўтармадилар, уларга яхшилик қилишда умматга ибрат бўлдилар ва шу ишга тарғиб қилдилар:

خَيْرُكُمْ خَيْرُكُمْ لِأَهْلِهِ، وَأَنَا خَيْرُكُمْ لِأَهْلِي

(رواه  الامام الترمذي عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رضي الله عنهما)

яъни: “Яхшиларингиз – оила аҳлига яхши бўлганидир. Мен – аҳли аёлига энг яхшингизман” (Имом Термизий ривоятлари).

Динимизда киши ўзига ҳам, ўзгаларга ҳам зулм қилиши катта гуноҳлардан саналади. Хусусан, жуфти ҳалоли, умр йўлдоши ва фарзандларининг онасига жабр қилиш ундан ҳам ёмонроқдир. Бугунги кунда эркаклик ҳамиятини йўқотган баъзи кишилар жиддий бир сабабсиз ўз аёлини нафақасиз ва қаровсиз қолдирмоқдалар. На уларни хотин қилади, на талоғини бериб йўлини очади. Бу билан эр Аллоҳ таолонинг бир қанча (оилавий хотиржамлик, жуфти ҳалол ва фарзанд каби) катта неъматларига ношукрлик қилган бўлади.

Баъзи номардлар очиқчасига: “Сени умрингни охиригача талоғингни бермай, аросатда қолдириб, қийнайман”, – деб пўписа қилади. Бу етмагандек, аслида ўзининг зиммасида бўлган – болаларининг нафақасини ҳам хотинининг бўйнига юклаб қўяди. Натижада аёл на эрли бўлмай, на эридан ажраша олмай, йиллар давомида сарсон-саргардон қолиб кетмоқда. Шуни таъкидлаб айтамизки, мана шу ҳолатда аёл гуноҳ йўлга кирса, зинога қўл урса, у билан бирга номард эр ҳам баб-баробар гуноҳкор бўлади.

Аллоҳ таоло Қуръони каримда аёлларга гўзал муомалада бўлишга тарғиб қилиб, уларга зарар бериш мақсадида ушлаб туришдан қайтарди. Бу ишни “ҳаддан ошиш” ва “зулм” деб атади. Талоқ масаласи Аллоҳ таолонинг оятларидандир. Бу ҳақда ояти каримада шундай дейилган:

وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلَا تَتَّخِذُوا آَيَاتِ اللَّهِ هُزُوًا

яъни: “Хотинларни талоқ қилганингизда (улар идда) муддатига етсалар, бас, уларни яхшилик билан олиб қолингиз ёки яхшилик билан жавобларини берингиз. Уларга зулм қилиб, зарарлантириш ниятида ушлаб турманг! Ким шундай қилса, демак, ўзига зулм қилибди. Аллоҳнинг оятларини ҳазил билмангиз!...” (Бақара сураси 231-оят).

Аллоҳ таоло оила масалаларида аксар ўринларда эркакларга хитоб қилган. Бу – оилада эркакнинг масъуллигига ишора! Бу раҳбарлик вазифасини суиистеъмол қилиб, уни ожизаларга зулм қилишга восита қилиб олмаслик керак.

Ҳурматли азизлар! Барчамизга маълумки, яқин кунларда аёлларни эъзозлаш маъносида жорий бўлган 8 март халқаро хотин қизлар байрами нишонланади. Аёл деганда аввало кўз ўнгимизда она сиймоси гавдаланади. Динимизда онанинг ҳурмати нақадар юксакларга кўтарилгани барчамизга маълум. Шунинг учун урфимизда ҳам қадри баланд нарсаларга “она” сўзини қўшиб айтиш бежиз эмас. Масалан, “Она ватан”, “Она тили”, “Она тупроқ”, “Она юрт” кабиларни бунга мисол қилиб келтириш мумкин. Мана шундан ҳам онанинг нақадар улуғ зот эканлиги маълум бўлади. Шундай экан, бу каби ижтимоий байрамларни нишонлашдан мақсад аёлларга бўлган эҳтиромни изҳор қилишдир. Қолаверса, аёлларни қадрлаш, уларни жамиятдаги ўрнини яхшилаш, уларни турли зўравонликлардан ҳимоялаш мақсадида ҳукуматимиз бир қанча қарорлар қабул қилиб келмоқда. Жумладан, жорий йилнинг 1 март куни Ўзбекистонда Хотин-қизлар ва оила ишлари қўмитаси ташкил этилди. Бу қўмита ҳам хотин-қизларнинг ҳақ-ҳуқуқларини таъминлаш, уларга кенг имкониятлар пайдо қилиш ва уларга нисбатан ижтимоий адолат ўрнатишга хизмат қилади, иншааллоҳ. 

          Аллоҳ таоло барчамизга шариатимиз кўрсатганидек, Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам намуна бўлганларидек аёлларимизга ҳурмат-эҳтиром кўрсатиш ва чиройли муомала қилиш бахтини насиб  қилсин! Омин!

Ҳадис илми тарихи ва бу илмнинг тадрижий босқичларини ўрганиш, суннат ва ҳадисга нисбатан нохолислик билан билдирилган фикрларга қарши муносиб, илмий жавоб бериш ҳар бир даврнинг зарурий талабларидан саналган. Зеро, бу ҳадис илми Пайғамбаримиз Муҳаммад (с.а.в.) нинг муборак сўзлари, шариатнинг мадори, Қуръони каримнинг тафсири, амаллар таърифи бўлган Қуръони каримдан кейинги иккинчи асл манбадир. Ислом шариатига мувофиқ иш тутган салаф, халаф олимлар барча мўмин-муслимлар бу манбанинг ҳақлиги ва саҳиҳлигига иттифоқ бўлишган. Суннат ва ҳадиснинг мақоми мусулмонлар ҳаётида жуда муҳим бўлиб, Қуръони каримни тушуниш, унинг маънолари мазмунини ва дақиқ масалалар ҳукмини ҳадисларсиз англаш мушкул бўлади.

Ҳадисларга нисбатан танқидий фикрлар билдирилиши секин-асталик билан мусулмонлар онгига сингдирилишига бўлган ҳаракатлар бу мавзуни янада кенгроқ ўрганишга сабаб бўлмоқда. Айниқса, бу танқидлар “Саҳиҳ ал-Бухорий” асари атрофида бўлаётганлиги, мусулмон кишини янада ҳушёр бўлишига ундаши керак. “Саҳиҳ ал-Бухорий”га ва ундаги ҳадисларга нисбатан мусулмон умматида шак пайдо қила олишса, бошқа ҳадислар бўйича тасниф этилган китобларда шак уйғотиш янада осонроқ кечади. Бу “Саҳиҳ ал-Бухорий” асари саҳиҳлиги жиҳатидан Қуръони каримдан кейинги манба сифатида эътироф этилган. Шунинг учун бу таъна ва танқидлар бутун ҳадис илмига, суннати Набий (с.а.в.) нисбатан қаратилганлиги маълум. Аллоҳ таоло Қуръони каримда Пайғамбар (с.а.в.) келтирган нарсани олиш ва қайтарган нарсалардан қайтишга буюрган.

وَمَآ ءَاتَىٰكُمُ ٱلرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَىٰكُمْ عَنْهُ فَٱنتَهُوا۟ وَٱتَّقُوا۟ٱللَّهَ إِنَّ ٱللَّهَ شَدِيدُ ٱلْعِقَابِ

Пайғамбар сизга нимани берса, ўшани олинглар ва нимадан қайтарса, ўшандан қайтинглар. Аллоҳдан қўрқинглар. Албатта, Аллоҳ азоби шиддатли зотдир.[1]

Шундай экан қандай қилиб, Расулуллоҳ (с.а.в.)нинг сўзи, амали, чиройли хулқларини ўзида жамлаган минг йиллардан буён ҳадислари энг саҳиҳ деб эътироф этилган асар “Саҳиҳ ал-Бухорий”га шубҳа ва таъна билан қарашлар вужудга келмоқда.

Мазкур мавзу доирасида ҳадисларга нисбатан танқидий, таъна ва шубҳага асос бўлаётган сабабларни келтириб ўтамиз. Мусулмонлар фикрида суннат ва ҳадисга нисбатан шубҳа уйғотиш, бу орқали муқаддас динидан узоқлаштириш, ислом шариатини иккинчи манбасига шак пайдо қилишдан бошқа нарса эмас. Замонамиз олимларидан Мустофо Зуҳайли бу тўғрисида шундай деб таъкидлаган: “Ким шариатни ҳадиссиз ўрганишни даъво қилса у шариатни нуқсонга бурибди. Агар у шариатни Қуръонсиз ўрганишни даъво қиладиган бўлса шариатни томирини кесибди”[2].

Бу каби тоифалар тарихи ва келиб чиқишига назар ташласак, барчасини мақсади бир бўлиб, асл манбадан узоқлашиш, ёки уни тан олмаслик, ўзларини ғоя ва мафкурасига, ақлий тафаккурига тўғри келмаган шариат манбаларига амал қилмасликка бўлган тарғиботларни кўришимиз мумкин. Ҳадисларга танқидий ёндашувлар тарихда ва ҳозирги даврда ҳам баъзи мусулмон олимлари ҳамда ғарб олимлари томонидан амалга оширилган. Мусулмон олимларини, хусусан ҳадис илми мутахассисларини мақсади суннат ва ҳадисни тўқима, ёлғон, исноди заиф ҳадислардан ҳимоя қилиш бўлса, баъзи тоифалар ва ғарблик олимларнинг мақсадлари суннат ҳамда ҳадисни манба сифатида рад этганлигини ҳам кўришимиз мумкин. Қуйида ҳадис-суннатга танқидий, шубҳа ва таъна қилиш билан эътибор қаратган тоифа ва оқимларнинг тарихий ва замонавий тоифаларининг фикри билан танишамиз:

Биринчи тоифа улар хаворижлар[3] бўлиб, ўзларининг ботил эътиқодларида туриш учун суннати набавийни тарк этган, саҳобийларни лаънатлаб, уларга эргашмаган ислом тарихидаги илк тоифа бўлади. Саҳобиларга эргашишлик ҳам суннат эканлигини улар инкор этишди. Пайғамбаримиз (с.а.в.)нинг: “Менинг саҳобийларим худди юлдуз каби уларнинг қайси бирига эргашсангиз ҳидоят топасиз”[4], деган сўзларига амал қилмаганлар ҳам ушбу хорижийлардир. Муовия ибн Суфён ва Али ибн Толиб ўртасидаги таҳким[5] воқеасига рози бўлган ва бу икки саҳобага эргашган барча саҳобийларни ҳам динсизликда ва фисқда айблаганлар ҳам айни хорижийлар бўлади.

Шундан сўнг хорижийлар жумҳур саҳобийлар томонидан ривоят қилинган ҳадисларни рад қилдилар, натижада улар ўзларининг мафкурасига мос ҳадисларни олиб, қолганларини инкор этишди. Бу биринчи Пайғамбаримиз (с.а.в.)нинг ҳадис ва суннатларидан юз ўгирган тоифа сифатида пайда бўлди.

Иккинчи тоифа муътазилийлар[6] бўлиб, аҳли сунна эътиқоди йўналишига кўп ихтилоф қилган тоифа саналади. Булар саҳобийлардан кўпларини инкор этиб, улар томонидан айтилган ҳадисларни ҳам рад этган ва ўзларининг ақлий қарашларига ҳамда эътиқодига хилоф келган ҳадисларни инкор этишган. Бу ҳадислардан, шафоат, қабр азоби, қадар, Аллоҳнинг қиёматда кўриш ва Аллоҳнинг сифатлари тўғрисида келган ҳадислар муътазилийлар томонидан рад этилган.Сабаби уларнинг эътиқодий қарашларида айнан бу масалалар инкор этилади ва бунинг асоси бўлган ҳадислар ҳам рад этилади.

Учунчи тоифа ҳадис ва суннатни рад этувчилардан рофизийлар[7] бўлади. Булар ҳам бу борада энг ҳаддан ошган тоифа бўлиб, Пайғамбар (с.а.в.)нинг асҳобларини ҳақоратлаш, уларнинг ҳаққига номақбул сўзларни айтиш, уларни адолатсизликда ҳатто улардан баъзиларини динсизликда айблашлари уларнинг суннатда кўрсатилган ҳукмларга амал қилмасликларидир. Улар ўзлари қайси саҳобийни айблашган бўлса улар томонидан ривоят қилинган ҳадисларни ҳам рад этишган. Ҳатто, улардан Кулайни Абу Жаъфарга исноди билан қуйидагини ривоят қилган: “Пайғамбар (с.а.в.) вафотидан сўнг Миқдом, Салмон ва Абу Заррдан бошқа барча инсонлар муртад бўлди”, деди[8]. Бу ривоят ҳам тамоман саҳобийларни ҳақорат қилишдан бошқа нарса эмас.

Тўртинчи тоифа зиндиқийлар[9] бўлиб, уларҳам ўз қарашларини ҳимоя қилиш мақсадида ислом дини манбаларини рад этиб келган тоифалардан ҳисобланади. Уларнинг асосий мақсади исломни заифлаштириш, ҳадис ва суннатни ҳайбатини кетгизиш ва ислом динида мусулмонларни чалғитишдан иборат бўлган[10].

Бу тоифалар илк ислом тарихида пайдо бўлиб, ўзларининг ботил ғоя ва ақидалари билан танилган эътиқодий ва амалий масалалрда адашган ботил оқимлардир. Бу каби тоифа ва оқимларни бугунги кунимизда ҳам пайдо бўлганлиги ўзларининг ботил ғоялари, аниқ мақсадга қаратилган мафкуралари билан суннат ва ҳадисга нисбатан нохолислик ва илмсизлик билан ёндашаётганлиги, айнан юқорида зикр этилган ботил оқимларнинг замонавий кўринишлари ҳисобланади.[11]

Улардан, қуръонийлар[12]улар фақат Қуръонгагина ишонамиз, зеро, Аллоҳ таоло фақат Қуръоннигина сақлашга ваъда қилган деган ўта маккорона даъволарини илгари суриб, қанча-қанча илмсиз кишиларни адаштирмоқда.Бу тоифа аслида ўзларига хаворижларни йўлини лозим тутиб, Набий (с.а.в.)нинг суннатларини тўлиқ инкор қилишади. Уларнинг фикрича шариатда ҳукм чиқаришда ҳадисга муҳтожлик йўқ. Барча ҳукм Қуръони каримдан олиниши керак деб уйлайди ва шу фикрни олдинга сўради. Қуръонийларнинг фикрича: “Ҳадислар Пайғамбар (с.а.в.)нинг вафотларидан 100-200 йил ўтиб таснифланган. Ҳадислар ровийлар томонидан тўқилган ёки узоқ муддат ўтганлиги сабаб улар унитиб юборилган ёки хато ривоят қилинган”, деб ҳадис ва суннатга нисбатан ёлғон даъво қилишади[13].Уларнинг даъвоси Қуръони карим турганда ёлғон, хато, шубҳалардан ҳоли бўлмаган ҳадислар олинмайди[14].

Бу фикрнинг умуман шариат аҳкомларига тўғри келмаслиги, ҳадис ва суннатга хиёнатдан бошқа нарса деб бўлмайди.

Кейинги замонавий фирқалардан яна бири ақлонийлар[15] бўлиб, улар муътазилийлар фикридан илҳомланган. Улар ақлни бирламчи деб, уни асосдан олдинга қўяди. Ақлонийларнинг ақл юритиши Қуръон ва суннатдан ҳам олдин туради. Ақлонийлар ўз фикри билан суннат ва ҳадисни инкор этадилар, шунингдек, Имом Бухорийнинг “Саҳиҳ ал-Бухорий” асарида келган ҳадислар уларнинг ақллари тарозисига мухолиф келса у ҳадис олинмайди. Ақллари етмайдиган нарсада, ақллилик қилишларининг ўзи уларнинг ахмоқликларидан бошқа нарса эмаслиги маълум. Уларнинг ўзлари ҳам адашган ва уларга эргашганларни ҳам адаштирувчи хатарли тоифа ҳисобланади.

Учунчи тоиф замонавий рофизийлардир. Бу тоифа ҳам олдинги рофизийлар каби, суннати мутаҳҳарога мункар балки улардан ҳам ашаддийроқ ҳаддан ошган суннат ва ҳадисни танқид қилишлик борасида. Олдинги рофизийлар машҳур саҳобийлардан Абу Бакр Сиддиқ (р.а.), Умар ибн Хаттоб (р.а.) ва Ойша (р.а.) ва бошқаларни лаънатлаган бўлса, янги рофизийлар ўз танқидларини аввало, икки муҳаддис Имом Бухорий ва Имом Муслимнинг саҳиҳларига қаратади.  Бу тоифа вакиллари томонидан Имом Бухорий асарини танқидий ўрганиб, унга нисбатан таъна ва туҳматлар жуда кўп қилинган. Ҳатто, Имом Бухорийни ислом оламида обрўсини кетгазиш, саҳиҳ асарининг ҳайбатини йўқотиш бўйича доимий тарғиботлар олиб бориб, бу тўғрисида махсус китоблар ҳам тасниф этишган[16].

Тўртинчи тоифа ҳаддосийлар[17] бўиб, улар замонавий фикрлар асосида таҳлил қиладиган, ғарб исломшунослиги йўналишларида фаолият олиб борадиган, бошқа динларнинг асос ва манбаларига қиёслаб ислом дини манбаларига ҳам танқидий назар билан қарайдиганлар тоифасидан иборат. Уларнинг фикрича ҳар бир нарса янгиланиб турилиши лозим, шунингдек, шариат аҳкомлари ва унинг манбалари ҳам замонга қараб ўзгариб бориши керак деб билади. Бу тоифа ислом манбалари тарихга айланиб бўлди, уларнинг вақти ўтди деб гумон қилади. Шу сабаб улар ҳадис ва суннатларга нисбатан ҳурматсизлик қилади ва хусусан Имом Бухорийнинг асарларини ҳам ўзларига хос йўналишда инкор этишади[18].

Бешинчи суннат ва ҳадисга танқидий назар билан қарайдиганлардан бири мусташриқлар (исломни шарқшунослик жиҳатидан ўрганувчилар) бўлиб, улар ҳам юқоридаги тоифалар каби ҳадис ва суннатга нисбатан нохолислик билан ёндашади. Бу каби фикрларни ғарблик шақшунос И.Гольдциернинг (1850-1920)[19] киторбларида кўриш мумкин. У ҳадис ва суннатга нисбатан ўзини танқидий қарашлари асосида китоблар ёзган. Унинг фикрича:“Ҳадислар исломнинг иккинчи ва учунчи ҳижрий йилларида ёзилган бўлиб, у вақтда Муҳаммад (с.а.в.)нинг вафотидан кейин кўп вақт ўтган. Ҳадис ровийлари томонидан ҳадислар уйлаб чиқилган ёки тўқима ҳадислар тўпланган. Имом Бухорийнинг “Саҳиҳ ал-Бухорий” асари бевосита аббосий халифалари таъсири остида таълиф этилган бўлиб, ҳадислар давр тақозосидан келиб чиқиб тўқиб ёзилган”, деди[20]. Бу фикрлар олимнинг шахсий фикри бўлиб, ислом тарихи ва манбаларига мутлоқ номувофиқ ҳисобланади. Зеро, ислом тарихи ва шариат манбасини ҳадисларсиз тасаввур қилиб бўлмайди.

Мусулмон оламини йўлдан чалғитишга, ҳадис ва суннатдан узоқлаштиришга қаратилган ғояларга қарши маърифий курашиш ҳар қачонгидан ҳам долзарб аҳамият касб этаётганлигини бугунги давр ҳам кўрсатиб турибди.

Аллоҳ таоло бу каби фитналардан Ўзи асрасин, тўғри ҳидоят йўлидан адаштирмасин. Барча умматларга бирдамликда шариатга амал қилишни, суннатни мустаҳкам ушлаб Пайғамбаримиз (с.а.в.)нинг шафоатларини насиб этсин!!!.

Давоми бор...

Шукурилло Умаров,

Имом Термизий халқаро илмий-тадқиқот

маркази директори,

Ҳадисшунослик ихтисослиги бўйича

  фалсафа доктори.

___________________

Адабиётлар:

[1]Қуръони карим. Ҳашр сураси, 7-оят.

[2] Зуҳайлий. Ал-Фиқҳу ва-л-Ислом.. Байрут, 2011. – Б. 1/208.

[3]Хорижийлар - ажралиб чиққан, исёнчилар бўлиб, 7-асрда исломдаги илк оқим тарафдорлари.

[4] Хатиб Бағдодий. Кифоя фий илми ривоя. Миср. Дор Усмония, 2010. Б. 48

[5] Таҳким - Халифа Али ибн Абу Толиб билан Муовия ибн Суфён ўртасидаги битим.

[6]Муътазилийлар - ажралиб чиққанлар, узоқлашганлар, исломдаги илоҳиёт оқимларидан бири. 8- аср ўртасида Араб халифалигида вужудга келган. Асосчилари Восил ибн Ато ва Амр ибн Убайд.

[7]Рофизийлар - тарк этиш, рад этиш, баъзан маслагидан қайтиш маъноларида, ўрта асрларда сунний ислом илоҳиётида изчил ислом йўлидан четга чиққан оқимлар, хусусан шиалар (Абу Бакр (ра) ва Умар (ра)нинг халифалик ҳуқуқини рад этганлар. 

[8] Кайлоний. Равзату-л-Кофий. – Б. 202.

[9]Зиндиқ - динга ишонмайдиган, худосиз, атеист, ўрта асрларда ислом таълимотини рад этган, бошқача фикрловчи оқимлар, дуалистлар, монийлик, маздақийлик ва хуррамийлар таълимоти вакилларига берилган умумий ном.

[10] Аҳмад Ҳанбал. Аҳкому аҳли милал ва ридда. –Б. 459.

[11]Абу Бакр Аҳмад ибн Муҳаммад. Аҳкому аҳли милал ва ридда.. –Б. 409.

[12] Қуръонийлар – ислом шариатини ҳадис ва суннатсиз олиб бориш тарафдорлари.

[13] Абдураҳмон ибн Абдулазиз. Аброзу Таъуний-л-муосара фий жомии-л-саҳиҳи Бухорий. Миср, Дор ибн Салам. 2010. Б.10.

[14] Усмон ибн Муаллим. Шубуҳотий қуръонийя. Б. 22-27.

[15] Ақлонийлар – муътазилийларга ўхшаб ақлни нақлдан устун қуядиган тоифа.

[16] Лутфий ибн Муҳаммад Зағир. Интиқодий шияти муосирийн лил саҳиҳайни. Б. 8-12. Урдун. 2010. 

[17] Ҳаддосийлар – ислом шариатини доимий янгилаб бориш тарафдорлари.

[18] Анас Сулоймон мисрий. Мунталоқу фикрийя ва ақдийя инда ҳаддосийна лил таъни фий саҳиҳайни. Урдун, 2010. – Б. 4-27.

[19]Goldziher I. Muhammedaische Studien. Halle, B.I (1889). B.II (1890).

[20] Абдураҳмон ибн Абдулазиз. Аброзу Таъуний-л-муосара фий жомии-л-саҳиҳи Бухорий. Миср, Дор ибн Салам. 2010. Б.10.

Мавзу: Муташобиҳ оятлар ҳақида

Шайх Абдулқодир Ҳусайн ҳафизаҳуллоҳ