Бизда Алишер Навоий, қозоқларда Абай, тожикларда Абдураҳмон Жомий қанчалик улуғланса, туркманларда Махтумқулининг шунчалик ҳурмати баланд. Аслида адабиёт миллат танламайди, бу буюк ижодкорларнинг бари бугун умуминсониятнинг фахрига айланган. Уларнинг шеърларини дунё ҳамжамияти ўзиникидай қабул қилади. Жумладан, биз ҳам. Айниқса, Махтумқулининг «Намасан?», «Айрилдим», «Ошиқ бўлмишам», «Устодингдан айрилма», «Кўринг» сингари шеърлари Комилжон Отаниёзов, Бобомурод Ҳамдамов, Ортиқ Отажонов каби ардоқли санъаткорларимиз томонидаи маромига етказиб ижро этилгани туфайли халқимизнинг қон-қонига сингиб кетган.

Ҳар йигитнинг аслин билай десангиз,

Маракада ўтур-туришин кўринг.

Биров билан ошно бўлай десангиз,

Аввал иқроринда туришин кўринг.

Махтумқули ҳаёти ҳақида икки оғиз маълумот.

Мутафаккир шоир 1733 йилда Туркманистонга қарашли Ҳожи-говшан қишлоғида дунёга келган.  У оилада учинчи ўғил бўлиб, бўш вақтларида пода боқиб, отасига кўмаклашган Махтумкули 9 ёшидан шеър ёзишни машқ қила бошлайди. Кейинчалик у Бухоронинг Кўкалдош, Хиванинг Шерғозий мадрасаларида таҳсил олган.

Туркман халқи тарихининг энг нотинч ва оғир даврида яшаб ўтган Махтумқули оилавий ҳаётда ҳаловат топмаган. Ўша даврда Човдурхон бошчилигида Афғонистонга вакил қилиб жўнатилган акалари Абдулла ва Муҳаммадсафо шафқатсизларча ўлдирилади. Катта хонадоннинг рўзғор юки Махтумқули елкасига тушади. У мударрислик қилиш, ота-бобосидан мерос ёначилик касбини давом эттириш билан бирга, темирчилик ва заргарлик ҳунарларини ҳам эгаллайди. «Гўзал Шерғози» шеъридан маълум булишича, у Хивада таҳсил олаётган даврида бирин-кетин отаси ва онасидан жудо бўлган.

Унинг муҳаббат қиссаси ҳам эртакнамо тугамаган. Махтумқули Менгли исмли қиз билан болаликдан бирга ўсиб, икки ёш бир-бирига кўнгил қўйган. Адабиётшунос олим А. Ҳамдамовнинг ёзишича, шоирнинг отаси ва икки акасининг бевақт ўлими оилани моддий жиҳатдан оғир аҳволга солиб қўйган. Махтумқулининг қалин пулини тўлашга қурби етмаслигини билган Менглининг акалари сингилларининг розилигини ҳам сўрамай, уни бошқага узатиб юборишган экан. Қиз ночор қон йиғлаб, бошқа оилага келин бўлиб тушади. Бунинг устига, қадимий урф-одатга кўра, Махтумқулини катта акасининг бева қолган хотини Оққизга никоҳлаб қўядилар. У Оққиздан икки ўғил кўради. Аммо бир ўғли 7 ёшида, иккинчиси 12 ёшида вафот этади. Аввал акалари, ота-онасидан, севгилисидан, кейин нуридийдаларидан жудо бўлган шоир чуқур қайғуда қолиб, бутун умрини бадиий ижодга бағишлайди. Баъзи тадқиқотчиларнинг таъкидлашларича, шоирнинг ўзига Фироғий тахаллусини танлаши айни шу жудоликлар билан боғлиқдир.

Энди шоир шеъриятига қайтсак. Унинг шеърларида панд-насиҳат руҳи билан бирга, халқ нақллари, мақолларидан фойдаланиш ҳолатлари ҳам учрайди. Қолаверса, ҳаёт ҳақиқатлари юмор тилида баён этилган ўринлар ҳам мавжуд. Мисол учун, мана бу сатрларга эътибор беринг:

Юз номард жойини босмас бир марднинг,

Чекар ташвишини мард элу юртнинг.

Қилган қилиғини кўринг номарднинг

Жангми дея қочар туман учраса...

Мард кутар меҳмонни очиқ юз билан,

Номард қочиб қолар меҳмон учраса...

Шоир ижодида мард ва номард образи етакчилик қилади. Унинг фикрича, мард одам барча яхши фазилатлар эгаси, номард эса иккиюзламачи, ёлғончи, маккор...

Яна бир гап. Махтумқули улуғ башоратчи тимсолида ҳам намоён бўлади. У бир шеърида шундай ёзган:

Парвардигор Ўзи – фақирга паноҳ!
Ул кимдир, бўлмагай тилида сано?!
Қайси юртда агар кўпайса зино,
Ерлари қимирлаб, ларзона келгай.

Махтумқули, турсам сўзим сочмоққа,
Англамаслар шайланади қочмоққа,
Қайси халқ кўникса шароб ичмоққа,
Юртда ўлат тарқаб, вайрона келгай!.

Хулоса шуки, Махтумқули нафақат туркман шоири, балки умуминсониятни эзгу йўлга чорловчи улуғ мутафаккирдир. Баъзан у ўз китобхонларига панд-насиҳат қилса, баъзан безиён эркалаб қўяди. Мана бу сатрларида шу руҳни сезиш мумкин:

Кел, эй дўстим, чекма қайғу-ғамни сен,
Оқтирмагил кўзларингдан намни сен,
Бу дунёда ғанимат бил дамни сен,
Қайғу чекса, йигит киши чол бўлар.

Зуҳал РЎЗИЕВА

Амазонка қалин ўрмонзорининг серҳосиллигини Саҳрои Кабирнинг марказидаги қуриб қолган кўлнинг тубидан кўтарилган фосфор зарралари таъминлаб беради, деб тасдиқламоқда америкалик олимлар. «Geophysical Letters» ойномасида чоп этилган янги изланишлар сайёрамизнинг олис ҳудудларининг ўзаро боғлиқлигини яна бир бор намойиш қилмоқда.

Шамол Саҳрои Кабирдан чанг ва қум зарраларининг кўтариб минглаб километр ғарбга, Амазонка дарёси ҳудудига олиб бориши аввалдан маълум. НАСА 2006 йилда Ер атмосферасидаги булут қопламларининг ҳаракатиларини кучатувчи «CALIPSO» номли сунъий йўлдошни учирган эди.

Мана шу сунъий йўлдошдан олинган маълумотларга таяниб, Мериленд Давлат Университетида фаолият юритувчи Хунбинь Ю (Hongbin Yu) ҳар йили Саҳрои Кабирдан ўртача ҳисобда 182 миллион тонна чанг кўтарилиб, ундан 28.8 миллион тоннаси Амазонка дарёси ҳудудига етиб боради, деб тасдиқламоқда.

Ю, шунингдек, ушбу чанг-ғуборнинг қанча миқдори фосфор эканлигини ҳам аниқлаб чиқди. Амазонка дарёси ҳудудининг тупроғи фосфорга жуда қашшоқ: ёмғирлар ва дарё оқими қалин ўрмонзорлардан мана шу озуқавий моддани оқизиб кетади. Саҳрои Кабир эса аксинча, фосфорга жуда бой — ушбу минералининг энг катта кони Чад ҳудудида жойлашган, аввал қуриб қолган кўлнинг туби ҳисобланади.

Йўлдошдан олинган маълумотлар ҳамда Чад, Барбадос ва Маямидаги илмий-изланиш станцияларида йиғилган чанг намуналарининг таҳлили шуни кўрсатдики, Амазонка дарёси ҳудудига ҳар йили қарийб 22 минг тонна — деярли қанча миқдор ювилиб кетган бўлса, шунча фосфор етиб боради экан.

Мана шу жойда, Аллоҳ таолонинг Қуръони Каримда зикр қилган: «Кечаю кундузнинг алмашиб туришида, Аллоҳ осмондан ризқ нозил қилиб, унинг ила ерни ўлимидан кейин тирилтиришида ва шамолларни не йўналишида ақл юритадиган қавм учун оят-белгилар бор» ( "Жосия" сураси, 5-оят) деган оятини эсламасликнинг иложи йўқ.

Дарҳақиқат, Аллоҳ таоло Амазонка дарёси ўсимликлари учун ўзига хос ризқ бўлган фосфорни осмондан ёғдириб қўйган, мана шу ризқни олиб келиш учун шамолларнинг йўналишини тартибга солдириб қўйган Зотдир. Аллоҳ таолонинг яратган ва тартибга солган нарсалари, осмонлару ернинг яратилишини тафаккур қилиб: «Ё Роббимиз, Сен буларни бекорга яратганинг йўқ, Ўзинг поксан» ("Оли Имрон" сураси, 191-оят), деймиз.

Интернет маълумотлари асосида тайёрланди

ЎМИ Матбуот хизмати