Махсус репортаж

Нуриддин домла Холиқназаров,

Тошкент шаҳар бош имом-хатиби

Имом Бухорий раҳматуллоҳи алайҳ ва бир қанча муҳаддислар ривоят қилган ҳадиси қудусийда Аллоҳ таоло: “Одам боласининг рўзадан бошқа ҳамма амали ўзи учун, фақат рўза Мен учун ва унинг мукофотини Мен – Ўзим берурман” -дейди.

“Саҳиҳул Бухорий”нинг шарҳи “Фатҳул Борий”да  Ибн Ҳажар Асқалоний раҳматуллоҳи алайҳ ушбу ҳадиси қудусийнинг маъносини ёритиб, ундаги муҳим ўнта асл моҳиятни баён қилади.

1. Бандаларнинг амаллари ҳаммаси ёлғиз Аллоҳ таоло учун бўлишлиги таъкидланган бўлсада, амалларнинг ичида “...фақат рўза Мен учундир...” -деб хосланишининг сабаби, рўза ибодатига риё (хўжакўрсинлик) аралашмайди. Рўза ўзини тийишдан иборат ботиний амал бўлгани учун риё аралаштиришни имкони ҳам бўлмайди. Рўзадан бошқа ибодатлар зоҳирий амал бўлгани учун риё аралашиш хавф-хатари доим бўлади. Ибодатларга риё аралашса, фақат Аллоҳ таоло учун эканлиги қолмайди.

Қуйдаги ҳадис бу маънони қўллаб-қувватлайди.

عَنِ ابْنِ شِهَابٍ، أَنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: "لَيْسَ فِي الصِّيَامِ رِيَاءٌ" رواه البيهقي

 Ибн Шиҳобдан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Рўзада риё бўлмайди” – дедилар. Имом Байҳақий ривоят қилган.

Рўза банда билан Роббиси орасидаги сиррий амал бўлиб, ўзига хос ибодатдир. Рўзадан бошқа ҳамма амалларда бирон бир амални бажараётган шахс, ўзгаларнинг ҳаваси, мақтови, эътиборини жалб қилишни истаб қолади. Шунинг учун Аллоҳ таоло амалларнинг ичида “...фақат рўза Мен учундир...” -деб хосламоқда.

2. Бандаларнинг ҳамма амалларига мукофотни ёлғиз Аллоҳ таолонинг ўзи бериши ва ундан бошқа мукофот берувчи йўқ эканлиги аниқ бўлсада, “...унинг мукофотини Мен – Ўзим берурман...” –деб хосланишининг сабаби рўзанинг мукофотини ёлғиз Аллоҳ таолонинг ўзи билади. Рўзанинг мукофоти, ажри ва савоби ҳеч кимга ошкор қилинмаган, рўзадан бошқа амалларнинг мукофоти миқдори баъзи инсонларга ошкор қилинган ва ҳадисларда зикр қилинган.

Қуйдаги ҳадис бу маънони қўллаб-қувватлайди.

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ"مَا مِنْ حَسَنَةٍ عَمِلَهَا ابْنُ آدَمَ إِلَّا كُتِبَ لَهُ عَشْرُ حَسَنَاتٍ إِلَى سَبْعِ مِائَةِ ضِعْفٍ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ إِلَّا الصِّيَامَ فَإِنَّهُ لِي وَأَنَا أَجْزِي بِهِ يَدَعُ شَهْوَتَهُ وَطَعَامَهُ مِنْ أَجْلِي "

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Одам боласи қилган яхши амалларининг савоби ўн баробардан етти юз баробаригача кўпайтириб ёзилади. Аллоҳ таоло: “Фақат рўза ундан мустасно. (яъни, рўзанинг савоби беҳисоб берилади)Чунки, рўза Мен учундир ва унинг мукофотини Мен – Ўзим берурман. У (одам боласи)рўзада шаҳвати ва таомини мен учун тарк қилур” – дедилар. Имом Насаий ривоят қилган.

Рўзанинг савоби беҳисоб эканига қуйдаги ояти карима ҳам далил бўлади.

قال الله تعالى: إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسَابٍ الزمر: 10

Албатта, сабр қилувчиларга (охиратда) мукофатлари беҳисоб берилур.

Рўза сабр билан сайқал топадиган ибодат. Рўзадор киши нафсининг ҳоҳиш- истакларини сабр билан тўхтатади. Сабр қилувчининг мукофоти ояти каримада айтилганидек беҳисоб берилади.

3. Ҳадиси қудусийда “...фақат рўза Мен учундир...” - деб хосланиши: “Рўза мен учун ибодатларнинг энг яхшиси. Менинг ҳузуримда у бошқа ибодатлардан устун ва муқаддам ибодат” – деган маънони ҳам ифодалайди.

Ибн Абду Бирр раҳматуллоҳи алайҳ ҳадиси қудусийда “...фақат рўза Мен учундир...” дейилиши рўза ибодатининг фазилатига кифоя қилади –дейдилар. Гўёки, бу ибодатнинг фазилати борасида ортиқча таърифга зарурат йўқ.

Қуйдаги ҳадис бу маънони қўллаб-қувватлайди.

عَنْ أَبِي أُمَامَةَ قَالَ قُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ أَخْبِرْنِي بِعَمَلٍ ينفعني الله به قَالَ عَلَيْكَ بِالصَّوْمِ فَإِنَّهُ لَا مِثْلَ لَهُ رواه النسائي

Абу Умома розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

У зот: “Эй, Аллоҳнинг расули (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Аллоҳ таоло у туфайли менга манфаъат берадиган амалнинг хабарини беринг” –дедим.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)  “Рўзани ўзинга лозим тутгин! Чунки, рўзага баробар келадиган амал йўқ” – дедилар. Имом Насаий ривоят қилган.

4. 4. “...фақат рўза Мен учундир...” – деб Аллоҳ таоло рўзани ўзига нисбат беришида уни улуғлаш, қадрини юксалтириш бор. Бу эса ҳамма мулк Аллоҳники бўлсада, каъбани “Байтуллоҳ” деб Аллоҳ таолога нисбат беришга ўхшашдир.

Зайн ибн Мунир раҳматуллоҳ алайҳ: “Умумий ўринда бир нарсанинг хосланиши фақатгина ўша нарсани улуғлаш учун бўлади” –дейдилар.

5. Аллоҳ таолонинг инсон табиатидан фарқли ўлароқ сув, таом ва бошқа нарсалардан беҳожат экани унинг ўзига хос сифатидир. Рўза тутган инсон Аллоҳ таолонинг сифатига мувофиқ, ўзини емоқ, ичмоқ ва бошқа нарсалардан беҳожат билиб Аллоҳ таолога ибодат қилади. Шунинг учун Аллоҳ таоло: “...фақат рўза Мен учундир...” дейди.

Имом Қуртубий раҳматуллоҳи алайҳ: “...фақат рўза Мен учундир...” ҳадисининг маъноси: “Бандаларнинг амаллари ўзларининг ҳолларига муносибдир. Фақат рўза, Ҳақ таолонинг сифатларидан бир сифатга муносибдир.   Аллоҳ таоло  “...фақат рўза Мен учундир...” дейиш билан гўёки, “Рўзадор менинг сифатларимдан бирга эга бўлиб, менга яқинлашмоқда” -демоқчи.

6. Нафс истаклари емоқ, ичмоқ ва роҳатланмоқ каби хусусиятлардан беҳожат бўлиши нафақат Аллоҳ таолонинг сифатларидан бири балки, у фаришталарнинг ҳам сифатларидан ҳисобланади. Шу маънода инсон рўзани гўёки фаришталар сифати билан адо этади.
7. Рўза холис Аллоҳ таоло учундир, унда инсон нафси учун улуш, насиба йўқ. Рўзадан бошқа иодатларда эса нафсга улуш, насиба  бўлади.
8. “...фақат рўза Мен учундир...” – деб хосланишининг яна бир маъноси рўза ибодати Аллоҳ таолодан ўзга илоҳлар учун бажарилмади. Намоз, садақа, тавоф ва бошқа ибодатлар турли бут санамлар учун қилинди. Рўза эса фақат Аллоҳ таоло учун бажарилди.
9. “...фақат рўза Мен учундир...” – деб хосланишининг яна бир маъноси тўғрисида Ибн Уяйна раҳматуллоҳи алайҳ: “Қиёмат кунида бандалар орасидаги ҳақ-ҳуқуқлар ўзаро ҳукм қилинади. Рўзадан бошқа ибодатлар бандаларнинг ўзаро турли зулмлари сабаб бир-бирлардан олиб берилади. Фақат рўзанинг ажру савоби сақланиб қолинади. Охир оқибат рўзанинг мукофати жаннат бўлади” -дейди. 

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ يَقُولُ: سَمِعْتُ أَبَا الْقَاسِمِ  صلى الله عليه وسلم  يَقُولُ: "قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ: كُلُّ الْعَمَلِ كَفَّارَةٌ، إِلاَّ الصَّوْمَ، وَالصَّوْمُ لِى وَأَنَا أَجْزِى بِهِ. رواه احمد

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Аллоҳ таоло айтади:  ҳамма амал каффаротдир. Фақат рўза мустаснодир. Чунки, рўза Мен учундир ва унинг мукофотини Мен – Ўзим берурман.” – дедилар. Имом Аҳмад ривоят қилган.

Рўзадан бошқа солиҳ амаллар қиёмат кунида инсоннинг дунёда қилган хато ва камчиликларни каффарот бўлиши учун хизмат қилиш эҳтимоли бўлади. Фақат рўза ибодати сақланиб қоладиди. Рўзанинг ажру савоби хато ва камчиликларни каффароти учун беҳуда кетмайди.

       10. Рўза ботиний амал бўлгани учун ошкор бўлмайди, фаришталар уни қайд қилмайди. Агар ошкор бўлганда фаришталар бошқа амалларни ёзганидек рўзани ҳам ёзар эди. Шунинг учун Аллоҳ таоло “фақат рўза Мен учундир” -дейди.

Бу фикрни айтувчи Ибн Арабий ривоят қилган бошқа бир ҳадиси қудусийни далил қилиб келтиради. Ҳадиси қудусийда Аллоҳ таоло айтади: “Ихлос сирларимдан бир сирдир. Уни яхши кўрган бандаларимнинг қалбига соламан. Ундан фаришта ҳам хабардор бўлмайди, хабардор бўлса, уни ёзар эди. Шайтон  ҳам хабардор бўлмайди, хабардор бўлса, у фасод қилар эди”-дейди.

Рўза ҳам ихлос каби сиррий ибодат. Ибодатлардаги ихлосни Аллоҳ таолодан ўзга ҳеч ким билмагани каби, рўзани ҳам  ҳеч ким билмайди.

Ибн Ҳажар Асқалоний раҳматуллоҳи алайҳ мазкурларни зикр қилиб, буларнинг ичида биринчи, иккинчи,саккизинчи ва тўққизинчиси бошқаларга нисбат эътиборли ва ёрқинроқ эканлигини қайд қиладилар.

Жалолиддин Холмўминов

“Кўкалдош” ўрта м ахсус билим юрти мударриси

Зайниддин Эшонқулов,

Самарқанд вилояти бош имом-хатиби

Рўзанинг инсон саломатлиги ва руҳиятига ижобий таъсирлари ҳақида илм-фан кўплаб таҳлилий хулосаларни берган.

Тажрибаларнинг навбатдаги хулосаси кўпчиликни ҳайратга солди.

Ахборот технологиялари мутахассиси, тиббиётга оид дастурловчи Жеймс Синка рўза ҳақида ўз устида бир нечта тадқиқотлар ўтказади. У рўзанинг илк куниданоқ қўл телефонини ўчиради, ноутбукига қарамайди ва қолган барча қурилмалардан маълум муддатга воз кечади. Натижа эса ҳайратланарли: “Менинг нақадар меҳрибон оилам, дўстларим, қўшниларим ва қариндошларим борлигини ҳис этдим, завқландим” – дейди, Жеймс.

У дарҳол натижани ҳамкасблари ва дўстларига ҳам эълон қилади. Тез орада ўнлаб кўнгиллилар рўза тутишни бошлайди ва шунчаки оч юриш эмас балки, замонавий гаджет ва қурилмалардан воз кечган ҳолда, вақтини кўпроқ оила ва яқинлар билан ўтказишга, китоб ўқиш, табиат қўйнида сайр этишга сарфлайди.

Уларда ҳам натижа қувонарли: “Бизда кутилмаган ўзгаришлар содир бўлди. Яқинларимизга меҳр улашиш орқали меҳр ҳиссини туйдик. Қариндошларимизникига оғиз очиш учун меҳмонга бордик. Қўшниларимиз билан суҳбатлашдик. Биласизми рамазон ойи ва рўза тутиш ҳақиқатдан ҳам биз ўйламаган ва биз кутмаган мўжизаларга бой экан” – дейди, иштирокчилар.

Ҳаётдан ҳафамисиз? Рўза тутинг! Сизга дофамин керак – дейди, Жошуа Берк, Калифорния университети, невролигия ва психатирия профессори.

Тадқиқотлар шуни кўрсатмоқдаки, кундизи ичиш, ейиш ва жинсий яқинликдан тийилиб, тунда ҳам бироз бедор бўлиш (таробеҳ ва саҳарлик вақтлари), инсон миясида тартибли равишда, кўп миқдорда дофамин ишлаб чиқарилишига сабаб бўлади. Бу эса биз учун жуда муҳим. Чукни, аксарият инсонлар йил давомида умрининг кўп қисмини асабийлашиш, стресс, депрессия, ножўя (ҳасад, хусумат ва бошқа) ҳиссиётлар, шунингдек ортиқча уйқу билан ўтказиб юборади. Бу омиллар эса мияда дофамин ишлаб чиқарилишини тўхтатади.

Хўш, дофамин нима? Бу – роҳатланиш ва завқланиш учун жавобгар нейромедиатор (нервларга сигнал узатувчи восита) бўлиб, инсон миясида ишлаб чиқарилади ва миянинг “мукофот тизими” элементи бўлиб хизмат қилади. Биз учун ёқимли бирор нима рўй берган пайтда миямизда дофамин ишлаб чиқарилади. Кўпинча олимлар буни қувонч ва завқ гармони дейди.

Жошуа Беркнинг фикрича, замонавий дунёда дофамин танқислиги анчайин кўпайиб кетмоқда. Бунга сабаб эса узликсиз ижтимоий тармоқлар, интернет ҳамда технологияларга тобелик, кимёвий моддаларга бой нотабиий озуқаларни истеъмол қилиш, кўп овқатланиш ва энг аянчлиси, табиий, инсоний муносабатлардан узоқлашишдир. 

 Рўза тутган одам эса ўзини ейиш-ичиш, кераксиз машғулотлардан тийилиш ва жинсий алоқдан қатъий тияди. Натижада эса оғиз очилиши билан, имтиёзлардан қайта фойдаланганимизда ишлаб чиқарилган дофамин одатдагидан кўра кўпроқ завқли ва фойдали бўлади.

Силикон водийсида кўплаб мижозлар билан ишлайдиган психолог Камерон Сепанинг фикрига кўра, доимий равишда мияда дофамин “портлаш”лари бизни ушбу нейротрансмиттерга бефарқ қилиб қўяди (қадри қолмайди). Рўзадор эса субҳидамдан то қуёш ботгунга қадар ўзини дофамин қўзғатувчи воситалардан изолятсия қилади ва ифторлик вақтига келиб у “қувонч” ва “завқ” гармонини оддий сув ичишдан ҳам ҳис қила бошлайди. Нақадар мўжизавий ҳолат!

Яна бир ҳайратланарли жиҳати, рўзадор ўз-ўзини назорат қилиш ва танани бошқариш кучига эга бўлади! Бу эса биз учун жуда ҳам ЗАРУР!

Юқоридаги тадқиқотларнинг моҳияти қуйидаги ҳадисда баён этилган.

 Расули акрам соллаллоҳу алайҳи васаллам:

  “Одам боласининг ҳамма амали (савоби) кўпайтириб берилур. Бир яхшиликка унинг ўн мислидан то етти юз баробаригача. Аллоҳ азза ва жалла: “Магар рўза Мен учундир. Унинг мукофотини Мен берурман. У шаҳвати ва таомини Мен учун тарк қилур”, деди”, дедилар.

Бухорий, Муслим, Абу Довуд, Термизий ва Насаий ривоят қилганлар. 

Саидаброр Умаров тайёрлади