3. Ёш оилага ота-оналарнинг аралашуви.

Қадимдан мусулмон халқларида, жумладан, бизнинг халқимизда оиланинг катталари, ота-оналар ёш оилаларнинг мустаҳкамлиги гаров бўлиб келганлар. Ҳалқимизда “жанжалсиз уй йўқ” дейилади, келин-куёвлар ёш ва ҳаётий тажрибаси камлиги сабаб келиша олмай қолсалар, уларни яраштиришни ўз бурчлари деб билганлар. Ҳар бир ота-она фарзандларига насиҳат қилган ва оилаларнинг мустаҳкамлигига ҳисса қўшган. Гоҳо қаттиқроқ гапириб, гоҳ мулойимлик қилиб, ҳикмат биланиш тутганлар.

Бизнинг ҳалқимизда “фалончининг қизи уйига аразлаб келибди”, “фалончининг келини уйига кетиб қолибди” деган гапнинг оиладан ташқарига чиқиши шу оила учун ор ва уят бўлган, ҳатто бундай ҳолатларда ота-оналар “сенинг унинг ўша ер, сен бизникидан кетгансан, яна шундай қилсанг сендан норози бўламан”-деб, ҳаётда сабрлик бўлишга буюриб, қайтариб олиб бориб қўйишган. Шунингдек “фалончининг ўғли келини билан уришиб қолган экан, “агар келинни яна бир марта хафа қиладиган бўлсанг, фалон қиламан”-деб, ўғлини роса уришганлар. Хуллас, икки тарафнинг катталари нима қилиб бўлса ҳам оила мустаҳкамлигининг қайғусини қилар эдилар.

Ҳозир эса, гоҳида бунинг акси бўлган ҳолатларга гувоҳ бўлиб қоламиз. Ота-оналар, айниқса қайноналар келин-куёв ўртасини бузган, ўзаро қудачилик муносабатларида мусулмон одоб-аҳлоқи, ўзаро гўзал хулқ, одамгарчилик, бағрикенглик ўрнига моддият биринчи ўринга чиққан, дунё матолари қудачиликдаги бош меъзонга айланган. Бу борада ақл бовар қилмайдиган ишларни кўриб, гапларини эшитиб ёқа ушлайсиз. Баъзи оналар ўғлига “хотинингни талоқ қилмасанг сени оқ қиламан” деб, фарзандини талоқ қилишга мажбурлаб, у ноиложликдан талоқ қилиб қанчадан-қанча янги оилалар бузилиб кетяпти. Бу ҳолатларнинг келиб чиқишига ота-оналарнинг инсофсизлиги, уларнинг шариатни билмасликлари, унга амал қилишни хаёлларига ҳам келтирмсликлари ва энг ёмони, гарчи кофир бўлсада дунё ишларида қабул бўладиган мазлумнинг дуосидан қўрқмасликлари сабаб бўлмоқда. Бундай кимсалар боласи ўз жуфти ҳалоли билан саодатли умр кечираётганини етарли ҳисобламайдилар. Улар бир-бирларига эмас, бизга ёқишлари керак деган фикрдалар.

Баъзи оналар “агар аёлингдан ажрамасанг сени оқ қиламан, берган оқ сутимга розимасман, сендек болам йўқ” каби таҳдид қилиб, бечора фарзанд икки ўт орасида қолади. Бир тарафда катта қилган ота-онаси, бошқа тарафда умид билан бир ёстиққа бош қўйган умр йўлдоши. Охири Аллоҳнинг олдида гуноҳкор бўлиб қолмасликка қасд қилиб, дийний ечим қидиришга қарор қилади.

Аллоҳнинг амрига диний таълимотига кўра ота-онанинг ҳаққи жуда ҳам улуғ, ота-онанинг ҳаққини қўлдан келганча адо этишга ҳаракат қилади. Ундан ташқари бу ҳолатда эрлар ўз аёлини талоқ қилишга шошмаслклари лозим.

Дунёдаги барча махлуқотларга оид нарсаларнинг чегараси бўлган каби, ота-она ҳаққининг ҳам чегараси бор, чунки мазҳабимизнинг фиқҳий қиодаларидан бири:

لاَ طَاعَةَ لِمَخْلُوقٍ فِي مَعْصِيَةِ الْخَالِقْ

Яъни: Холиқ(Аллоҳ)га маъсият бўлган ишларда махлуқ(Аллоҳдан бошқа)ларга итоъат йўқдур.

БанданингАллоҳнинг амрига зид бўлган хоҳиши рад қилинади. Аллоҳга маъсият бўладиган нарсада махлуққа итоат қилинмайди.

Бугунги кунда кўпгина аҳли илм домлаларимизга оилавий муаммо билан савол сўраб келган шахсларнинг аксарият қисми ўз жуфти ҳалоли билан яхши муносабатда бўлса ҳам, ота-онасининг зўрлаши сабабли оила бузилаётганидан шикоят қилишади. Яқин замонда вафот этган, забардаст олимларидан Али Тантовий роҳимаҳуллоҳ ўз фаолиятлари давомида, узоқ йиллар оилавий ажрим масалаларидан ўттиз минга яқинини кўриб чиқишга тўғри келганини ва бу борада у кишида катта тажриба ҳосил бўлганини айтиб, “оилавий ажралишларнинг тўрттадан учтаси учинчи томоннинг аралашуви сабабдур, мен тажрийбамдан келиб чиқиб қатъий ишонч билан айта оламанки, агар эр-хотин орасига ҳеч-ким аралашмасалар ўзлари келишиб оладилар”-дейдилар.

Ислом таълимотида иложи борича оилани мустаҳкамлашга ҳаракат қилинади. Бошқа бировнинг-гарчи улар ота-она бўлса ҳам-хоҳишига биноан оилани бузишга рухсат йўқ. Бу ҳақиқатни барча уламолар таъкидлаганлар.

Шайх Тақиюддин онаси хотинини талоқ қилишга буюрган киши ҳақида: “Унинг учун хотинини талоқ қилиш ҳалол бўлмайди. У онасига яхшилик қилаверади. Хотинини талоқ қилиш онасига яхшилик қилишдан эмас”- деган.

عن معاوية بن الريان، أنه سمع رجلا، يسأل عطاء عن رجل له أم وامرأة، والأم لا ترضى إلا بطلاق امرأته قال: ” ليتق الله في أمه وليصلها ” . قال: أيفارق امرأته؟ قال عطاء: ” لا ” ؛ قال الرجل: فإنها لا ترضى إلا بذلك؛ قال عطاء: ” فلا أرضاها الله، امرأته بيده إن طلقها فلا حرج وإن حبسها فلا حرج”. رواه حسين المروزى

Муовия ибн Райёндан ривоят қилинади:

“У бир кишининг Атодан савол сўраганини эшитди: у кишининг онаси ва хотини бўлиб, онаси хотинини талоқ қилишдан бошқа ишга рози эмас экан. Шунда у: “Онаси ҳақида Аллоҳга тақво қилсин ва унга силаи раҳим қилаверсин”-дейди.

“Хотинини қўйиб юборадими?”-деди.

“Йўқ”- деди Ато. Шунда ҳалиги одам:

“Онаси шундан бошқага рози бўлмаяпти”-деди.

“Уни Аллоҳ рози қилмасин! Хотини қўлида. Талоқ қилса ҳам танглик йўқ, тутиб қолса ҳам танглик йўқ”- деди”.

Ҳусайн Марвазий ривоят қилган.

Демак, ота-она Аллоҳнинг ғазабини келтирадиган нарсани буюрса, қилмаслик керак бўлади, талоқ худди шундай нарса экан. Талоқ тушса Роҳманнинг арши ларзага келади.

 “Ақоид ва фиқҳий фанлар” кафедраси ўқитувчиси Раҳимов Неъматуллоҳ

 Ҳурматли юртдошлар! Кейинги кунларда интернет сайтлари, ижтимоий тармоқ саҳифаларида Ҳаж ва Умра сафарларига оид “Ноинсофлар касофати”, “Ҳажга қачон боришингизни биласизми ёхуд яна монополия ҳақида...”, “Rixos tour” раҳбари Ҳаж ва Умра монополияси ҳақида...” сарлавҳали мақола ва материаллар эълон қилинди. Шунингдек, турли айланма йўллар орқали Умра сафарига кетиб, у ерда қаровсиз қолган, саргардон бўлиб машаққат ва изтироб чекаётган фуқароларимизнинг аянчли ҳолатлари акс этган видеолавҳалар ҳам тарқалди. Мазкур видеолавҳаларнинг изоҳида ижтимоий тармоқ фойдаланувчилари томонидан турли фикрлар билдирилди. Аксарият фойдаланувчилар ҳукумат кўмагида ташкил этилаётган умра тадбири орқали борилганда, бу каби сарсон-саргардонлик ҳолати юза келмаслигини таъкидлашган.

 Ҳақиқатан ҳам, аслида, шундай. Ҳукумат кўмагида ташкил этилаётган Умра тадбирлари марказлашган ҳолда, ҳар жиҳатдан пухта тайёргарлик асосида амалга оширилиши эътиборидан ҳеч қачон бу каби нохуш ҳолатлар юзага келмаган.

 Ушбу мақола орқали ҳукумат кўмагида ташкил этилаётган Умра сафари бўйича ижтимоий тармоқларда эълон қилинган мақолалар ва уларнинг изоҳида қолдирилган шарҳларга ойдинлик киритиб кетмоқчимиз.

 Зиёратчиларимиз учун Макка ва Мадина шаҳарларда яратилган шарт-шароитлар ва бошқа қулайликлар ҳақида кўп гапирилди. Бу ҳақида яна тўхталмоқчи эмасмиз, қизиққан инсонлар, хусусан, мақола муаллифлари Ўзбекистон Республикаси «Ҳаж» ва «Умра» тадбирларини ташкил этиш ва ўтказиш масалалари бўйича жамоатчилик кенгашининг расмий телеграм каналига кириб (@hajumrauz) батафсил маълумот олишлари мумкин. Шундагина ҳар хил гап-сўз қилмасдан, асл ҳолатни ўз кўзлари билан кўриб, даъволари асоссиз эканини англайдилар, деган умиддамиз.

 Шунингдек, қолдирилган айрим шарҳларда ҳозирда умрага бораётган зиёратчиларимиз “Масжидул ҳарамдан” 4-5 км узоқликда яшаётгани айтилган, бунга жавобан, зиёратчиларимиз Мадина шаҳрида “Масжидун Набавий”нинг шундоққина ёнида, атиги 50 метр узоқликда жойлашган 5 юлдузли “Пулман Зам-зам”, Макка шаҳрида “Масжидул ҳарам”дан 4-5 километр узоқда эмас(!), аксинча 600-650 метр масофада жойлашган 4 юлдузли “Аброж ал-Кисва” меҳмонхонасида истиқомат қилишаётганини айтиб ўтмоқчимиз.

 Ҳурматли мақола муаллифлари! Умра бу саёҳат эмас, ибодат эканини унутманг! Бу диний ибодатда асосий масала одамларни жўнатиб, пулини санаб олиш эмас, уларнинг хавсизлиги ва дин амалларининг мукаммалигидир.

 Шу мақсадда, ҳукумат кўмагида ташкил этилаётган сафарда зиёратчиларимизнинг умра амаллари бекаму-кўст, барча арконлари билан тўлиқ бажарилиши учун билимли, малакали, тажрибали диний соҳа ходимларидан иборат гуруҳ раҳбарлари (элликбошилар) бириктирилади.

 Олдинроқ айрим “шоввоз”лар СОХТА умра визасини расмийлаштириб, Саудия Арабистони виза низомига зид равишда Ўзбекистон фуқароларини Саудияга киритишга урингани, Андижон вилоятидан бўлган 14 нафар ватандошимизнинг визаси қалбаки бўлиб чиққани, Саудия Арабистони ҳукумати томонидан уларнинг визаси бекор қилиниб, мамлакатдан депортация қилингани ҳақида хабар берган эдик. Бу биргина ҳолат, холос! Афсуски, бу каби ҳолатлар тез-тез учрамоқда, Саудияда оғир аҳволда, машаққат чекиб, кўз ёш тўккан юртдошларимизнинг ҳасратлари акс этган фото ва видеолавҳалар бизга тақдим этилмоқда.

 Мўмай даромад топиш илинжида фуқароларимизни сарсон қилаётган, мукаммал умра ибодатини эмас, фақатгина нафсини ўйлаётганлар ҳеч нарсадан тап тортмаётгани, Умра сафарини ҳукумат ёрдамида расмий, хавфсиз ва ишончли ташкил этаётган Ўзбекистон мусулмонлари идораси ва Дин ишлари бўйича қўмитани “монопол” деб айблаётганлар одамларни чалғитиб, алдовлар билан уларнинг ишончига кириб, чув тушираётгани ачинарли ҳол, албатта!

 Ўзлари асл ҳолатдан хабардор бўлиб, фуқароларимизнинг қийналганини кўриб-билиб туриб, тағин уларни чув туширганларнинг ёнини олаётган, ҳукумат кўмагида ташкил этилаётган умра тадбири ташкилотчиларининг фаолиятини қоралаб, тағин ўзлари бу тадбирни “аъло” даражада ташкил этиш ваъдаси билан дунёга жар солаётганларнинг жазавасини қандай қандай тушуниш мумкин?!

 Аслида, минглаб фуқароларимиз ҳукумат ёрдамида ташкил этилаётган Умра сафарига қийинчиликсиз, хавфсиз бориб келишмоқда. Бу ҳақиқатни бутун халқимиз билади, эътироф этади ва ташкилотчиларга раҳматлар айтишмоқда, бу ҳеч кимга сир эмас.

 Ҳурматли мақола муаллифлари, тафаккур қилиб кўринг! Саудияда ўз юртдошларини саргардон қилган, жиғилдонини ўйлаб, уларни шу кўйга солган айрим “шоввоз”лар эмасми?! Қани айтингчи, ҳукумат кўмаги билан ташкил этилган умра зиёрати билан боғлиқ бирорта шу каби нохуш ҳолат кузатилганми?! Албатта, йўқ! Чунки бу марказлашган тизим йиллар давомида ўзини оқлаб, шу даражага чиққан, халқни ишончига кирган, уларнинг олқиш ва дуосини олган.

 Айримлар, моддий манфаат илинжида халқни чалғитишга уриниб, ўзини “халқпарвар” қилиб кўрсатаётгани, аслида, улар учун юртдошларимизнинг ибодатлари мукаммал бўлиши кейинги даражали экани, бу даъволари ортида фақат ва фақат моддий манфаат борлиги барчага аён бўлиб қолди. Фақат ўз атрофларига “кўмакчи” сифатида кимларнидир йиғиб олиб, вазиятни беқарорлаштиришга уринишмоқда, холос. 

 Шу ўринда, мақолалардан биридаги “Аввал “Умра”, энди “Умра+” ҳам монопол бўладими?” деган саволга қуйидагилар маълум қиламиз:

 Дин ишлари бўйича қўмита ёки Ўзбекистон мусулмонлари идораси “Умра+” дастурини амалга оширишга кўмаклашади. Бу фаолият билан бевосита тадбиркорлик субъектлари, жумладан, турфирмалар ва компаниялар шуғулланади.

 Дин ишлари бўйича қўмита ва Ўзбекистон мусулмонлари идораси – хорижий давлат делегациялари, хорижий ва маҳаллий ОАВлари, нуфузли дин арбоблари, жумладан, саёҳат агентликларининг мурожаатлари асосида юртимиздаги зиёрат маршрутларида жойлашган объектларга хорижий сайёҳларнинг зиёратларини намунали ташкил этишда яқиндан ёрдам беради.

 Ҳозирга қадар ўнлаб ўзбекистонлик туроператорларнинг шу каби мурожаатлари асосида Ўзбекистонга зиёратлар намунали ташкил этилмоқда. Марҳамат, “Vest Travel” сайёҳлик фирмаси ҳам Ўзбекистонга сайёҳларни олиб келиш ёки “Умра+” дастурида эркин равишда авиачипталарни сотиб олиши Ўзбекистонда барча сайёҳлик тадбирларини ташкил этиши мумкин, бу борада Қўмита яқиндан ёрдам беради. Истаган саёҳат агентлиги ушбу йўналишда “Умра+” зиёратчилари учун авиачипталарни “Uzbekistan airways” АЖга мурожаат қилган ҳолда эркин харид қилиши мумкинлигини ҳам эслатиб ўтамиз. Бу борада Дин ишлари бўйича қўмита ваколат доирасида доимо ҳамкорликка тайёр эканлигини маълум қиламиз.

 Муҳтарам юртдошлар! Юқоридаги мақола муаллифлари каби норози инсонлар ҳар доим бўлган, бундан кейин ҳам бўлади. Биз учун энг муҳими – юртдошларимизнинг ҳукумат кўмагида ташкил этилаётган умра тадбиридан миннатдорлиги, розилигидир. Биз учун асосийси – Сизнинг розилигингиз!

 Шу ўринда, мақолаларда келтирилган айрим масалаларга жавоб тариқасида қуйидаги жиҳатларга эътиборингизни қаратмоқчимиз:

 Умра сафари бўйича мавжуд квота батамом олиб ташланган.

 Жорий йил 10 декабрь кунидан эътиборан ҳар куни 2 тадан рейс йўлга қўйилди.

 Ҳар куни қарийб 500 га яқин юртдошимиз Умра зиёратига жўнаб кетмоқда.

 Сўнгги бир йилдан ошиқроқ вақт ичида Дин ишлари бўйича қўмита томонидан амалга оширилган чора-тадбирлар натижасида республикамиз ҳудудларида умра навбатларининг сезиларли даражада камайишига эришилди.

 Мисол учун, 2019 йил 14 ноябрдан бугунги кунгача

 21 мингдан ортиқ юртдошимиз Умра ибодатларини адо этиб қайтдилар.

 Яна бир маълумот – ҳозирда ҳар куни 3 тадан рейс йўлга қўйиш масаласи бўйича тегишли ишлар олиб борилмоқда. Бунда ҳар куни 700 дан ортиқ юртдошимизни умрага жўнатиш кўзда тутилган.

 Энг асосийси, буларнинг барчаси Давлатимиз Раҳбарининг халқимизни рози қилиш керак деган эзгу ташаббуслари остида амалга оширилмоқда.

 Шундай экан, юртдошларимиздан турли айланма йўллар билан эмас, ҳукумат ёрдамида ташкил этилаётган, хавфсиз, ишончли ва энг муҳими ибодатлар мукаммал бўлишини кўзда тутган йўл орқали Умра зиёратига отланишлари мақсадга мувофиқ эканини эслатиб ўтмоқчимиз. Зеро, биз кўзлаган мақсад ҳам аслида шу – Сизнинг ибодатингиз мукаммал, сафарингиз хавфсиз бўлишини таъминлаш!

Дин ишлари бўйича қўмита матбуот хизмати

  Ватан! Ватанни онага қиёслашади. Ватанга бўлган муҳаббат..., ватан соғинчи..., ватан меҳри..., ватан орзуси..., ватанга бўлган садоқат..., ватанга бўлган “рашк”..., ватан армони..., ватан ҳимояси... – бу тушунчаларнинг барчаси “она” деган сўз билан тенгликдаги ифодаланишидир. Бу икки сўз ўртасидаги яқинлик бамисоли ажратиб бўлмайдиган қалб ва юракни ифодалаш кабидир. Туғиладиган ҳар бир гўдакнинг киндик қони тўкилган маскани, соғинч ва меҳр тафтини ҳис қила оладиган, бағрида эркин ўниб-ўсиб, камол топадиган ва бир дунё орзулар қуршовида улғаядиган, ҳимояси остида армондан ҳоли, баъзан эркаланиб, рашки келадиган даражадаги қизғаниш ҳиссини ҳосил қиладиган барча туйғуларни – онага ҳам, Ватанга ҳам қиёслаш мумкин. Аслида онаси ҳаёт инсонларнинг “Она” сўзига берадиган изоҳидан кўра, боши бир марта силанмаган, қалби унинг мулойим меҳрини туймаган, муҳаббатини ҳис қилмаган, бир марта бўлса ҳам, “она” деган сўзни айтишни истаган, онаси борларга ҳавас билан қарайдиган инсонлар қалбидан чиқадиган фиғонларида кўринади. “Ватан” деган тушунчага ҳам шундай фикр бера оламиз.   

           Улуғ алломанинг шундай фикрларини ўқишимиз мумкин: “О Ватан, сен ҳар кимни қул қил, қаро қил, лекин эшикларда сиғинди қилма. Майли, шоҳман деганни тахтингга кўтарма, лекин муҳожирликни, мусофирликни, ундаги пуртанали ўрмонларда чўккан кўнгилларни кўтар... Кўнгил! Сенда яшовчан бўл, умрзоқ бўл... Агар сени топтасалар, вайрон айласалар чидагил кўнгил, чунки сенинг пойингда беминнат тупроқ – Ватан бор...” Ҳар қандай шоир-шеър, байт, ғазал, битиклар битсин, бастакор ўз мусиқасида куйласин, ёзувчи қаламидаги сиёҳларини тўксин, аммо қалби Ватан соғинчини туймаган, эрки ва озодлигини орзу қилган инсонларнинг унсиз фарёди каби ифодалаш мушкулдир. Юқоридаги мисралар оддий ва соддагина тилда ифодаланган бўлсада, аммо унинг туб замирида умри қулликда ўтган, оиласи ва фарзандларини қулликдан қутқариш, ватанини эрки ва озодлиги учун, миллатдошларининг топталган қадрини кўтариш умидида жонларини аямай фидо қилган юксак ва жасорат қалб соҳибларининг тўкилган қонлари эвазига бугун ўз уйи ва маконига эга бўлган инсонларнинг ана шундай осойишта ҳаёт кечираётганликлари бунинг яққол намунасидир. Алҳамдулиллаҳ, бугунги кунимизда ҳам иссиққина уйларидан, яшаётган маконларидан ўз ота-оналари ва қариндош-уруғларидан йироқда бўлиб, ватанининг бир қарич тупроғини соғиниб, халқининг тинч ва осойишта ҳаётларини давомийлигини таъминлаб, иссиқни иссиқ демай, совуқнинг қаҳратон кунларига бардош қилиб, ўз жонини хавф-хатарга қўйиб, ватанимизнинг чегара сарҳадларида тунни-тун демасдан хизмат қилаётган ватандошларимиз сергак тортиб турганликлари сабаб, бешикда ётган гўдакларимиз тинчгина ором олиши, фарзандларимизнинг эркинликда таълим олаётганликлари, ҳар-биримиз севган ишимиз ва машғулотларимиз билан шуғулланиб туришимиз бунинг яққол исботидир. 

           Аслида, ватан меҳрини, уни соғинчини туйишимиз учун йироқлардан туриб ҳис қилишимиз шарт эмас... Гўзал гўшамизнинг азим тоғларидан бўлмиш Ҳазрати Султон тоғининг 2400 метр баландлигидан туриб, замин узра боққанингизда, табиатининг нақадар гўзаллигини кўриб, мусаффо, тоза ҳавосини туйганингизда, беихтиёр қалбингизда ватанга нисбатан муҳаббат ва соғинч ҳисси пайдо бўлади. Ҳар қандай инсон тепаликдан пастга қараганда, адирлар узра очилиб турган қип-қизил алвон лолаларни кўриб, ана ўша ватандошларимизнинг эрк ва озодлик йўлида тўкилган қонларини тўп-тўп бўлиб очилган лолақизғалдоқларнинг рангларида кўрсалар ажабмас...   

           Аллоҳим барчамизни қалбларимизни яшаб турган она ватанимиз ҳамда бир ҳаводан нафас олиб турган ватандошларимизга нисбатан эътиборли ва муҳаббатли қилдириб қўйсин, ёмон назар билан қараган кимсаларнинг ёвуз ниятидан омонда сақлашини Ўзидан сўраймиз. Ватанимиз тинчлиги ва осойишталиги бардавом бўлсин. Адолатли ва одилона сиёсат боши бўлмиш – юртбошимиз, юртимизни юксак маънавиятли миллат даражасига кўтариб, ёш авлодларига қилиб бераётган кўплаб имкониятлари негизида, келажак авлодларининг ватан олдидаги чексиз хизматлари эвазига унинг равнақини ошириш ва бошқа мамлакатлардан ажралиб туришини таъминлашдаги ишончларини оқлаш ҳар бир қалбида ватанига, юртига, миллатига нисбатан муҳаббати бўлган ёшларимизга насиб қилсин.                                                                                              

Нилуфар Бердиева       

“Хожа Бухорий” ўрта махсус ислом 

билим юрти ўқув-услубий бўлим бошлиғи

Ваҳий илоҳий ҳикмат ила Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга шароитга мувофиқ, тарқоқ ҳолда нозил бўлиб борди. Аллоҳ таоло ваҳий орқали у зот алайҳиссаломга ҳар куни янги таълим берар, тўғри йўлни кўрсатиб, ҳидоят қилар, қадамларини собит қилиб, хотиржамликларини зиёда этарди. Шу билан бирга, Қуръони Карим саҳобийларга ҳам муносиб тарзда нозил бўлиб, уларни тарбия қилар, бузуқ одатларини ислоҳ этар ва воқеълиқдаги муаммоларига жавоб берарди. Ўз таълимотлари ва шариат ҳукмларини бирданига тушириб, уларни чўчитиб юбормас эди. Ушбу мувофиқлик ваҳийнинг тарқоқ ҳолда нозил бўлишида яққол кўринади. Ваҳий ҳожатга қараб, беш, ўн, ундан кўп ва кам оятларда нозил бўларди. Ифк ҳодисасида бирданига ўн оят нозил бўлгани, Муъминун сурасидаги аввалги ўн оятнинг бир йўла нозил бўлиши, Нисо сураси 95-оятининг бир қисми бўлган «غَيۡرُ أُوْلِي ٱلضَّرَرِ» - «Ғойру улид-дорори» жумласининг алоҳида нозил бўлгани саҳиҳ ривоятларда собитдир. Шунингдек, Тавба сурасидаги 28-оятнинг «...وَإِنۡ خِفۡتُمۡ عَيۡلَةٗ » - «ва ин хифтум ъайлатан...» деб бошланган иккинчи ярми оятнинг аввали нозил бўлгач, орадан бир мунча вақт ўтганидан кейин тушган.

Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам саҳобаларига бирин-кетин ўқиб беришлари учун Қуръони Каримнинг ушбу тарзда, тарқоқ ҳолда нозил бўлиши давом этди. Қуръони Карим Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг йигирма уч йиллик пайғамбарлик ҳаётлари мобайнида ҳодисалар, воқеалар, шахсий ва ижтимоий муносабатларга қараб босқичма-босқич нозил бўлди.

Аллоҳ таоло Исро сурасида марҳамат қилади:

وَقُرۡءَانٗا فَرَقۡنَٰهُ لِتَقۡرَأَهُۥ عَلَى ٱلنَّاسِ عَلَىٰ مُكۡثٖ وَنَزَّلۡنَٰهُ تَنزِيلٗا١٠٦

«Ва Қуръонни одамларга аста-секин ўқиб беришинг учун бўлиб қўйдик ва бўлак-бўлак қилиб нозил этдик» (106-оят).

Ушбу оятда Қуръони Каримнинг бир йўла тугал бир китоб ҳолида эмас, балки бўлак-бўлак этиб нозил қилинганининг ҳикматй ҳақида сўз боряпти. Албатта, бунинг улкан ҳикматлари бор эди. Ояти каримада ўша ҳикматлардан бири – одамларга «аста-секин ўқиб бериш» зикр қилиняпти. Албатта, ўттиз пора Қуръон бир йўла тушса, уни одам­ларга ўқиб бериш осон бўлмас эди. Уқиб берилганда ҳам, одамларнинг уни қабул қилиб олишлари осон бўлмас эди. Энг муҳими – Қуръони Карим ўқиш учунгина эмас, асосан ўқиб, амал қилиш учун туширилган илоҳий дастурдир. Уни бир йўла ўқиб, бир йўла амал қилиш осон эмас. Шу сабабдан ҳам жоҳилият ботқоғига ботган одамларни аста-секин тарбиялаб, Ислом нурига олиб чиқиш учун йигирма уч йил керак бўлди. Шу даврда жаҳон тарихида мисли кўрилмаган ажойиб бир мусулмон уммати тарбияланиб, вояга етди. Улар ҳар бир нозил бўлган оятни ўқиб, ўрганишар, ёд олишар ва унга амал қилишар эди. Ушбу шартларни амалга оширмагунларича, бошқа оятлар тушган бўлса ҳам, уларни Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан олмай туришарди. Оқибатда саҳобаи киромларнинг ҳар бирлари икки оёқда юрадиган тирик Қуръонга айландилар ва оз муддатда ер юзига Қуръон таълимотларини тарқатдилар.

Аллоҳ таоло Фурқон сурасида марҳамат қилади:

وَقَالَ ٱلَّذِينَ كَفَرُواْ لَوۡلَا نُزِّلَ عَلَيۡهِ ٱلۡقُرۡءَانُ جُمۡلَةٗ وَٰحِدَةٗۚ كَذَٰلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِۦ فُؤَادَكَۖ وَرَتَّلۡنَٰهُ تَرۡتِيلٗا٣٢

«Куфр келтирганлар: «Унга Қуръон бир йўла нозил қилинса эди», дедилар. Сенинг қалбингни у билан собит қилиш учун шундай қилдик ва уни тартил билан тиловат қилдик» (32-оят).

Қуръони Каримнинг тарқоқ ҳолда, аста-секин нозил бўлишининг ўзига яраша ҳикматлари бор эди.

1. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва мусулмонларни қўллаш, қалбларини қувватлаш.

Маълумки, Набий алайҳиссалом ва мўминлар ўз душманларидан узлуксиз озор, жафо чекиб турар, қийинчилик, машаққатларга учрар эдилар. Тоқатлари тоқ бўлган пайтларида Қуръон оятлари нозил бўлиб, уларга тасалли берар, уларнинг қалбини тинчлантирар ва оғирларини енгил қилар эди.

Албатта, агар ваҳий ҳар бир ҳодисада янгиланиб турса, бу қалб учун қувват, рисолат юборилган зотга кучли иноят бўлади. Ваҳий фариштасининг у зот олдиларига кўпроқ келиши ахднинг янгиланиб туришига, тушаётган рисолатнинг ҳар томонлама қувватли бўлишига сабаб бўлади. Ваҳий нозил бўлар экан, у зотда сўз билан ифода қилиб бўлмайдиган сурур пайдо бўлар эди. Шунинг учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Рамазон ойида Жаброил алайҳиссалом билан кўп учрашиб турганлари сабабли одатдагидан ҳам сахий бўлиб кетардилар.

Қуръони Карим арабларнинг фикру хаёлларини ҳам, вазият ва ҳолатларини ҳам риоя қилган. Шунинг учун ҳам ўтган пайғамбарларнинг қавмлари билан бўлган воқеаларни турли суратда ва услубда бир неча марта такрорлаб келтирган. Бу қиссалар қачон такрорланса, ҳаловати зиёда бўлади. Буларни кўп ўринларда зикр қилиб, такрорлашдан мақсад, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ва мўминларнинг қалбларини қувватлантириш эди.

وَكُلّٗا نَّقُصُّ عَلَيۡكَ مِنۡ أَنۢبَآءِ ٱلرُّسُلِ مَا نُثَبِّتُ بِهِۦ فُؤَادَكَۚ وَجَآءَكَ فِي هَٰذِهِ ٱلۡحَقُّ وَمَوۡعِظَةٞ وَذِكۡرَىٰ لِلۡمُؤۡمِنِينَ١٢٠

«Қалбингни саботли қилиш учун сенга расуллар хабарининг ҳаммасини қисса қилиб айтмоқдамиз. Бу(сура)да сенга ҳақ ва мўминларга мавъиза ҳамда эслатма келди» (Ҳуд сураси, 120-оят).

Бу қиссалардан хабардор бўлганингдан сўнг, динга даъват қилишда қалбингга сабот тўлади. Ўзингдан олдин ўтган пайғамбарлар ҳам қийинчиликларга дучор бўлганларини, аммо собит турганлари учун оқибатда нажот топганларини билиб, ҳимматингга ҳиммат, ғайратингга ғайрат қўшилади. Шу билан бирга, бу сурадаги ҳамма нарса ҳақ. Бу сура мўминлар учун мавъиза ҳамда эслатмадир.

Пайғамбарлар қиссасини бўлиб-бўлиб, турли услубда зикр қилишда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қалбларини қувватлантириш, у зотга қавмларидан етаётган азият учун тасалли бериш бор. Ваҳоланки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг пайғамбарликлари янгилик эмас эди. Олдин ҳам бир неча пайгамбарлар келищган ва уларнинг барчаси азобланган, ёлғончига чиқарилган ва зулм остида қолган эдилар.

Қуръони Каримнинг нозил бўлиши янгиланиб, давом этар экан, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳолатларидаги мушкулотлар енгиллашарди. Бир неча бор у зотга тасалли берувчи ва ўзларидан олдинги расуллардан ўрнак олишга ундовчи оятлар нозил бўлди.

Аллоҳ таоло у зотни сабр қилишга очиқ-ойдин буюриб, Муззаммил сураси да шундай дейди:

وَٱصۡبِرۡ عَلَىٰ مَا يَقُولُونَ وَٱهۡجُرۡهُمۡ هَجۡرٗا جَمِيلٗا١٠

«Ва уларнинг гапларига сабр қил ва улардан чиройли четланиш-ла четланиб тур» (10-оят).

Бу оятда Аллоҳ таоло Ўз Пайғамбарига мушриклар билан қандай муомала қилиш кераклигини ўргатяпти. «Уларнинг турли иғво-бўҳтон ва ёлғондан иборат гапларига сабр қил, улар билан тортишиб, уришиб, жанжаллашиб ўтирмасдан, чиройли ҳолатда четланиб тур», демоқда.

«Чиройли четланиш»нинг маъноси уларга озор бермай, уришмай, сўкишмай, ўзини четга олишдир.

Аллоҳ таоло Аҳқоф сурасида марҳамат қилади:

فَٱصۡبِرۡ كَمَا صَبَرَ أُوْلُواْ ٱلۡعَزۡمِ مِنَ ٱلرُّسُلِ

«Бас, азиймат сожиби бўлган расуллар сабр қилгандек, сабр қил...» (35-оят).

Аллоҳ таоло Ёсин сурасида марҳамат қилади:

فَلَا يَحۡزُنكَ قَوۡلُهُمۡۘ إِنَّا نَعۡلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعۡلِنُونَ٧٦

«Уларнинг гапи сени маҳзун қилмасин. Албатта, Биз нимани сир тутсалар ва нимани ошкор қилсалар, билурмиз» (76-оят).

Баъзида Аллоҳ таоло Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга таълим бериб, кофирлар фақат у кишининг шахсиятларига жароҳат етказмаётганлари, у зотнинг ўзларини ёлғончи деб, туҳмат қилмаётганлари, балки улар ҳаққа қайсарлик қилаётганларини эслатар ва ҳар асрда, ҳар авлодда улар каби ҳаққа қарши чиқувчилар бўлишини билдирар эди.

Аллоҳ таоло Анъом сурасида марҳамат қилади:

قَدۡ نَعۡلَمُ إِنَّهُۥ لَيَحۡزُنُكَ ٱلَّذِي يَقُولُونَۖ فَإِنَّهُمۡ لَا يُكَذِّبُونَكَ وَلَٰكِنَّ ٱلظَّٰلِمِينَ بِ‍َٔايَٰتِ ٱللَّهِ يَجۡحَدُونَ٣٣

«Уларнинг айтаётганлари, албатта, сени маҳзун қилишини яхши биламиз. Улар сени ёлғончига чиқараётганлари йўқ, балки золимлар Аллоҳнинг оятларини инкор қилмоқдалар» (33-оят).

Ҳақиқатан ҳам, Макка мушриклари ҳеч қачон «Муҳаммад ёлғончи», деган эмаслар. Улар бу зотнинг бир оғиз ҳам ёлғон сўзламаганларини эътироф этар, аммо иззат-обрўларидан айрилиб қолишдан қўрқиб, ҳасад қилиб, Исломга киришдан бўйин товлашар, Аллоҳнинг оятларини инкор этишар эди. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам бу инкорлари сабабини уларнинг шахсларидаги нуқсрндан деб ўйламасликлари керак.

«...балки золимлар Аллеҳнинг оятларини инкор қилмоқдалар».

Қуръони Каримда анбиёларнинг хабарларини ва қиссаларини такрор-такрор келтиришдан кўзланган асосий мақсад, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга тасалли бериш, таъзия билдириш ва сабри жамилга, гўзал ўрнакка йўлловчи оятларни такрор-такрор нозил қилишдир. Агар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга мушрикларнинг зулми давомий бўлиб, у зотнинг қалбларини собит қилиш учун нозил бўлаётган ваҳий тўхтаб қолса ва тасал­ли оятлари янгиланиб турмаса, бундай ҳолатларда бошқа инсонларда бўлгани каби, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қалблари ҳам маҳзунликка ва умидсизликка тушиши табиийдир.

Аслида Аллоҳ таоло у зотни хафа бўлиш, ҳасратга тушиш, ўзлари эзилишлари ва қалблари сиқилишидан қайтармаган. У зот ҳам бошқа одамлар каби инсон эдилар. У кишининг табиатларида ҳам инсоннинг ички кечинмаларида содир бўладиган барча ҳолатлар мавжуд бўлган. Яъни Қуръони Каримда келган «маҳзун бўлма», «сиқилма» де­ган иборалар гуноҳдан қайтариш мазмунидаги наҳйи сифатида эмас, тасалли бериш маъносида айтилган.

Аллоҳ таоло Анъом сурасида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга тасалли бериб шундай дейди:

وَلَقَدۡ كُذِّبَتۡ رُسُلٞ مِّن قَبۡلِكَ فَصَبَرُواْ عَلَىٰ مَا كُذِّبُواْ وَأُوذُواْ حَتَّىٰٓ أَتَىٰهُمۡ نَصۡرُنَاۚ وَلَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَٰتِ ٱللَّهِۚ وَلَقَدۡ جَآءَكَ مِن نَّبَإِيْ ٱلۡمُرۡسَلِينَ٣٤

«Батаҳқиқ, сендан олдин хам расуллар ёлғончига чиқарилганлар. Бас, улар то нусрат келгунича ёлғончига чиқарилганларига ва берилган озорларга сабр қилганлар. Аллоҳнинг сўзларини ўзгартирувчи йўқ. Батаҳқиқ, сенга расулларнинг хабаридан келган» (34-оят).

Аллоҳнинг йўлига даъват қилувчиларга ҳар доим ҳам осон бўлмаган. Мушрик-кофирлардан озор топаётган, уларнинг иғво-бўҳтонларига учраётган битта сен эмассан.

«Батахқиқ, сендан олдин ҳам расуллар ёлғончига чиқарилганлар».

Сендан олдинги пайғамбарларнинг барчаси ҳам сен каби мушрик-кофирлар томонидан ҳақоратланганлар: сени сеҳргар дейишган бўлса, улар ёлғончига чиқарилганлар. Аллоҳнинг йўлига даъват қилувчиларнинг сафлари бир. Сафнинг аввали нимага учраса, охири ҳам шунга дуч келади. Лекин сабр қилиш керак. Мақсадга сабр билан эришилади. Ўтган пайғамбарлар, даъватчилар ҳам сабр билан мақсадга эришганлар. Ишонч комил бўлсинки, албатта, нусрат иймон томонида бўлади. Эртами-кечми, Аллоҳнинг йўлида юрганлар нусрат топадилар. Ўтган пайғамбарлар ҳам,

«Бас, улар то нусрат келгунича ёлғончига чиқарилганларига ва берилган озорларга сабр қилганлар».

Бу сўзлар – ҳақ сўзлар, яъни Аллоҳ Пайғамбарига ва у кишининг меросхўрлари бўлмиш даъватчиларига айтаётган башорат сўзлардир.

«Аллоҳнинг сўзларини ўзгартирувчи йўқ».

Доимо Аллоҳнинг динига хизмат қилувчилар ғолиб чиқадилар. Мушрику кофирлар мағлуб бўладилар. Мўминларга – пайғамбарлар ва уларга эргашганларга ғалаба турли ҳолда етиши, баъзида эртароқ, баъзан айни кутилган пайтда, гоҳо кечроқ келиши мумкин. Аммо албатта келади. Бу ҳақиқат пайғамбарларнинг хабарларидан равшан бўлади:

«Батаҳқиқ, сенга расулларнинг хабаридан келган».

Уларни сен яхши биласан. Бас, улардан ибрат ва ўрнак олиш керак.

2. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва мусулмонларга Қуръони Каримни ёдлаш осон бўлиши.

Қуръони Каримнинг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга тарқоқ ҳолда нозил бўлишининг ҳикматларидан яна бири – Қуръони Каримнинг у зотга ва мусулмонларга ёдланиши осон бўлишидир. Уламолардан баъзилари юқорида ўтган Фурқон сурасининг оятида зикр қилинган Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қалбларини собит қилишдан мақсад, у зотнинг қалбларига Қуръони Каримни ёддан жамлашдир, дейишади.

Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ёзиш ва ўқишни билмайдиган уммий эдилар. Шунингдек, саҳобаи киромларнинг кўплари ҳам уммий бўлганлар. Ушбу ҳақиқатни Қуръони Карим ҳам таъкидлаган.

Аллоҳ таоло Жума сурасида марҳамат қилади:

هُوَ ٱلَّذِي بَعَثَ فِي ٱلۡأُمِّيِّ‍ۧنَ رَسُولٗا مِّنۡهُمۡ يَتۡلُواْ عَلَيۡهِمۡ ءَايَٰتِهِۦ وَيُزَكِّيهِمۡ وَيُعَلِّمُهُمُ ٱلۡكِتَٰبَ وَٱلۡحِكۡمَةَ

«У саводсизларга уларнинг ичидан Унинг оятларини ўқиб берадиган ва уларни поклайдиган ҳамда улар­га Китобни ва ҳикматни ўргатадиган Расулни юборган Зотдир» (2-оят).

Биз «саводсиз» деб таржима қилган маъно араб тилида «уммий» дейилиб, бу сўз ўқиш-ёзишни билмайдиган шахсга нисбатан ишлатилади. «Умм» она дегани. Демак, «уммий» сўзидан «онадан туғилгандек, ўқиш-ёзишни ўрганмай юрган» деган маънони тушуниш керак. Ўша давр араблари «уммий қавм» деб аталган, чунки уларнинг ичларида ўқиш-ёзишни биладиганлари жуда оз бўлган. Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом ҳам ўқиш-ёзишни мутлақо ўрганмаганлар. Шунинг учун ҳам у зотга ва саҳобаларга Қуръони Каримни ёдлаш осон бўлиши учун оятлар бўлак-бўлак, тарқоқ ҳолда нозил бўлди.

Бошқа пайғамбарлар ўқиш ва ёзишни билишар, агар уларга китоб бир йўла нозил қилинса, уни ёдлаб олиш им-кониятлари мавжуд эди.

Ибн Фурок бу ҳақда шундай дейди:

«Айтилишича, Таврот бир йўла нозил қилинган. Чунки у ўқиш ва ёзишни биладиган набий Мусо алайҳиссаломга нозил қилинган эди. Қуръон тарқоқ ҳолда нозил қилинди. Чунки у ёзилмаган ҳолда уммий Набийга нозил қилинди».

Ибн Асокир Абу Назрадан ривоят қилади:

«Абу Саъид Худрий бизга Қуръондан эрталаб беш оят, кечқурун беш оят ўргатар эди ва «Жаброил Қуръонни беш оят-беш оят олиб тушган», деб хабар берар эди».

Байҳақий қилган ривоятда Умар розияллоҳу анҳу дейдилар:

«Қуръонни беш оят-беш оятдан ўрганинглар. Чунки Жаброил Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга Қуръонни беш оят-беш оятдан олиб тушар эди».

3. Кишиларнинг ҳолини эътиборга олиш, ҳаётдаги ҳодисаларга ҳамоҳанг равишда умматни тарбиялаб бориш, ҳукмларнинг ҳаётийлигини таъминлаш.

Қуръони Каримнинг тарқоқ ҳолатда нозил бўлишида мусулмон умматини аста-секинлик билан тарбиялаб бориш ҳам кўзда тутилган эди. Қуръони Каримнинг нозил бўлиши мусулмон умматининг воқеъликдаги ҳаётига алоқадор бўлган. Баъзан бир иш содир бўлиб, уммат ўзаро бир қарорга келиб, у ишни амалга оширса-ю, ушбу қарор нотўғри бўлса, оят нозил бўлар эди-да, уларни тўғри йўлга йўллаб қўярди.

Гоҳида уммат орасида бир савол пайдо бўлиб, унинг ечимини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўрашса, оят нозил бўлиб, унга жавоб берарди. Уммат бирор қийин аҳволга тушиб, йўл тополмай қолса, оят нозил бўлиб, улар­га йўл кўрсатарди. Қуръони Каримнинг оятлари жамиятдаги оилавий-ижтимоий масалалардан сиёсий-иқтисодий масалаларгача аралашиб, йигирма уч йиллик рисолат даврида энг тўғри ечимларни келтирди. Шунинг учун инсоният тарихида ушбу йигирма уч йиллик муддат энг саодатли давр, яъни «Саодат асри» деб номланади.

Қуръон нозил бўлиб турган давридаги воқеалар ривожи ҳамда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бошчиликларидаги саҳобаларнинг саъй-ҳаракатлари ҳақидаги маълумотларнинг тўлалигича сақланиб қолиши бебаҳо ҳодисадир.

Қуръон оятлари кишиларга яхшироқ сингиши ва қалбларга мустаҳкам жо бўлиши учун атроф-муҳитни, содир бўлаётган воқеаларни эътиборга олган ҳолда нозил бўлар эди. Мана шу ҳолда унинг одамлар устидан ҳужжат бўлиши кучаяр, мўъжизакорлик қуввати ҳам ортар эди.

Мусулмонлар ҳаётида турли ҳодисалар бўлиб турарди. Баъзан тушунмовчиликлар, динимизда бу ишнинг ҳукми қандай экан, деган саволлар пайдо бўлиб турарди. Шундай ҳолатларда оят тушиб, бу ишларга аралашар, уларни тўғри йўлга солиб юборар ва саволларга жавоб берарди. Бу эса Қуръоннинг ҳаётга янада сингиб кетишига сабаб бўларди.

Қуръони Каримнинг тарқоқ ҳолда нозил бўлишининг яна бир ҳикмати:

4. Шариат таълимотларини даражама-даража ҳаётга татбиқ қилиш.

Кишиларни ота-боболаридан қолган урф-одатлардан ва ўзлари кўникиб қолган тузумларидан бирданига ажратиб бўлмас эди. Шунинг учун Қуръон аста-секин тушди ва юқорида зикр қилинган урф-одатларни бирин-кетин Ислом келтирган тартиб ва қоидаларга алмаштирди.

Абу Толиб Маккий «Ан-Насих вал-Мансух» номли китобида Қуръоннинг нозил бўлиши хусусидаги мулоҳазаларида шунга ишора қилади:

«Агар (оятлар) босқичма-босқич нозил бўлса, уларни қабул қилиш муваффақиятли кечади. Аксинча, агар улар бир йўла нозил қилинганида, унда фарзлар ва қайтариқлар кўплиги сабабли аксар инсонлар уни қабул қилишдан қочар эдилар. Имом Бухорий Оиша розияллоху анҳодан ривоят қилган ҳадис бу маънони равшанлаштиради. Оиша онамиз шундай деди:

«Албатта, Қуръондан аввало жаннат ва жаҳаннам зикр этилган суралар нозил бўлди. Ниҳоят, кишилар Исломга оқиб кира бошлагач, ҳалол ва ҳаром(га тегишли оятлар) но­зил бўлди. Агар дастлаб нозил бўлган нарса «хамр ичманглар» бўлганида, албатта улар: «Хамрни ҳеч қачон тарк қилмаймиз», дейишарди, «зино қилманглар» бўлганида, албат­та улар: «Зинони ҳеч қачон тарк қилмаймиз», дейишарди».

Агар Қуръон тарқоқ ҳолда тушмаганида, одамларга баҳона топилиб, «Биз бунчалик кўп нарсани бажара олмаймиз», дейи шлари мумкин эди. Аввал бир ёки бир неча оят нозил бўлиб, сўнг маълум фурсат ўтгач, бошқаси нозил бўлса, ал­батта, улар юқоридаги баҳонани қила олмас эдилар.

Маълумки, Исломдан олдин ароқхўрлик жуда кенг ёйилган эди. Кишилар ароқхўрлик билан фахрланишар, бу борада мусобақалашиб, бир-бирларидан ўтишга ҳаракат қилишарди. Хамр шоирларнинг шеърида, муғаннийларнинг қўшиқларида бош ўринда турарди. Кишилар ароқсиз ҳаётни тасаввур ҳам қила олмас эдилар. Албатта, бундай жамиятни ароқхўрлик иллатидан тозалаш осон эмас эди. Шуларни эътиборга олиб, бу муаммони муолажа қилишда Қуръони Карим аста-секинлик билан, даражама-даража ҳаракат йўлини тутган.

Аллоҳ таоло бу масаланинг муолажаси бўйича биринчи нозил қилган оятлар Наҳл сурасида бўлиб, уларда қуйидагилар баён қилинган.

وَمِن ثَمَرَٰتِ ٱلنَّخِيلِ وَٱلۡأَعۡنَٰبِ تَتَّخِذُونَ مِنۡهُ سَكَرٗا وَرِزۡقًا حَسَنًاۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَأٓيَةٗ لِّقَوۡمٖ يَعۡقِلُونَ٦٧

«Ba хурмо ва узумларнинг меваларидан маст қилувчи нарса ва гўзал ризқ олурсиз. Албатта, бунда ақл юритгувчилар учун оят (белги) бордир» (67-оят).

Ушбу ояти карима Қуръони Каримда маст қилувчи ичимлик ҳақида нозил бўлган тўрт оятнинг биринчисидир. Кўриниб турибдики, бу оятда маст қилувчи ичимлик ҳақида муайян бир ҳукм йўқ. Аммо унинг яхши ризққа қиёсан ёмон эканига ишора бор. Бу ишора мусулмонлар ичида маст қилувчи ичимликка қарши Қуръоний тарғиботнинг бошланишидир.

Хамр ҳақидаги ушбу илк оят нозил бўлгандаёқ, киши­лар уларнинг вақтинчалик эканини, кейинроқ ниҳоий ҳукм тушиши муқаррарлигини сезиб туришар эди. Бу ҳақда баъзи ибратли ривоятлар ҳам келган.

Наҳл сурасидаги ушуб оят нозил бўлганидан кейин бўлса керак, ишончли ҳадис китобларида ривоят қилинишича, ҳазрати Умар ибн Хаттоб: «Аллоҳим! Бизга хамр тўғрисида шифо бўладиган баён бергин!» деган эканлар.

Вақти келиб, Бақара сурасидаги қуйидаги ояти карима нозил бўлди:

۞يَسۡ‍َٔلُونَكَ عَنِ ٱلۡخَمۡرِ وَٱلۡمَيۡسِرِۖ قُلۡ فِيهِمَآ إِثۡمٞ كَبِيرٞ وَمَنَٰفِعُ لِلنَّاسِ وَإِثۡمُهُمَآ أَكۡبَرُ مِن نَّفۡعِهِمَاۗ وَيَسۡ‍َٔلُونَكَ مَاذَا يُنفِقُونَۖ قُلِ ٱلۡعَفۡوَۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ ٱللَّهُ لَكُمُ ٱلۡأٓيَٰتِ لَعَلَّكُمۡ تَتَفَكَّرُونَ٢١٩

«Сендан хамр ва қимор ҳақида сўрарлар. Сен: «Иккисида катта гуноҳ ва кишилар учун манфаат бор ва гуноҳлари нафларидан каттадир», деб айт...» (219-оят).

«Хамр» сўзи умумий бўлиб, истеъмол қилган кишининг ақлини тўсувчи, яъни бир оз бўлса-да, таъсир ўтказувчибарча нарсага нисбатан ишлатилади. Бунинг ичига барча спиртли ичимликлар ҳамда наша, қорадори, кўкнори ва бошқалар ҳам киради.

Хамр ва қимор ҳақидаги саволга жавоб беришни Аллоҳ таоло Пайғамбар алайҳиссаломга:

«Иккисида катта гуноҳ ва кишилар учун манфаат бор ва гуноҳлари нафларидан каттадир», деб айт», деб ўргатмоқда.

Хамрнинг ҳам, қиморнинг ҳам катта гуноҳ экани аввалдан таъкидланмоқда. Шу билан бирга, ўша вақтдаги кишиларнинг эътиқоди бўйича, манфаатлари ҳам борлиги эслатиб ўтилмокда. Улар хамр сотиб пул топишни манфаат деб тушунишган. Шунингдек, қиморда пул ютишни, ундан одамларга чўтал беришни ҳам манфаат деб тушунишган. Лекин бунга ўхшаш манфаатлари уларнинг гуноҳи олдида ҳеч нарса эмаслиги ҳам уқдирилмоқда.

Бу оят хамр ҳақидаги ўзидан аввалги Наҳл сурасида келган оятни қўллаб-қувватлади. Одамларнинг Пайғамбар алайҳиссаломдан ароқ ҳақида сўрашлари ҳам бежиз эмас эди. Чунки кишиларда исломий жамиятда ноўрин, гуноҳ ишларни идрок этиш ҳисси кучайиб бораётган эди. Бу оят нозил бўлганидан кейин мусулмонларда ароққа нисбатан нафрат ҳисси яна ҳам кучайди. Кўпчилик ичишни ташлади. Лекин бу ароқни тамомила ҳаром этиш, дегани эмас эди.

Имом Термизий ва Ибн Абу Ҳотим Алий ибн Абу Толиб каррамаллоҳу важҳаҳудан ривоят қилган ҳадисда у киши қуйидагиларни айтадилар:

«Абдурраҳмон ибн Авф таом қилиб, бизни меҳмонга чақирди. Ароқ ҳам қуйиб берди. Ароқ бизга ўз таъсирини кўрсатди. Намоз вақти бўлиб қолган эди, Фалончини олдинга – имомликка ўтказдилар. Шунда у «Эй кофирлар! Сиз ибодат қиладиганга мен ибодат қилмайман ва сиз ибодат қиладиганга биз ибодат қиламиз», деб ўқиб юборди. Шунда Аллоҳ таоло Нисо сурасидаги қуйидаги оятни нозил қилди:

يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تَقۡرَبُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَأَنتُمۡ سُكَٰرَىٰ حَتَّىٰ تَعۡلَمُواْ مَا تَقُولُونَ

«Эй иймон келтиргамлар! Мает ҳолингизда, то айтаётган гапингизни биладиган бўлмагунингизча, намозга яқинлашманг...» (43-оят).

Бу мусулмонларга қаттиқ таъсир қилди. Чунки намоз энг улуғ ибодат бўлиб, мўминлар уни кўз қорачиғидек авайлар эдилар. Иккинчидан, кофирлар билан тенгма-тенг тортишиб турган ғоялари – улар ибодат қилган нарсага ибодат қилмаслик эди. Намозда туриб, оятнинг маъносини тескари қилиб, «Сиз ибодат қилганга биз ибодат қиламиз», деб юборилиши катта мусибат эди. Ушбу оят нозил бўлганидан сўнг ароқ ичиш имкони яна ҳам камайди. Чунки беш вақт намознинг орасида маст бўлмай туриш осон эмас эди. Кейинроқ ароқни бутунлай ҳаром қилувчи оят нозил бўлди.

يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِنَّمَا ٱلۡخَمۡرُ وَٱلۡمَيۡسِرُ وَٱلۡأَنصَابُ وَٱلۡأَزۡلَٰمُ رِجۡسٞ مِّنۡ عَمَلِ ٱلشَّيۡطَٰنِ فَٱجۡتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمۡ تُفۡلِحُونَ٩٠ إِنَّمَا يُرِيدُ ٱلشَّيۡطَٰنُ أَن يُوقِعَ بَيۡنَكُمُ ٱلۡعَدَٰوَةَ وَٱلۡبَغۡضَآءَ فِي ٱلۡخَمۡرِ وَٱلۡمَيۡسِرِ وَيَصُدَّكُمۡ عَن ذِكۡرِ ٱللَّهِ وَعَنِ ٱلصَّلَوٰةِۖ فَهَلۡ أَنتُم مُّنتَهُونَ٩١

«Эй иймон келтирганлар! Албатта, хамр, қимор, бутлар ва (фол очар) чўплар ифлосдир. Шайтоннинг иыгадир. Бас, ундан четда булннг. Шоядки, зафар топсангш. Албатта, шайтон хамр ва қимор туфайли ораларингизга адоват ва нафрат солишни ҳамда сизларни Аллоҳнинг зикридан ва намоздан тўсишни истайдир. Энди тўхтарсизлар?!» (Моида сураси, 90-91-оятлар)

Ушбу икки оят Қуръони Каримнинг хамр ҳақидаги сўнгги оятларидир. Бу ерда унинг батамом ҳаром экани баён қилинган. Хамрни ҳаром қилишнинг бундай босқичма-босқич суратда олиб борилиши энг манфаатли услуб экани тажрибада исботланган.

Бу оятлар Уҳуд урушидан кейин, учинчи ҳижрий санада, демак, Қуръоннинг илк нузулидан сўнг ўн олти йил ўтгач нозил бўлган. Бунинг биринчи сабаби одамлар берилиб кетган иллатни аста-секинлик билан даволаш экани гапириб ўтилди. Аммо энг муҳим сабаб, ҳақиқий омил ҳақида энди гаплашамиз.

Қуръони Карим оятлари Маккаи Мукаррамада ўн уч йил давомида нозил бўлиб турди. Агар ўша даврда нозил бўлган оятларга назар солинадиган бўлса, ҳаммаси ақийда масаласига, кишилар қалбига «Лаа илааҳа иллаллоҳ»ни ўрнатишга қаратилгандир.

Узоқ муддат ҳидоятсиз юрган, ширк ва куфр моғори босган қалбларни тозалаш-поклаш ва ягона Аллоҳнинг борлиги, бирлиги, холиқлиги, розиқлиги, ҳокимлиги, илоҳу маъбудлиги, бутун оламнинг тарбиячиси, қиёмат кунининг молики экани ва бошқа сифатларини яхшилаб тушунтириб, кишиларнинг ягона ақийдасига айлантиришга ҳаракат бўлди. Шу билан бирга «Лаа илааҳа иллаллоҳ» ахлоқиётлари, яъни шу калимаи тоййибага иймон келтирган кишининг ахлоқи қандай бўлиши кераклиги ҳақида йўл-йўриқлар бўлди. Иймон келтириб, мусулмон бўлган кишиларнинг қалби покланиб, унга «Лаа илааҳа иллаллоҳ»дан бошқа ақийда сиғмайдиган бўлди. Бу қалбларга ягона Аллоҳнинг муҳаббатидан ўзга ҳеч қандай муҳаббат йўл топа олмайдиган бўлди. Кишилар борликда Аллоҳ таолодан ўзга ибодатга сазовор зот йўқлигини тушуниб етдилар. Яъни бу дунёда одамлар банда бўлишларига ҳақдор Зот, инсонлар айтганларини қилиб яшашларига ҳақли Зот, розилигини олишга ҳаракат қилиш керак бўлган Зот ягона Аллоҳ таолонинг Ўзи экани уларнинг мустаҳкам ақийдасига айланди. Мусулмонлар бу дунёда нима ҳалол, нима ҳаром эканини тайин қиладиган зот битта – Аллоҳ эканини тушуниб етдилар. Улар ўз ҳаётларининг барча соҳаларида фақат Ислом кўрсатмалари асосида яшашлари лозимлигини тушуниб етдилар. Уларнинг иймон-эътиқодлари қувватланди. Аллоҳдан келган ҳар бир амрни катта қувонч би­лан, шавқу завқ билан кутиб оладиган ва ўша амрга амал қилишда бир-бирлари билан мусобақалашишга шошиладиган ҳолга келдилар. Исломдан олдинги ҳаётлари тўла залолатда бўлганини, ўзлари буту санамларга сиғиниб юрганларини, ўзларига ўхшаш одамлардан қўрқиб, уларнинг иродаларига итоат этиб юрганларини, ҳамма эътиқодлари, тасаввурлари нотўғри эканини англаб етдилар. Жоҳилият зулматларидан Ислом нурига чиққанларидан ниҳоятда севиндилар. Уларга бу улкан неъматни берган Аллоҳнинг амрига итоат этишни ўзларига шараф деб биладиган бўлдилар. Мана шундай ҳолат ўзгаришларидан кейингина амалий ҳукмларга оид оят­лар нозил бўла бошлади ва мусулмонлар уларни мисли кўрилмаган аниқлик билан ҳаётга татбиқ этишга киришдилар. Хамрнинг ҳаромлигини баён қилувчи ушбу оят нозил бўлганда, кишилар хамр саклайдиган идишларини кўчага олиб чиқиб, ерга урганлар. Мадинаи Мунаввара кўчаларида ароқ оққан. Одамларга ушбу оят нозил бўлганлигининг хабари етганда ичишга шайланиб турган хамрларини қайтарганлар, ичиб қўйганларини қусиб ташлаганлар. Шу би­лан жамият бу иллатдан батамом қутулган.

Бунга ўхшаш иллатларнинг муолажаси фақат чуқур ий­мон ва эътиқод асосида бўлмаса, муваффақиятсизликка учраши турган гап. Кўплаб тажрибалар шунга далилдир. Шунинг учун Қуръони Карим жамиятни мавжуд иллатлардан тозалаш, унда фазилатларни мужассамлаштириш амалиётини босқичма-босқич, даражама-даража олиб борган ва буюк муваффақиятларни, инсоният тарихида мисли кўрилмаган натижаларни кўрсатган. Қуръони Каримнинг тарқоқ ҳолда нозил бўлишидаги яна бир ҳикмат амалий исботини топган.

5. Қуръони Каримнинг масдари, келиб чиққан жойи­га ишора қилиш, унинг ҳақиқий илоҳий Китоблигига яна бир исбот кўрсатиш.

Қуръони Каримнинг тарқоқ тушишининг энг улкан ҳикматларидан бири унинг масдари, келиб чиққан жойига ишора қилиш бўлиб, унинг ҳақиқий илоҳий Китоблигига ҳужжат ҳамдир. Уйлаб кўринг, йигирма уч йил давомида ҳали у сурадан уч оят, ҳали бу сурадан икки оят олдинма-кейин тушса-да, ҳаммаси йиғилиб, бутун инсониятни тўғри йўлга бошлайдиган, бир ҳарфи ҳам ўз ўрнидан бошқа жойга тушмаган Китоб ҳосил бўлса! Бу иш фақат ҳар нарсага қодир Зот – улуғ Аллоҳнинг қудратли ҳикмати билан бўлиши мумкин, холос.

Аллоҳ таоло Ҳуд сурасида марҳамат қилади:

الٓرۚ كِتَٰبٌ أُحۡكِمَتۡ ءَايَٰتُهُۥ ثُمَّ فُصِّلَتۡ مِن لَّدُنۡ حَكِيمٍ خَبِيرٍ١

«Алиф лаам ро. (Бу) оятлари мустаҳкам қилинган, сўнгра ўта ҳикматли, ўта хабардор Зот томонидан муфассал қилинган Китобдир» (1-оят).

Яъни сизларга ушбу зикр қилинганга ўхшаш ҳарфлардан ташкил топган Қуръон келди. Унинг

«оятлари мустаҳкам қилинган...»

Яъни тузилиши пухта, далолат қилиши дақиқ, ҳар бир сўзи чуқур маъноли, ҳамма тарафи бир-бирига муносиб, ҳеч камчилиги йўқ, йигирма уч йил мобайнида тарқоқ ҳолда нозил қилинган бўлса-да, бир-бирига зид келадиган жойи йўқ, биринчи оятидан охирги оятигача изчил.

Аллоҳ таоло Нисо сурасида марҳамат қилади:

أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ ٱلۡقُرۡءَانَۚ وَلَوۡ كَانَ مِنۡ عِندِ غَيۡرِ ٱللَّهِ لَوَجَدُواْ فِيهِ ٱخۡتِلَٰفٗا كَثِيرٗا٨٢

«Қуръонни тадаббур этиб кўрмайдиларми?! Агар у Аллоҳдан бошқанинг ҳузуридан бўлганида, унда кўп ихтилофлар топар эдилар» (82-оят).

Ҳа, Қуръони Каримнинг Аллоҳнинг ҳузуридан нозил бўлганини англаш учун инсоф билан бир тафаккур қилишнинг ўзи кифоя.

«Агар у Аллоҳдан бошқанинг ҳузуридан бўлганида, унда кўп ихтилофлар топар эдилар».

Қуръонни жиддий ўрганишга киришган одам унинг тарқоқ тарзда, узоқ муддат мобайнида нозил бўлганига қарамай, ичида ҳеч қандай зиддият йўқлигини пайқайди. Бу эса ушбу Каломнинг ёлгиз Аллоҳ таолонинг ҳузуридан тушганига етарли далилдир.

Аллоҳ таоло Исро сурасида марҳамат қилади:

قُل لَّئِنِ ٱجۡتَمَعَتِ ٱلۡإِنسُ وَٱلۡجِنُّ عَلَىٰٓ أَن يَأۡتُواْ بِمِثۡلِ هَٰذَا ٱلۡقُرۡءَانِ لَا يَأۡتُونَ بِمِثۡلِهِۦ وَلَوۡ كَانَ بَعۡضُهُمۡ لِبَعۡضٖ ظَهِيرٗا٨٨

«Агар инсу жинлар ушбу Қуръонга ўхшаш нарса келтириш учун тўплансалар, бунда баъзилари баъзиларига ёрдамчи бўлсалар ҳам, унга ўхшашини келтира олмаслар», деб айт» (88-оят).

Барча инсонларга ҳам, жинларга ҳам жуда оз илм берилгандир.

КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:

Қуръони Каримдаги илк ва сўнгги нозил бўлган оятлар;

Илк нозил бўлган оятлар;

Сўнгги нозил бўлган оятлар;

Маълумки юртимизда ўтган 2019 йилдан бошлаб, юртимиздаги зиёратгоҳлар ва қадамжоларга қизиқиши кучли бўлган Индонезиялик мусулмонлар учун Жакарта-Тошкент-Жидда авиарейсида зиёратчилар "Умра+" дастурида Ўзбекистон орқали транзит рейсларида учишлари йўлга қўйилган.

Диёримизда зиёрат туризмини ривожлантириш бўйича олиб борилаётган ислоҳотлар натижасида Индонезиялик йўловчиларнинг сони босқичма-босқич ошиб бормоқда.

Маълумот учун: Индонезиялик зиёратчиларнинг Ўзбекистон орқали ташрифлари Ўзбекистон ва Индонезия туроператорлари томонидан “зиёрат-туризм”, “умра+” ва шу каби дастурлар асосида мустақил равишда ташкил этилмоқда.

Истаган сайёҳат агентлиги ушбу йўналишда "Умра+" зиёратчилари учун авиачипталарни Ўзбекистон ҳаво йўллари АЖга мурожаат қилган ҳолда эркин харид қилиши мумкин.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати